De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 193]

Over de semantiek van het partikel al (= reeds)

0. Het doel van dit artikel is na te gaan, in welke mate de betekenis van zinnen beïnvloed wordt wanneer ze voorzien worden van het partikel al, gebruikt als synoniem van reeds.¹ Hoewel al geen invloed lijkt te hebben op de waarheidswaarde van de zin - in tegenstelling tot bij voorbeeld misschien, vergeefs, bijna - zal iedere taalgebruiker een semantisch verschil waarnemen tussen de a- en de b-zinnen in:

(1)	a	Karel is aan het werk.
	b	Karel is al aan het werk.
(2)	a	Hij heeft er drie.
	b	Hij heeft er al drie.

Dat onderscheid valt evenwel niet zo gemakkelijk te ekspliciteren, en wordt nog gekompliceerder wanneer al zich aansluit bij een duurbepaling i.p.v. bij de zinspredikatie:

(3)	a	Hij zit de hele morgen te eten.
	b	Hij zit al de hele morgen te eten.

Ik zal pogen een kader te schetsen waarin die verschillen ekspliciteerbaar worden, om zo de semantische bijdrage van al zo precies mogelijk te kunnen afgrenzen.

1 Wat dus over al gezegd wordt, geldt evenzeer voor reeds. ‘Synonymie’ impliceert evenwel geen volledige identiteit! Er zijn, behalve het registerverschil (verouderd, schrijftaal, resp. vlotte omgangstaal) tussen reeds en al ook wel enkele distributionele verschillen. (B.v. Reeds is het avondmaal genoten / * Al is het avondmaal genoten; Reeds Caesar heeft dat gezegd / * Al Caesar heeft dat gezegd).

1. Graadpartikels als operatoren.

1.1. Het Nederlands beschikt over een kategorie van onverbuigbare woorden, die syntaktisch en semantisch een aantal merkwaardige eigenschappen bezitten. De meest opvallende daarvan zijn:

(i)	ze vertonen een opmerkelijke vrijheid van plaatsing ten opzichte van hun syntaktische kern.^2
(ii)	ze treden op als bepalingen van de hoogste graad.^2
(iii)	semantisch kunnen we het deel van de woordgroep waarbij die woordjes bepaling zijn, de syntaktische kern dus, beschouwen als het ‘bereik’ ervan; d.w.z. de semantische inbreng van die partikels heeft vooral betrekking op dat bereik.

Tot die kategorie behoren o.a.: ook, slechts, maar (=‘slechts’), zelfs, al, reeds, nog, niet. De genoemde karakteristieken worden geïllustreerd in de volgende voorbeelden:

Heel wat verbeteringen zijn te danken aan de diskussies met G. De Schutter, en binnen de staf van het Seminarie voor Nederlandse Taalkunde te Gent.

2 Zie Van der Lubbe (1958) en, in navolging hiervan, Van Bakels bewerking van de Nederlandse Spraakkunst van Rijpma en Schuringa (1969²²). Die ‘vrijheid’ is evenwel erg relatief, want de plaatsing heeft vaak implikaties voor aksentuering en interpretatie, die nog onvoldoende onderzocht zijn.

2 Zie Van der Lubbe (1958) en, in navolging hiervan, Van Bakels bewerking van de Nederlandse Spraakkunst van Rijpma en Schuringa (1969²²). Die ‘vrijheid’ is evenwel erg relatief, want de plaatsing heeft vaak implikaties voor aksentuering en interpretatie, die nog onvoldoende onderzocht zijn.

[p. 194]

(i)	Vrijheid van plaatsing t.o.v. de kern:
	(4)	a	Ook/zelfs Jan had problemen met die opgave.
		b	Jan ook/zelfs had problemen met die opgave.
	(5)	a	Hij was al/nog om drie uur thuis.
		b	Hij was om drie uur al / nog thuis.
(ii)	Bepaling van de hoogste graad:
	(6)		Ook die drie kleine kleutertjes. (bij substantief als kern)
	(7)	a	Zelfs bijna even sterk als een tijger.
		b	Even sterk als een tijger bijna zelfs. (bij adjektief als kern)
(iii)	Het bereik (dit verandert met de plaatsing):
	(8)	a	Zelfs Jan had gisteren geen zin om mee te doen.
		b	Jan had zelfs gisteren geen zin om mee te doen.
		c	Jan had gisteren zelfs geen zin om mee te doen.

We hebben dus te maken met bijwoorden die, omdat ze naast hun overbuigbaarheid ook nauwelijks enige leksikale betekenis lijken te bezitten, ook wel vaak als funktiewoorden of partikels³ aangeduid worden. Welbekend zijn ze in de literatuur als ‘oordeelspartikels’, zoals Van der Lubbe (1968) ze noemde, daarbij dezelfde notie uit de Structurele Syntaxis van De Groot een andere inhoud gevend: De Groot noemde immers dezelfde reeks woorden ‘bepalingspartikels’; alleen niet en wel noemde hij ‘oordeelspartikels’. In de woorden van Van der Lubbe: ‘ze drukken niet zozeer een gemoedsreactie, als wel een persoonlijke reflectie, een oordeel uit’.(blz. 149).

