De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 361]

Overwegingen naar aanleiding van een structuur-hypothese betreffende Het Bosken

Sinds K.F. Stallaert in 1857 een kleine bloemlezing uit Jonker Jan van der Noot's poëzie publiceerde, moet men spreken van een sterk wisselende waardering voor de Antwerpse 16e-eeuwse dichter. Uit die waarderingsgeschiedenis is tenslotte geresulteerd de communis opinio dat Van der Noot ‘onze eerste werkelijke Vroeg-Renaissancist’ is.¹ Zo kan men concluderen uit de eerste paragraaf van de Inleiding tot de zojuist geciteerde wetenschappelijke editie van Het Bosken (tezamen met Het Theatre), bezorgd door Prof. Dr W.A.P. Smit m.m.v. Drs W. Vermeer.

Knuvelders Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde dateert de definitieve doorbraak van de Renaissance in de Nederlanden dan ook in 1567, het jaar waarin Van der Noot naar Engeland uitweek met de tekst van Het Bosken, juister gezegd van zijn vroege gedichten, bij zich.²

In een tweetal bladzijden vat Knuvelder samen wat de verschillende Van der Noot-onderzoekers over Het Bosken hebben geschreven. Het blijkt dat de structuur van de bundel verschillend is beoordeeld. Vermeylen, de auteur van de eerste (en tot nu toe enige) monografie over Leven en werken van Jonker Jan van der Noot³ zag ‘geen vast plan’, althans hij heeft er niet naar gezocht omdat de titel zijns inziens doelde op ‘een boek (...) dat grillig en vrij als een boschjen opgegroeid was’. Knuvelder becommentarieert dit citaat door te verwijzen naar Van der Noot's ‘De Poêt, tot den Leser’, de eerste tekst uit Het Bosken, en vast te stellen dat daaruit ‘veeleer op te maken (zou) zijn (...) dat zijn bundel wél volgens een vast plan en nièt grillig geconstrueerd is’. Hij introduceert dan de hypothese van Smit, die als tweede zich heeft uitgelaten over de structuur van Het Bosken. Smit veronderstelt dat voor de bundel ‘de drie genres waarin de rederijkers plachten te groeperen (in het amoureuze, zotte en vroede) als grondplan fungeerden’. Ook daarop geeft Knuvelder zijn commentaar: ‘Een zodanig indelingselement (? P.V.) behoeft allerminst te verwonderen’ zegt hij, en hij legt daartoe uit hoe Van der Noot zijn dichtbundels (bedoeld zijn de Poëticsche Wercken) samenstelde: door samenvoeging van verspreide gedichten, waarvan sommige al in afzonderlijke uitgaafjes in plano waren verschenen, ontstonden gelijknamige bundels van wisselende samenstelling. Een dergelijke werkwijze kan echter naar mijn mening slechts verklaren dat er een bundel ontstaat die, zoals het titelblad van Het Bosken vermeldt, verscheiden poëtixe wercken bevat; over de aard van de structuur als geheel, in dit geval voortvloeiend uit de karakteristieken van de (drie) grote elementen in de bundel, zegt zulk een werkwijze, dacht ik, niets.

1 Jan van der Noot, Het Bosken en Het Theatre. Inl. en aant. van Dr W.A.P. Smit (...) m.m.v.W. Vermeer (...) Amsterdam enz., 1953, pag. 8; verder geciteerd als: Bosken.

2 G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. II. Vijfde, geheel herziene, druk. 's-Hertogenbosch, 1971, pag. 76, 106, 110 en 113. Uit de pagina's 113-115 stammen de citaten in de volgende alinea's, tenzij anders vermeld.

3 Antwerpen, 1899; heruitgegeven met varianten, verklarende en aanvullende aantekeningen in: August Vermeylen, Verzameld Werk, Tweede deel. Brussel (1951), 647-860 en 943-967.

