De Nieuwe Taalgids. Jaargang 70

[p. 42]

De muzikale notities op het handschrift van Pieter Potter

Als ik in aansluiting op de uiteenzetting van Dr. Ben Overmaat iets mag zeggen over de muzikale notities op het Hs. 436 van de Leen- en Registerkamer van Holland, en wel zo dat het voor de lezers van dit tijdschrift niet te zeer in het jargon vervalt van een vak dat nu eenmaal het hunne niet is, dan moet ik mij beperken tot mijn konklusies. Die zijn dan interessant genoeg. Het is nl. zeldzaam dat men een blad zal vinden met een haastig genoteerde melodie, waarbij zo sterk de indruk wordt gewekt dat zij du moment uit iemands mond is opgetekend, een ‘muzikaal diktee’. De eerste optekening is weer verworpen, al was de enige fout gemaakt in de weergave van de vierde muzikale ‘zin’. In de definitieve notitie zijn de lijnen van het notensyteem nóg slordiger getrokken dan in de verworpen lezing, die zo toch nog bijdraagt tot meerdere leesbaarheid van de geldige. Een c'-sleutel staat in de vierde lijn, de zgn. tenorsleutel; de benoeming van het notenbeeld is daarmee ondubbelzinnig.

Moeilijker is de kwestie van het ritme. We hebben te doen met de zgn. streepjesnotatie, bekend van o.a. het Handschrift Gruuthuse. Zonder in diskussie te treden met anderer mening heb ik de stellige indruk dat twee streepjes samen één slag, één heffing representeren; die heffingen zijn uiteraard synchroon. Opsplitsingen van één toon, b.v. omdat er meer lettergrepen op vallen, hoeven niet in de notatie uitgedrukt te worden. Van een zonder meer in streepjes genoteerde melodie zal meestal niet duidelijk zijn of de slagen ternair dan wel binair opgevat moeten worden. Wat dat is? Als u Sinterklaas Kapoentje zingt zult u de eerste lettergreep wel twee keer zo lang zingen als de tweede, maar ze komen samen op de slag en die is dan ternair. Maar zingt u het zò dat de eerste lettergreep meteen even kort is als de tweede, dan wordt de slag binair; het klinkt wat haastiger, wat onverschilliger, wat meer ‘afgesleten’, maar de vier heffingen zijn er en ze zijn onderling synchroon. Maar: Sinterklaasje Bonne, etc, zult u alleen binair opvatten, tenzij u aan het eind, waar het het andere liedje citeert, misschien op de ternaire en dan dus ook anderhalf maal zo langzame slag zult overgaan. Een notatie in alleen streepjes zegt dus niets en het is een vanzelfsprekende zaak dat de streepjes meestal in even getallen, telkens twee aan twee zullen verschijnen. Welnu, de middeleeuwer achtte de ternaire slag ‘perfekt’; in haar geheel bestond zij uit een ‘brevis perfecta’, die verdeeld kon worden in een brevis en een semibrevis, afgezien dus weer van de opsplitsbaarheid van tonen op uiteraard gelijke hoogte. Maar nu: Als er op een slag nu eens drie noten van verschíllende hoogte kwamen, dan waren dat dus drie semibreves. Dáár kon hij dan geen streepjes voor gebruiken; hij móest ze nu wel als semibreves noteren. Dat gebeurt hier dan ook: We zien telkens groepjes van drie semibreves verschijnen. De ‘stenografie’ van het geval is volkomen duidelijk: De dubbelstreepjes zijn breves perfectae, noten van een hele slag, de streepjes beurtelings brevis-semibrevis: de open noten drie aan drie semibreves, samen op één slag.