In de Duitstalige spraakkundige literatuur van de jongste jaren heeft deze kategorie evenwel een nieuw label meegekregen, nl. ‘graadpartikels’. De term wordt, bijna programmatisch, gebruikt in de titel van de uitgebreide studie van Hans Altmann: ‘Die Gradpartikeln im Deutschen’ (Tübingen 1976). Zijn rechtvaardiging van de term is vooral semantisch: een belangrijke funktie van deze partikels is immers ‘bestimmte Skalen zu induzieren und der jeweils mit ihnen semantisch verbundene Konstituente (dem “Skopus”) einen bestimmten Platz oder “Grad” in dieser Skala zuzuweisen’ (blz. 1-2). Hijzelf behandelt enkel de partikels nur, sogar en auch en de partikels met verwante betekenis. Zoals uit de verdere uiteenzetting moge blijken, is er echter alle reden om ook al en reeds, en hun pendant nog, onder deze definitie te laten vallen.⁴

1.2. Of ‘graadpartikel’ als term nu zoveel geschikter is dan ‘oordeelspartikel’ zal toekomstig onderzoek over de hele klasse van woorden nog uit moeten wijzen. In elk geval blijkt het wel handig deze groep van een apart etiket te voorzien. Ze gedragen zich niet alleen syntaktisch op een specifieke manier, maar ook semantisch vertonen ze het gemeenschappelijk kenmerk dat ze kunnen worden opgevat als operatoren. Daarmee zijn elementen bedoeld die een logische operatie uitvoeren op het stuk zin dat in

3 In principe wordt de term ‘partikel’ gebruikt voor alle onbuigbare woorden (bijwoord, voorzetsel, voegwoord, soms ook tussenwerpsel). Er zijn echter bijwoorden die een duidelijker omschrijfbare betekenis hebben dan andere, vgl. gisteren, tgo. maar. In de praktijk is men geneigd de term ‘partikel’ vooral voor die laatste te gebruiken.

4 Ook in E. König (1977) zijn het Duitse schon en noch bij de graadpartikels gerekend.

[p. 195]

hun bereik ligt.⁵ Het meest bestudeerd tot nu toe zijn de eigenschappen van kwantoren (kwantitatieve operatoren), modale operatoren en de negatie. Deze laatste is vanouds erkend als element met een bereik, zoals blijkt uit het aloude onderscheid tussen zinsnegatie en zinsdeelsnegatie.

1.3. Een poging tot omschrijving van de precieze aard van de relatie tussen het partikel al (= reeds) en zijn bereik, is het doel dat verder in dit artikel zal worden nagestreefd. Om die afgrenzing zo zuiver mogelijk te maken, lijkt het wel aangewezen om vooral omgevingen te kiezen waarin geen bijkomende verschijnselen de semantische funktie van al gaan beïnvloeden. Daarom worden niet al te komplekse voorbeeldzinnen gekozen, met ‘normale’ intonatie en aksentuatie, dit wil vooral zeggen: zonder kontrast-aksent. Dat kontrast-aksent valt gewoonlijk op het vervoegde werkwoord, in zinnen als:

(9)	De deur stáát al open, je hoeft ze dus niet meer open te maken.
(10)	Maar ik bén al getrouwd. Hoe wil je mij dan nog ten huwelijk vragen?
(11)	Ik héb die plaatjes al gezien.

5 Een zekere vertrouwdheid met dit van huize uit logische begrip wordt hier gemakshalve verondersteld. Een duidelijke toepassing ervan in de taalkunde vindt men in Seuren (1969).

2. De literatuur.

2.1. Over de semantische status van al blijken - voorzover daar al op ingegaan wordt in de spraakkunsten - nogal uiteenlopende opvattingen te bestaan. Van den Toorn (1973) noemt al gewoon een bijwoord van tijd, en dat zal wel beantwoorden aan de gangbare intuïties ter zake. Den Hertog (1903²) evenwel brengt reeds onder bij de bepalingen van omstandigheid, d.w.z. ze vermelden ‘bijzonderheden, die niet in den aard der werking gelegen zijn, maar er mede gepaard gaan’ (blz. 113). Overdiep (1937) bracht al (en nog) onder bij de bijwoorden die een additieve modaliteit uitdrukken: door al wordt volgens hem ‘verrassing over het nog niet verwachte’ uitgedrukt (blz. 431). Speciale vermelding verdient hier wel de kategorisering van Roose (1964). In zijn bespreking van de betekenis van al en reeds legt hij de nadruk op de houding van de spreker ten opzichte van een norm: ‘een houding ten aanzien van een afstand tussen de met de kern genoemde of aangeduide plaats, tijd of aantal (c.q. aantal malen) en een plaats, tijd of aantal (malen) dat of die de spreker als norm beschouwt’ (blz. 110). Deze karakterisering geeft m.i. blijk van een juist inzicht in de semantiek van deze woorden, die Roose dan ook ‘normattitudewoorden’ noemt.

2.2. Zoals aangestipt, zijn de oordeels- of graadpartikels typische funktiewoorden, d.w.z. hun leksikale inhoud is miniem. Het hoeft dan ook nauwelijks verwondering te wekken dat de woordenboeken met een betekenisomschrijving van al moeilijk raad weten. Meestal beperkt men zich tot het aangeven van een synoniem, zoals bij voorbeeld in Van Dale (1976): als 5e betekenis van al geeft hij: ‘reeds’, en bij reeds: ‘bereids, alrede, al’. Bij bereids, evenals bij alrede is de enige uitleg: ‘reeds’. Van het kastje naar de muur dus. Hetzelfde maken we mee in Koenen-Endepols (1974), die bij al zelfs geen synoniem geeft, maar volstaat met de aanduiding ‘bw. (van tijd)’ en

[p. 196]

enkele voorbeelden. In Verschueren (1968) vinden we al een echo van de meer etymologische verklaring uit het WNT: voor al wordt het synoniem ‘reeds’ gegeven, maar met de toevoeging: ‘geheel geschied zijnde’ (blz. 44). Bij reeds krijgen we weer de cirkel: ‘bw. ter aanduiding dat iets al geschied is’, (blz. 960 - kursivering van mij, W.V.).