[p. 362]

Het is de ‘oude rederijkersindeling “int amoureuse, sotte en vroede”’⁴ fungerend als basis voor de samenstelling, die de belangrijkste moet zijn van de ‘retoricale “smetten”’, waarvan volgens Knuvelder Het Bosken geenszins vrij blijkt. De laatste constatering immers wordt gevolgd door een opsomming van talrijke renaissancistische caracteristica van de bundel, terwijl slechts even, en zonder enige adstructie, gesproken wordt van de ‘zonder twijfel middeleeuwse trekken’ in de mentaliteit die in Het Bosken wordt uitgesproken, maar grosso modo ‘overwegend modern (is) in haar amoureuze ontvankelijkheid, haar roemzucht en haar verheerlijking van de dichtkunst’.

De conclusie van een en ander kan niet anders zijn dan dat Het Bosken een sterk-renaissancistische bundeling ‘Poëtixe wercken’ is, die ten grootsten dele ontstaan vóór 1567, de definitieve geruchtmakende doorbraak van de Renaissance markeert, en in zijn structuur... retoricaal, ouderwets is.

Ten grootsten dele ontstaan vóór 1567: deze restrictie moet worden gemaakt omdat van de Psalmberijmingen op goede gronden mag worden aangenomen dat ze, sluitstuk van de bundel, ‘waarschijnlijk van iets latere datum dan de meeste gedichten uit de bundel (zijn), en waarschijnlijk dateren uit (Van der Noot's) Londense tijd’.⁵

Het samenstellen van de bundel, inclusief de Psalmberijmingen, heeft plaats gevonden te Londen, waar Het Bosken in 1570 of 1571 verschenen is.⁶ Smit-Vermeer (en Knuvelder in hun voetspoor) veronderstellen dat daarbij de Psalmberijmingen aan de vroegere verzen zijn toegevoegd.⁷ Misschien is het op grond van deze hypothese dat Knuvelder tòch zijn twijfels heeft omtrent de juistheid van Smit's veronderstelling met betrekking tot het retoricale basisplan van Het Bosken. Die twijfels beluister ik in zijn introductie van Smit's hypothese: ‘W.A.P. Smit meent zelfs (mijn curs. P.V.) dat (...)’.

Ik heb het gevoel dat zulke twijfels recht van bestaan hebben; vandaar deze overwegingen.

Wat toch is het geval als de Psalmberijmingen zijn toegevoegd en de bundel op de ouderwetse rederijkerswijze is geconstrueerd? Dan zijn er m.i. twee mogelijkheden: Ofwel de retoricale indeling is tot stand gekomen dankzij de toevoeging van de Psalmberijmingen; ofwel de indeling int amoureus, sot en vroed was er al voordat de Psalmberijmingen de vroede afdeling kwamen versterken. Wat zijn nu de consequenties van de eerste mogelijkheid?

In dit geval ging Van der Noot⁸ het voorhanden gedichtenmateriaal ordenen.

4 Bosken, 27.

5 De aantrekkelijke hypothese van L. Strengholt, door Knuvelder in noot 2 op pagina 115 vermeld, doet in dit verband niet ter zake; evenmin J. Wille's veronderstellingen van al vroege reformatorische gezindheid en dus eventueel zodanige gedichten van Van der Noot (zie artikel van Wille vermeld in noot 12 hieronder).

6 Bosken, 16-20.

7 Bosken, 34.

8 Absolute zekerheid dat Van der Noot zèlf zijn bundel samenstelde hebben we niet; tenminste tijdens het drukken is hij (enige tijd) afwezig geweest; en of een auteur destijds in de samenstelling van zijn boek een dwingende hand had, is (nog) de vraag; toch lijkt identificatie van samensteller en auteur in het geval van de zelf-bewuste Van der Noot gerechtvaardigd. Tenminste zal hij - na het (doen) toevoegen van errata op de laatste pagina van zijn boek (cfr. Bosken, 20) - zijn fiat aan de uitgave gegeven hebben.