In een binair bedoelde melodie is de dubbelstreep een brevis imperfecta, te verdelen in twee semibreves en als díe zouden moeten worden onderverdeeld

[p. 43]

dan niet in deze open noten, maar in minimae, zwarte noten met een stok. Daarmee is dan een sleutel gegeven tot ontcijfering van de ‘gruuthuser’ notatie en er komen dan heel veel goed zingbare en aanstekelijke liederen te voorschijn. Welnu, dit staat er, diplomatisch weergegeven, in de ‘netbalk’:



Vooraleer ik nu een transkriptie voorstel wil ik met de grootste nadruk er op wijzen dat het mij uitgesloten leek dat die melodie ook maar iets te maken kon hebben met het lied ‘Wir willent vreulich singen ho’ er boven, hoezeer ook dát naar diktee lijkt opgetekend, m.i. uit een duitse en kennelijk niet altijd goed verstane mond. Ik heb dus onbeïnvloed de muzikale notatie zo goed mogelijk uit zich zelf willen verstaan. Wij zien tien, door negen vertikalen gescheiden muzikale zinnetjes, sekties. Twee van die vertikalen lopen door de hele balk en zijn m.i. herhalingstekens van de onmiddellijk eraan voorafgaande formules van twee heffingen. In het Hs. Gruuthuse betekenen zij vaak ouvert-clos-formules; hier beslist niet. De slotnoot zou een longa moeten zijn, een vierkante open noot met stok, maar de dubbelstreepnoot schijnt zelfs vaker als een noot bedoeld te zijn waarop twee heffingen vallen. Onverschilligheid t.a.v. het onderscheid tussen hele-slagsnoot en noot van een dubbele slag is heel begrijpelijk, want het oor gehoorzaamt vanzelf wel aan een regelmatige tetrapodie.

Ik zei dat de noten an sich ondubbelzinnig zijn. Toch moet ik bij de nu volgende transkriptie iets zeggen over de middeleeuwse hexachordenleer. Men kende wel onze c-d-e-f-g-namen, maar leerde treffen ‘aan de hand van Guido’, d.w.z., men gebruikte slechts zes namen: ut-re-mi-fa-sol-la (de naam ut is later vervangen door do en de naam si is er bij gekomen maar was toen onbekend) en men zei dus tegen c-d-e-f-g-a ut-re-mi-fa-sol-la, hexachordum naturale, tegen f-g-a-bes-c-d ook, hexachordum molle, en tegen g-a-b-c-d-e ook ut-re-mi-fa-sol-la, hexachordum durum. Het hele toonsysteem (behalve dus bes beschouwde men kruisen en mollen als een ‘fictieve’ zaak) omvatte zeven van deze hexachorda, waarvan het tweede, derde en vierde, juist een naturale, een molle en een durum, de omvang bestrijken van een normale mannenstem. Welnu, onze melodie gebruikt precies die omvang en ‘muteert’ dan telkens van het ene hexachord in het andere. Zat men in het hex.molle dan was de verlaging van de b tot fa-b-molle, zó vanzelfsprekend, dat er geen rnolteken genoteerd werd. Muteerde men weer naar het hex.durum dan was dus ook de herstelde mi-b-durum vanzelfsprekend en werd er geen herstelteken gebruikt. En het hele systeem van notentreffen en benoemen brengt ook met zich mee dat sprongen die ons nú wat vreemd in het gehoor liggen voor die tijd heel makkelijk waren. Wij vinden b.v. de sprong

[p. 44]

van een grote none, nl. van een oktaaf plus een hele toon, van fragment 7 op 8 raar en ook moeilijk te treffen; tóen was het gewoon een sprong van de re van het naturale naar de la van het durum. Zo zien de drie hexachorda waaruit de melodie haar materiaal kiest er uit:



Nu de transkriptie van de melodie met haar tien secties:

[p. 45]

De transkriptie is synchroon, d.w.z. de duur van de tonen is hier evenredig aan de ruimte die zij in het beeld innemen. De heffingen zijn twee aan twee tot maten geschikt, die zich op hun beurt weer graag twee aan twee tot ‘perioden’ van vier maten schikken, een a.h.w. door de natuur gegeven wetmatigheid. Zijn regel 6 en 7 dan geen uitzondering? Nee, want samen vormen zij een regelmatige groep van vier maten. En regel 9? Ja; het is zo zonder meer niet duidelijk of die enkele losse maat nu een staartje bij 8 of een kop bij 10 is; dat zou een tekst moeten uitwijzen als we die maar hadden. Maar regel 2 is een uitzondering, een uitgebreide halve periode van 6 heffingen. Het komt mij voor dat ik in de regelmatige tetrapodie een bevestiging van mijn hypothese omtrent de streepjesnotatie mag zien.