De uitvoerigste verklaring geeft het WNT: al kan de voorstelling geven ‘dat een zeker feit op het oogenblik waarop men spreekt, of waarop de spreker zich in gedachten verplaatst, geheel is geschied, dat het op dat oogenblik gebeurd, aanwezig, gereed of klaar is. In verband met een feit, dat men min of meer wachtende was, geeft al dan te kennen, dat die verwachting op het gegeven oogenblik verwezenlijkt is’.⁶

2.3. We vinden dus verschillende facetten terug: tijd, omstandigheid, modaliteit, en in de WNT-verklaring een element van aspekt. In welke mate die facetten een rol spelen, zal dus ook verduidelijkt moeten worden.

6 WNT II, 1e stuk (1898) bewerkt door M. de Vries en A. Kluyver, kol. 70.

3. Het beschrijvingskader: sekwentie, tijdslijn, referentiepunten.

3.1. Sekwenties

Het is een bekende eigenschap van ons denken over standen-van-zaken, processen, gebeurtenissen enz. dat we ons die niet altijd voorstellen als statische, in-zichzelf-gesloten eenheden. We kunnen die immers altijd in betrekking zien tot voorgaande of volgende situaties, waarbij we ze m.a.w. opvatten als stadia in een ontwikkeling.

3.1.1. Fasegewijze ontwikkeling.

Een spreker kan meedelen dat een stand-van-zaken (voortaan afgekort als SVZ) zich op een bepaald moment voordoet:

(12)

a

Het regent.

Door bepaalde aspektische aanduidingen evenwel kan hij deze SVZ in verband brengen met de overgang vanuit of naar een situatie waarin hij zich niet voordoet (of voordeed):

(12)	b	Het begint te regenen.
	c	Het houdt op met regenen.

Inderdaad, (12 b) veronderstelt dat het daarvóór niet regende, (12 c) impliceert dat het na het spreekmoment niet meer regent.

In plaats van het overgangspunt aan te geven, kan de spreker zo'n overgangspunt ook voor-onderstellen. Zoals blijkt uit het verschil tussen de a- en b-zinnen in (13):

(13)	a	Karel is thuis.
	b	Karel is al thuis.

‘Thuis zijn’ is een toestand-aanduidend predikaat, dat uit zichzelf geen ekspliciete of impliciete verwijzingen bevat naar een begin- of eindpunt. Bij zo'n predikaat komt in alle scherpte de rol van het partikel al naar voren: terwijl in (13a) zonder meer gesteld wordt dat een bepaalde SVZ zich voordoet, wordt in (13b) gezinspeeld op een vroegere toestand waarin die SVZ zich niet voordeed. Tussen het ‘niet-thuiszijn’ en het ‘wel-thuiszijn’ wordt de overgang gevormd door het ‘thuiskomen’, het beginpunt t_b van de SVZ waarop de al-predikatie alludeert. Het perspektief wordt evenwel verlegd als het partikel nog gebruikt wordt:

[p. 197]

(13)

c

Karel is nog thuis.

Deze SVZ staat in tegenstelling tot een toestand waarin Karel niet meer thuis is, het perspektief is hier m.a.w. georienteerd op het eindpunt t_e van de SVZ. Doordat een al-SVZ in kontrast staat tot een vroegere SVZ, is het perspektief hier retrospektief,⁷ in tegenstelling tot een nog-SYZ waar gezinspeeld wordt op een latere SVZ, en het perspektief veeleer prospektief is.

Al, evenals nog, aktiveert dus de gedachte aan een tijdsfunktionele ontwikkeling, die op zijn minst twee fasen kent, nl. een fase₁, waarin SVZ niet het geval is, en een fase₂, waar die SVZ zich wel voordoet⁸ (voor nog: fase₁ = ‘wel’, fase₂ = ‘niet’). Die twee fasen zijn temporeel t.o.v. elkaar geordend. We spreken in dit geval van een fasegewijze ontwikkeling.

7 De term ‘retrospektief’ werd geinspireerd door Van Es (1971), blz. 175 en 181; volgens hem is het retrospektieve facet ‘een nuance van het perfectische aspect’ (blz. 181).

8 Vergelijk voor het Duits: M. Doherty (1973).

3.1.2. Schaalgewijze ontwikkeling.

De ‘sekwentie’ kan ook te maken hebben met een geleidelijke ontwikkeling, zonder abrupte overgangen van de ene fase naar de andere. Het prototype hiervan is natuurlijk de kwantitatieve ontwikkeling, die een opgaande lijn kan kennen (absoluut: van 0 naar oneindig; relatief: van ‘weinig’ naar ‘veel’) of een neergaande (van oneindig naar 0, van ‘veel’ naar ‘weinig’). Als een spreker zegt:

(14)

a

Pietje heeft drie knikkers.

dan deelt hij enkel mee dat een bepaalde SVZ zich op een bepaald ogenblik voordoet. Hij kan echter die uitspraak betrekken op de evolutie van Pietjes knikker-bezit door te zeggen:

(14)

b

Pietje heeft al drie knikkers.

Daarmee impliceert hij dan dat het aantal knikkers toegenomen is t.o.v. een vorig moment in de sekwentie. Wil hij bovendien dat aantal als gering voorstellen, wordt het:

(14)

c

Pietje heeft nog maar drie knikkers.