[p. 363]

Wat de tot dan toe nog ongepubliceerde verzen betreft, hanteerde hij twee criteria. Het eerste was dat van de moderniteit, i.e. het geschreven zijn in ‘reghels mate’. Voor opneming in Het Bosken kwamen alleen gedichten in ‘reghels mate’ in aanmerking.⁹ (Datzelfde criterium gold ook voor al gepubliceerde poetixe wercken, verondersteld dat Van der Noot ook ouderwetse gedichten(-reeksen) had gepubliceerd). Vervolgens werd aan alle aldus geselecteerde moderne gedichten een inhoudelijke maatstaf aangelegd: ze werden verdeeld naar het amoureuse en het sotte aspect. Alleen deze twee, want de Psalmberijmingen zouden de vroede afdeling vormen. Er bleken een klein aantal moderne gedichten noch amoureus, noch sot te zijn, maar vroed, nl. religieus. Deze werden bij de Psalmberijmingen-afdeling gevoegd en vormden daarmee de vroede afdeling. Na ordening binnen de drie afdelingen kon het geheel naar de drukker. Van deze gang van zaken lijkt mij de belangrijkste implicatie dat Van der Noot omwille van zijn moderne (naar inhoud èn vorm) Psalmberijmingen een ouderwetse (nl. retoricaal ingedeelde) bundel ‘reghels mate’-poëzie, dat is moderne poëzie met ook veel (eigen-) lof en liefde gaat, of laat, samenstellen. Erg waarschijnlijk lijkt me dit voor de moderne poëet in Londen niet.

Waarschijnlijker komt me dan ook de tweede mogelijkheid voor. Deze wordt trouwens door Smit-Vermeer als enige gesuggereerd. Zij immers spreken, naar aanleiding van de Psalmberijmingen en hun ontstaanstijd, erover hoe ze in de structuur passen. Men leest bij hen: ‘Bij de uitgave van Het Bosken in 1570-1571 zal Van der Noot ze aan zijn vroegere verzen hebben toegevoegd, zowel om de godsdienstige afdeling (VII) van zijn bundel tot een omvang te brengen die in een redelijke verhouding stond tot de Renaissancistische praal van de eerste helft, alsook om daardoor te markeren hoe zijn religieuse ontwikkeling niet zonder invloed was gebleven op zijn dichterlijke werkzaamheid.’¹⁰ Hieronder schuilt naar mijn mening de hypothese dat de indeling int amoureus, sot en vroed het basisplan was van Het Bosken vóórdat de Psalmberijmingen werden toegevoegd. Men moet dan veronderstellen dat het materiaal voor de uitgave al geordend was (of zou worden) voordat de Psalmberijmingen erin werden opgenomen. De bundel moderne poëzie (alleen ‘reghels mate’-verzen) zou in een ouderwets indelingsgewaad worden gepresenteerd: in drie afdelingen met amoureuse, resp. sotte en vroede poëzie. Hoe was die bundel, of hoe zou hij, een ‘oer-Bosken’, geworden

9 Bosken, 24 en 29.

10 Bosken, 34; met de ‘eerste helft’ bedoelen zij, blijkens pag. 27, de afdelingen I t/m V, waarvan de afdelingen VI en VII ten gevolge van de rangschikking der lofresp. liefdes- en opnieuw lof-poëzie ‘min of meer (...) geïsoleerd’ zijn. De eerste helft ademt een Pleiade-sfeer. VI noch VII vertonen een poëtisch-programmatische allure, zoals I t/m V wel doen, ‘al was ook voor VI Ronsard het grote voorbeeld geweest’. Ik zie hier enige aarzeling m.b.t. VI, dat ten dele Renaissancistische praal - Ronsard (en trouwens ook Alciatus) - kent, maar niet poëtisch-programmatisch is.