Nu de tekst: Er staat bij het klad ‘Ich handekens hadde’, wat sterk de indruk werd het initium te zijn van de wellicht van ouds of tenminste algemeen bekend bij de melodie behorende tekst. Maar, dat leest als Ich hàndekens hàd en de melodie heeft géén opmaat, zet meteen in òp een heffing. Zou gelezen mogen worden ìch handekens hàd, dan is meteen een ternaire opvatting van de slag a.h.w. gedikteerd. Stel ik de tekst van ‘Wir willent’ gewoon gesproken voor, alle lettergrepen door punten, dan lijken de heffingen zo te vallen: . .' . .' . .' . .' etc., maar vertrekt het vers òp een heffing dan zullen er ook lange lettergrepen moeten worden aangenomen, die ik door een liggend episema voorstel: .' . . -' . -' . -' ., waarin dus de laatste lettergreep een hele heffing vult. Wie schetst mijn verbazing dat de tekst nu ineens wel bij het lied leek te passen? Ik moest tekstherhalingen aannemen, ja, maar juist dat die in alle strofen op dezelfde plaats vielen èn het feit dat de tekst aldoor in die herhalingen leek te voorzien scheen de juistheid van de onverwachte vondst te bevestigen (melodie: zie blz. 46). ‘Wir willent’, opgevat met steeds de eerste heffing op de eerste lettergreep van elk vers, leek zo voortreffelijk op de melodie te passen, het is wellicht een kontrafakt van een tekst ‘ìch handekens hàd’ en het notenbeeld, geheel uit zich zelf verklaard, lijkt sleutels aan te reiken ter ontcijfering van de tot nu toe zo slecht verstane ‘gruuthuser notatie’.

Toch moet ik op deze konklusie in zoverre terugkomen: het ms. geeft een belangrijke aanwijzing, waar ik aanvankelijk geen raad mee wist. Er staan versustekens, vijf bij het net, maar ook vijf, als wij een tweetal op het eerste oog verwante tekens als abbreviaties van ‘per’ mogen verstaan, in het klad en wel op dezelfde plaats! En de strofen van ‘Wir willent’ bestaan ook uit vijf verzen. Zelf geen voorstander van gemengd vokaal-instrumentale opvattingsmogelijkheden van zulke melodieën, moet ik mij toch wel gewonnen geven aan de mening van Dr. Vente en drs. Vellekoop dat wij hier een uitdrukkelijke aanduiding hebben waar de tekst geplaatst moet worden en ... waar niet. Inderdaad, het ms. is hierin even konsekwent als uniek; het geeft ondubbelzinnig uitsluitsel over een belangrijk aspekt van de uitvoeringspraktijk van het middeleeuwse lied. Zo luidt dan b.v. de eerste stroof (zie blz. 47):

[p. 46]

[p. 47]

De lezing van de melodie als zodanig, immers bewust uit enkel het notenbeeld afgeleid zonder beïnvloeding door een eventuele tekstonderlegging is geheel gelijk gebleven. Sommigen ontkennen mijn hypothese omtrent de ‘streepjesnotatie’ en zien in de groepen van drie semibreves een aanduiding van ‘color’, een zaak te moeilijk om hier uit te leggen. Anderen vallen mij bij, maar willen in de helebalksstrepen geen herhalingstekens zien. M.i. is het ‘handschriftje-Potter’ van groot belang door zijn unieke ondubbelzinnigheid t.a.v. zowel notatie- als uitvoeringsaspekten.

Driebruggen (Z.-H.), Lange Ruige Weide, Hoogeind 5

edward stam