(14c) is evenwel ambigu, aangezien het ook kan impliceren dat Pietjes knikkerbezit gestadig aan het afnemen is, wat hem met dit uiteindelijke povere resultaat opscheept.⁹

Dat niet altijd in de letterlijke zin van kwantiteit sprake hoeft te zijn, illustreren de volgende voorbeelden:

(15)	a	Hijisalver.
(16)	a	Hij is aloud.
(17)	a	Hetisallaat.

We merken op dat in de predikaten gebruik gemaakt wordt van termen die een pool op een schaalverdeling noemen die zelf al tijdsfunktioneel is. In de voorbeeldzinnen

9 Die ambiguiteit doet zich niet voor bij heel wat A.N.-sprekers van (althans het Westen van) Zuid-Nederland. (14c) kan daar alleen betrekking hebben op een opgaande ontwikkeling. Voor een neergaande ontwikkeling gebruikt men er maar...meer:
(14) d Pietje heeft maar drie knikkers meer.
De geografische spreiding van die konkurrerende vormen verdient nader onderzoek.

[p. 198]

verwijzen die termen naar ‘finale toestanden’.¹⁰ Die predikaten kunnen trouwens vervangen worden door- of aangevuld met een specifikatie (die eventueel wèl een kwantitatieve term bevat):

(15)	b	Hij is al tien kilometer ver.
	c	Hij is al in Oostenrijk.
(16)	b	Hij is al tachtig jaar (oud).
(17)	b	Het is al elf uur.

10 Term gebruikt door Doherty (1973) blz. 155. ‘Finaal’, evenals ‘initieel’, is evenwel een (spreker-)relatief begrip. Zo is (15a) alleen normaal gebruikt in een situatie waar ‘hij’ eerst dichtbij was, en dan veraf. Voor (16) is het evenwel moeilijk een situatie te bedenken waarin de finale toestand initieel wordt en dus
(16) c *Hij is al jong.
welgevormd zou zijn.

3.1.3. Temporele en andere sekwenties.

Met een sekwentie is dus een aaneenschakeling van punten bedoeld, ten opzichte van mekaar geordend, over een bepaalde dimensie die door de spreker gedefinieerd wordt. Ook het perspektief van waaruit hij de sekwentie oriënteert, bepaalt hij zelf.

Die dimensie is meestal tijdsfunktioneel van aard, en dat geldt voor alle voorbeelden die we tot nu toe gehad hebben. Zij hoeft dat evenwel niet te zijn, zoals blijkt uit

(18)	Dit is nog een bootje, maar dat is al een (heus) schip!

Bij vergelijkingen waarbij sprake is van een plaats in een niet-temporele gradatie blijkt een meer overdrachtelijk gebruik van al mogelijk te zijn, zodat het partikel een adversatieve betekenis gaat krijgen. Vergelijk ook nog:

(19)	Die onvoorziene uitgave betekende een flinke aderlating in hun (toch) al schrale budget.
(20)	Ze hebben al niet veel geld, wil je ze nu nog méér afpersen?

Hier hebben we trouwens vaak te maken met gevallen van kontrastaksent (in (19) niet uitgedrukt: ‘hun budget is al schraal’). De konceptuele sprong van temporele naar adversatieve interpretatie lijkt evenwel niet zo groot, en ik zal de eerste dan ook als uitgangspunt blijven nemen voor de behandeling van al.

Merken we nog op, dat van betekenis-overdracht zelfs niet eens sprake hoeft te zijn in bij voorbeeld zinnen met een plaatsaanduiding als

(21)	Ik had al in Brussel moeten uitstappen.

Hier kan ‘in Brussel’ gewoon geparafraseerd worden als: ‘toen ik in Brussel was’.

3.2. Tijdslijn.

De sekwentie die tijdsfunktioneel van aard is, kan uiteraard afgebeeld worden op een tijdslijn. Doordat de sekwentie evenwel als een mentale konstruktie beschouwd moet worden, heeft die tijdslijn een subjektief karakter, en staat ze in feite los van het spreekmoment en de momenten die in funktie daarvan gedefinieerd zijn (verleden, toekomst).

In die zin staat ze dan ook in tegenstelling tot de ‘objektieve’ tijdslijn, t.w. die waarop de spreker zijn uitspraken situeert, en waarop het ‘vroeger’ en het ‘later’ overeenkomen met het voorbije resp. het komende in de werkelijkheid. Die is boven-

[p. 199]

dien relatief, in die zin dat verleden en toekomst voortdurend her-bepaald worden met het opschuiven van het spreekmoment in de tijd.

3.3. Referentiepunten.

De tijdslijn nu waarop de spreker zijn uitspraken situeert, kunnen we ons voorstellen als een georienteerde rechte, waarvan de richting korrespondeert met de voortgang van de tijd. Op die rechte worden referentiepunten gedefiniёerd, in de eerste plaats het uitgangsreferentiepunt (URP), weer te geven als t_o. Dit ligt bij iedere taaluiting ten grondslag aan de oriёntatie van de spreker t.o.v. de tijdslijn, en komt overeen met het taalhandelingsmoment ‘NU’. De spreker heeft ook de mogelijkheid zich in gedachten te verplaatsen (herinnering, anticipatie) naar een ander punt van de tijdslijn, en zijn predikatie ten opzichte daarvan te situeren. Die andere punten, die dan niet samen-vallen met het spreek - c.q. schrijfmoment, noem ik verschoven referentiepunten (VRPs).

4. Semantische komponenten in predikaties met al.

4.0. Met behulp van het geschetste kader kunnen we nu de semantiek van al-predikaties te lijf gaan.

Daarbij moet wel onderscheiden worden naar het deel van de zin dat al in zijn bereik heeft: de hoofdpredikatie van de zin (Hij is al terug, Het is al opgelost, Dat kost al vijftig gulden) of een subpredikatie (Hij is al een uur terug, Hij was al om drie uur terug, Hij heeft het al drie keer gezegd).

4.1. Het bereik van al is het zinspredikaat.

4.1.1. Waarheidsfunktionele eigenschappen.

Toevoeging van adverbiale elementen kan de waarheidswaarde van predikaties beïnvloeden. Vergelijken we de a- en b-zinnen in

(22)	a	Hij heeft een ongeluk gehad.
	b	Hij heeft bijna een ongeluk gehad.
(23)	a	Hij is ziek.
	b	Hij is niet ziek.
(24)	a	Hij heeft zijn wagen verkeerd geparkeerd.
	b	Hij heeft waarschijnlijk zijn wagen verkeerd geparkeerd.

(22a) is duidelijk niet in dezelfde omstandigheden waar als (22b); (23b) is enkel waar in de omstandigheden waarin (23a) niet waar is; als (24b) een geldige bewering is, is daarom nog (24a) niet noodzakelijk waar. Kortom, al deze partikels of bijwoorden hebben een duidelijk te onderkennen invloed op de waarheidswaarde van de predikatie waar ze aan toegevoegd worden, en daarin bestaat voor een groot stuk hun semantische bijdrage.

Dat alles geldt niet voor predikaties met al: er zijn geen omstandigheden te beden-ken waarin bij voorbeeld (25b) waar zou zijn en (25a) onwaar:

(25)	a	De waar is ter bestemming.
	b	De waar is al ter bestemming.

Vergelijk ook de a- en b-zinnen van (1), (2), (13), (14) en andere denkbare konstrukties die enkel op de aanwezigheid van al van elkaar verschillen.

[p. 200]

4.1.2. Kommunikatieve dynamiek.

Het feit dat zinnen met en zonder al niet verschillen in waarheidswaarde, brengt niet mee dat de beide konstrukties in alle omstandigheden en konteksten even gelukkig gebruikt zouden zijn. Vergelijken we de a- en b-zinnen in:

(26)	a	Hij slaapt.
	b	Hij slaapt al.
(27)	a	Ik sliep toen je binnenkwam.
	b	Ik sliep al toen je binnenkwam.

Is (26a) een natuurlijk antwoord op de vraag ‘Wat doet hij?’, dan is (26b) dat nauwelijks. Dit laatste kan bij voorbeeld wel als het ekwivalent worden beschouwd van een ‘ja’-antwoord op de vraag ‘Slaapt hij al?’. Nu kan zo'n vraag alleen maar zinvol gesteld worden, als het ‘slapen’ - als tijdloze SVZ - bij de spreker reeds bekend was. In de a-zinnen daarentegen wordt met de predicerende konstituent (slaapt, sliep) de beschrijving van een stand-van-zaken - op URP of VRP - geïntroduceerd. De kommunikatieve bijdrage¹¹ van ‘hij slaapt’ resp. ‘hij sliep’ is dus veel groter in de a-zinnen dan in de b-zinnen. Zoals we verderop zullen zien, heeft dit juist te maken met de presuppositie van sekwentie.

Zeer schetsmatig kunnen we het zo voorstellen: in al-predikaties kunnen we de mededeling dat een SVZ het geval is op een bepaald RP, comment₁ noemen. Dit vormt dan, samen met de presuppositie van sekwentie, het topic voor comment₂: situering van de SVZ (op RP) t.o.v. de sekwentie.

11 Vergelijk het begrip ‘communicative dynamism’ (CD) van de Praagse school, door Firbas (1964) aldus omschreven: ‘By the degree of CD carried by a sentence element we understand the extent to which the sentence element contributes to the development of the communication, to which it “pushes the communication forward”, as it were’. (blz. 270)

4.1.3. RP-betrokkenheid.

Vooraf mag wel even gesteld worden dat al zeker geen referentiepunt definieert, een indruk die wel eens zou kunnen worden gewekt doordat sommigen het een ‘bijwoord van tijd’ noemen. Het vormt m.a.w. nooit een antwoord op de vraag ‘wanneer?’, in tegenstelling tot de eigenlijke bijwoorden van tijd. Het referentiepunt van een predikatie met al is dan ook identiek aan dat van de tegenhanger zonder al, of het nu ekspliciet aangegeven wordt of niet.

Al is niet interpreteerbaar als er geen RP is waarop het betrokken kan worden; als er dus geen RP genoemd wordt, moet al op het URP betrokken kunnen worden, ofwel op het door de (ko)tekst bepaalde RP. Zo is

(28)	Ik was hier al.

voor de hoorder volstrekt oninterpreteerbaar als hij geen aanduiding heeft omtrent het RP waarop de zin betrekking heeft.

Dit blijft ook nog waar, als het RP enkel impliciet gegeven is, bij enkele werkwoorden zoals denken, vermoeden, vrezen, evenals zeggen en gelijkbetekenende werkwoorden.

(29)	Ik dacht het al.
(30)	Zoals ik al zei,...

[p. 201]

In tegenstelling tot wat normaal is bij werkwoorden in de O.V.T., wordt geen ekspliciet VRP genbemd. We kunnen er ons wel iets bijdenken als ‘voordien’, ‘op enig punt v66r URP’- Dit alles heeft vermoedelijk te maken met de eigen semantiek van deze| werkwoorden.

4.1.4. Sekwentie-betrokkenheid.

De eigenlijke relevantie van een o/-predikatie bestaat erin dat een uitspraak over een SVZ op RP in verband wordt gebracht met de presuppositie van sekwentie. Een presuppositie inderdaad, want dezelfde sekwentie wordt gei'mpliceerd door zowel ‘p’ als ‘niet-p’:

(31)	a	Hij is al terug.
	b	Hij is nog niet terug.

Het punt tj, ligt in (31a) vóór t_o, in (31b) erna. Welke sekwentie precies verondt rsteld wordt, wordt uiteraard bepaald volgens de SVZ waarvan sprake is.

In een al-predikatie nu worden de twee tijdslijnen, die met de RPs erop en dje met de sekwentie erop, op elkaar betrokken: ze kruisen mekaar a.h.w. in RP. Door mee te delen dat een SVZ zich voordoet of -deed op dat RP, impliceert de spreker dat een signifikant punt t_x op de sekwentie waarin SVZ gekaderd kan worden, BEREIKT is. Bij fasegewijze ontwikkelingen komt (voor al) t_x overeen met het verwachte beginpunt. Bij schaalgewijze ontwikkelingen is t_x een punt op de schaal in de buurt van de ‘positieve’ pool. In welk opzicht dat punt nu signifikant is, hangt voor een deel ook af van een door de spreker gehanteerde norm.

4.1.5. Norm-betrokkenheid.

De norm waarop de spreker zijn evaluatie over het bereikt hebben van een bepaald punt t_x baseert, hangt onverbrekelijk samen met de presuppositie van sekwentie zelf. Hij kan ekstrinsiek of intrinsiek zijn, maar is altijd een funktie van verwachtingen van de spreker omtrent de (ontwikkeling van de) werkelijkheid.

Ekstrinsiek is de norm, als hij afhangt van elementen, meestal van pragmatische aard, die niet inherent zijn aan de sekwentie zelf, maar de gedachte aan een sekwentie veeleer in het leven roepen. Dat is met name het geval bij fasegewijze ontwikkelingen, waar allerlei omstandigheden de spreker gebracht kunnen hebben tot de gedachte aan een mogelijke SVZ. (Er is b.v. vroeger sprake van geweest,...)

Een schaalgewijze ontwikkeling wordt echter beoordeeld volgens een intrinsieke norm, in die zin dat de schaalverdeling met de tegenovergestelde polen een eigen maat oplevert: wat door de spreker geevalueerd wordt als dicht bij de ‘negatieve’ pool,¹² sluit de aanwezigheid van een al-partikel uit. Wat evenwel dichter naar de ‘positieve’ pool toe ligt, of tenminste niet negatief gemarkeerd is, wordt wel van al voorzien. Al wijst op een (relatief) geavanceerd punt t_x op de schaal.

Zo hebben we bij fasegewijze ontwikkelingen als (binaire) tegenhanger van al: nog niet, zoals in (31). Bij schaalgewijze ontwikkelingen evenwel is de eigenlijke (polaire)

12 Opgemerkt moet hier worden, dat de orientatie van de schaal weliswaar grotendeels konventioneel vastligt, maar in bepaalde situaties door de spreker omgekeerd kan worden, waarbij dan de positieve pool ‘negatief’0 wordt en vice versa (zie vn. 10).

[p. 202]

tegenhanger: nog maar, zoals in (14c). Korreleert echter met de voortschrijdende tijd een afhemende kwantiteit, dan krijgt al als tegenhanger nog, zoals in

(14)

e

Pietje heeft nog drie knikkers.

Hiervan is de polaire tegenhanger dan nog maar of maar...meer. (zie vn. 9)

4.1.6. Samengevat:

In een al-predikatie ligt het als bekend veronderstelde (topic) vervat in een presuppositie van sekwentie. Comment₁, bestaat in het betrekken van de in topic getematiseerde SVZ op een RP van de tijdslijn, wat tot uiting komt in de tempus-aanduiding. Comment₂ resulteert uit de impliciete vergelijking van RP en t_X en verwoordt d.m.v. het partikel al een meer of minder geprononceerde evaluatie van de spreker.

We vinden dus naast onmiskenbare temporele elementen, ook een sterk aspektische¹³ inslag. Door het evaluerende moment wordt de al-predikatie bovendien ook uiterst vatbaar voor allerlei modale schakeringen, zoals verrassing omdat iets vroeger het geval is dan verwacht, enz.

13 Vgl. de definitie die Van Es (1971) van het aspekt geeft: ‘de gezichtshoek waaronder de taalgebruiker een handeling, gebeuren of toestand door middel van een syntaktische structuur die als zin fungeert, voorstelt in de tijd, of nog liever ten opzichte van de tijd’. (blz. 161)

4.2. Het bereik van al is een temporele bepaling.

4.2.0. De bespreking van de andere gebruikswijzen van al kan vrij kort zijn, omdat grotendeels dezelfde semantische verschijnselen terugkeren.

Al heeft hier immers evenzeer een predikatie in zijn bereik, zij het dan een subpredikatie in de zin, en staat daarmee in een gelijkaardige relatie als het in 4.1. besproken al tot de zinspredikatie. Het essentiële punt waarop deze gebruikswijzen van de tot nu toe besprokene afwijken heeft niet zozeer met al zelf te maken, dan wel met het feit dat al + zijn bereik, op zijn beurt in relatie staat tot de zin als geheel, waarin een SVZ getematiseerd wordt. Die relatie is uiteraard anders dan waar al alleen de zinspredikatie als bereik heeft.

4.2.1. Al en bepaling van tijdstip.

Vooraf: de ekspliciete vermelding van een tijdstip komt doorgaans neer op een loutere eksplicitering van het (meestal ‘verschoven’) referentiepunt en ligt dan niet in het bereik van al, zoals in voorbeeldzin (27b). Dat geldt ook nog voor

(32)	a	Om vier uur was hij al thuis.
	b	Hij was om vier uur al thuis.

In de b-zin van (32) zijn echter al twee lezingen mogelijk: die waarin al bij ‘thuis’ aansluit (dat komt in de intonatie en het zinsritme tot uiting) en die waarin al bij ‘om vier uur’ aansluit (waarbij vier een zekere nadruk krijgt). De laatste lezing is dan ekwivalent met

(32)	c	Hij was al om vier uur thuis.
	d	Om vier uur al was hij thuis.

Daar dit wellicht een studie apart zou vergen, zal ik hier van een gedetailleerde semantische beschrijving afzien. Ik zal volstaan met de hypotese dat, door RP binnen het bereik van al te plaatsen

[p. 203]

-	het noemen van het tijdstip meer in comment-positie gebracht wordt
-	de implikatie is dat dit tijdstip als vroeg geëvalueerd wordt door de spreker.^14

14 Vgl. het Engelse ekwivalent: as early as.

4.2.2. Al en duurbepaling.

Al funktioneert, zoals gezegd, t.o.v. de tijdspredikatie die in de duurbepaling wordt uitgedrukt, op een vergelijkbare wijze als het dat doet t.o.v. een predikatie over een willekeurige SVZ, of beter gezegd, over een stand in een scalaire ontwikkeling. Enkele voorbeelden:

(33)		Ik zit hier al de hele morgen te wachten.
(34)	a	Jan woont hier (nu) al tien jaar.

Ook hier is er de intrinsieke norm, die zorgt voor de implikatie dat de bedoelde duur als [+ lang] geëvalueerd wordt. Wordt het tijdsinterval als [+ kort] geëvalueerd, dan is al uitgesloten, en gebruikt men nog maar of pas.¹⁵

(34)

b

Jan woont hier nog maar / pas tien jaar.

Net als bij het enkele al het geval was, maar veel duidelijker nog, is de duurbepaling met al betrokken op het beginpunt van de in de zin geprediceerde SVZ. Dat t_b ligt hier dan wel op een door de duurbepaling aangeduide afstand van het RP. De implikatie is bovendien dat de betreffende SVZ met het RP niet (noodzakelijk) ophoudt,¹⁶ wat wel op een heel bijzondere manier de RP-betrokkenheid van al illustreert.¹⁷ Het perspektief van dit soort duurbepalingen is ondubbelzinnig retrospektief.

15 Vgl. Hij woont hier al lang (allang), *nog maar lang, *al kort, nog maar kort.

16 Perfekt vergelijkbaar met het Engelse present perfect in konstrukties als: He has been living (he has lived) here for two years. Hier wordt evenmin de periode waarin de SVZ van kracht is, als afgesloten voorgesteld.

17 Opvallend is hier de verwantschap met sedert/sinds-bepatingen, die ook een duur noemen vanaf het begin van een SVZ tot het (U)RP.

4.2.3. Al en bepaling van frekwentie.

Mutatis mutandis is alles hier van toepassing wat we gezegd hebben over de duurbepaling.

(35)	Ik heb het je (nu) al drie keer gezegd.
(36)	Ik heb dat al zo vaak gezien.

Merken we terloops even op dat hier, in tegenstelling tot bij de duurbepaling, de normale vorm van het werkwoord het perfectum is, en niet het presens.

4.3. Besluit over de semantiek van al.

Dat een woordje als al wel de kondities vervult om althans op semantische grond tot de kategorie van de graadpartikels gerekend te worden, is hiermee m.i. wel aannemelijk gemaakt. Als scala die ‘geïduceerd’ wordt, fungeert de sekwentie, ten opzichte waarvan de geprediceerde SVZ gesitueerd wordt. Dat het daarbij nog als waardige perspektivische tegenhanger heeft, is op verscheidene plaatsen gesuggereerd.¹⁸

Bovendien is uitgegaan van de impliciete hypotese dat al, in de betekenis van reeds, synchroon nog als één lekseem beschouwd kan worden. Ook dat wordt bij de studie van een aantal gebruiksgevallen niet echt tegengesproken, hoewel toch wel gebleken is dat verschillende aspekten van de betekenis in de diverse omgevingen geaktiveerd

18 Zie voor de Duitse ekwivalenten vooral Doherty (1973), König (1976) en Abraham (1977).

[p. 204]

kunnen worden.¹⁹

Het lijkt evenwel nodig de hypotesen nog verder te toetsen aan uitvoeriger materiaalstudie, waarin dan ook de mogelijke tegenhangers betrokken worden zoals nog, nog niet, nog maar, en andere (kombinaties met) ‘graad’ partikels, al dan niet met temporele inslag. Daarbij zal wellicht ook dieper ingegaan moeten worden op de aspektische implikaties van werkwoordsvorm en werkwoordsbetekenis, en op het semantisch gedrag van al in komplekser konstrukties, zoals ondergeschikte zinnen.

19 Op een briljante manier wordt een gelijkaardige stelling i.v.m. het Duitse noch verdedigd in Shetter(1966).

5. Algemeen besluit.

5.1. Uit alles wat vooraf ging is gebleken dat het analyseren van ‘onanalyseerbare’ funktiewoorden, zoals al, een hachelijke onderneming is. In tegenstelling tot ‘leksikale’ woorden als tafel, koe, vrijgezel, doden,... is het niet doenlijk om een aantal semantische features op te sporen die als komponenten gezamenlijk de betekenis van al zouden konstitueren.

De semantische funktie van al wordt immers pas duidelijk als we gaan bekijken hoe al-predikaties funktioneren in de (ko)tekstuele dynamiek; daar krijgen we te maken met pragmatische faktoren als sprekerverwachtingen, spreektijd, presupposities.

De beschrijving van de semantische struktuur van (sub)predikaties met al bleek tevens onmogelijk zonder het postuleren van een temporeel referentiekader, waarin de tijdslijn met haar ‘kerneigenschappen van beweging, verandering, voortgang, duur’²⁰ in relatie gezet wordt tot de in de predikatie getematiseerde standen-van-zaken. Die zijn op hun beurt onderdelen van een meestal tijdsfunktionele sekwentie die fasegewijs of schaalgewijs verloopt.

5.2. Was deze studie niet meer dan een terreinverkenning, zij moge misschien toch duidelijk gemaakt hebben

-	dat de beschrijving van het semantisch funktioneren van woorden als al pas een zekere mate van eksplicietheid en eksaktheid zal kunnen bereiken als het temporele referentiekader (met zijn eigenschappen) verder uitgewerkt wordt, liefst aan de hand van een tijdslogika.
-	dat de studie van deze woorden het enge zinskader te buiten gaat, en dus ook rekening moet houden met de taalkundige kontekst.
-	dat een uitgewerkte pragmatische teorie een belangrijke steun zou kunnen betekenen bij de verklaring van syntaktische en semantische processen,^21 die werkzaam zijn niet alleen bij het genereren van zinnen en teksten, maar ook bij het interpreteren en het rekonstrueren van de bedoelingen van de spreker.

juli 1977

Blandijnberg 2, B 9000 Gent

W. VANDEWEGHE

20 Van Es (1971) blz. 164.

21 Tot een gelijkaardige slotsom komt Van den Toorn (1976) waar hij, na een korte verkenning van het gebruik van ook, aankondigt: ‘Een uitvoeriger onderzoek van ook en aanverwante verschijnselen zal ons in aanraking brengen met zeer verschillende terreinen van de taalkunde, ook die terreinen die men zou kenschetsen als functionele taalbeschouwing, waarbij de taal vooral onder het opzicht van haar functie bestudeerd wordt’, (blz. 14)

[p. 205]

Bibliografie

Woordenboeken:

Van Dales Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 10e druk (1976), bew. door C. Kruyskamp.

Koenen - Endepols, Verklarend handwoordenboek der Nederlandse Taal. 27e druk, bew. door J.B. Drewes. (1974)

Verschuerens Modern Standaard Woordenboek en Atlas. 3e druk v.d. nieuwe uitgave (1968)

WNT II, 1e stuk, bew. door M. de Vries en A. Kluyver (1898).

Abraham, W., ‘Noch und schon als polare Satzfunktoren’ in: Sprengel, K.e.a. (Hrsg.), Semantik und Pragmatik. Tubingen, 1977.

Altmann, H., Die Gradpartikeln im Deutschen. Untersuchungen zu ihrer Syntax, Semantik und Pragmatik. Tübingen, 1976.

Bakel, J. van: Rijpma, E. en Schuringa, F.G.: Nederlandse Spraakkunst. Bew. door-, Groningen 19692^2.

Doherty, M., ‘“Noch” and “schon” and their presuppositions.’ in: Kiefer, F. & Ruwet, N. (eds.), Generative Grammar in Europe. Dordrecht, 1973. Blz. 154-177.

Es, G.A. van, ‘Het aspect als syntactische functie.’ in: TNTL 87 (1971), 97-123 en 161-183.

Firbas, J., ‘On defining the theme in functional sentence analysis.’ in: Travaux linguistiques de Prague 1, Prague 1964. Blz. 267-280.

Groot, A.W. de, Structurele Syntaxis. Den Haag, 1949.

Hertog, C.H. den, Nederlandsche Spraakkunst. 1e stuk: De leer van den enkelvoudigen zin. Amsterdam, 1903^2.

König, E., ‘Semantische Analyse von noch und schon.’ in: Kern, R (Hrsg.), Löwen und Sprachtiger. Leuven, 1976. Blz. 225-236.

König, E., ‘Zur Syntax und Semantik von Gradpartikeln. Versuch einer allgemeinen Charakterisierung.’ in: Sprengel e.a. (Hrsg.), Semantik und Pragmatik. Tübingen, 1977. Blz. 63-69.

Lubbe, H.F.A. van der, Woordvolgorde in het Nederlands. Een synchrone structurele beschouwing, Assen, 1958.

Overdiep, G.S., Stilistische Grammatica ven het moderne Nederlansch. Zwolle, 1937.

Roose, H., Het probleem van de woordsoorten. Den Haag, 1964.

Seuren, P.A.M., Operators and Nucleus. A Contribution to the Theory of Grammar. Cambridge, 1969.

Shetter, W.Z., ‘The meaning of german noch’ in: Language 42 (1966), 42-66.

Toorn, M.C. van den, Nederlandse grammatica. Groningen, 1973.

Toorn, M.C. van den, Presuppositie en syntaxis. Rede. Groningen, 1976.