[p. 364]

zijn? Dat weten we precies: Het Bosken minus de Psalmberijmingen, d.w.z. in de indelingstermen van Smit-Vermeer: Het Bosken I t/m VIIb. Wie de editie Smit-Vermeer hier raadpleegt, verwacht dat ook VIIc, het sonnet ‘Op v betrou ick God’ door mij in het oer-Bosken geplaatst wordt. Dat ik dit niet doe, vindt zijn oorzaak in twee gegevens. Allereerst veronderstellen Smit-Vermeer zelf al dat dit sonnet bedoeld is als inleiding op de onmiddellijk volgende Psalmberijmingen.¹¹ En, ten tweede, Prof. Dr. J. Wille heeft het als een bewerking van een Psalm, de 16e, herkend.¹² Op grond hiervan acht ik VIIc een onderdeel van de aangeboden, aan het oer-Bosken aangehechte Psalmberijmingen.

Het ‘amoureuse’ deel van Het (oer-)Bosken beslaat de afdelingen I t/m V, het sotte deel de afdeling VI, en het vroede deel de (onderdelen a en b van) afdeling VII; of, in pagina's: 97, 9 en (11) 45 bladzijden. Het eerste deel staat dus qua omvang in een wanverhouding tot de twee andere delen; maar met opzet heb ik zojuist de aard ervan aangeduid met ‘amoureus’; immers Smit-Vermeer zonderen de afdelingen I, II en V, alle slechts lofdichten bevattend af, en merken op dat ‘IV (waarvan III typografisch niet gescheiden is)’¹³ in feite de amoureuse afdeling vormt. Dit amoureuse deel beslaat totaal 21 pagina's. Van der Noot zou dan op het oog hebben gehad een bundel met de bekende drie afdelingen van resp. 21 (of, met aftrek van de niet-amoureuze afdeling III van 4 pagina's, eventueel 17), 9 en 11 bladzijden.

Is men zo, hypothetisch èn rigoreus m.b.t. de eliminatie van de talrijke bladzijden lofdichten, tot een qua omvang der delen redelijk evenwichtige bundel gekomen, dan kan men toch bedenkingen blijven koesteren, met name t.a.v. het tweede deel. Men moet dit, gegeven de hypothese, het deel met de sotte gedichten noemen; maar reeds Smit-Vermeer karakterizeren VI inhoudelijk als een afdeling Ernst en boert (in deze volgorde). Zij omschrijven de reeks gedichten erin allereerst als ‘van verschillende soort, met een inhoud die van ernst via speelse ironie tot onomwonden boert varieert’. Nader gespecificeerd luidt hun karakteristiek dan: ‘reeks (die) met twee “elegieën” ernstig inzet en in dezelfde toon eindigt.’¹⁴ Bekijkt men de verdeling van boert en ernst over de afdeling, dan moet men vaststellen dat van de 9 pagina's der sotte afdeling 7 ernst en 2 ironie, resp. boert bevatten.¹⁵ Kan men een inhoudelijk zo gekarakteriseerde afdeling met recht sot noemen? De hier uitgesproken twijfel lijkt niet helemaal uit de lucht gegrepen.

Men kan opmerken: Indien Van der Noot inderdaad beoogde een volgens de rederijkersindeling gestructureerde bundel uit te geven, dan moet men vaststellen dat hij zowel door de overbelasting met lofdichten - pronklijst rondom de moderne ‘reghels mate’-poëzie over vooral amoureuze zaken - van zijn amoureuze

11 Bosken, 32.

12 J. Wille, Jan van der Noot's weg naar Genève. In: Vooys voor De Vooys (NTgnr.) Groningen enz., 1953, pag. 122-130, i.h.b. 130.

13 Bosken, 27.

14 Bosken, 26.

15 Nl.G 4v,G 5r,G 6v,G 7,G 8; en de overige: G 5v,G 6r.

[p. 365]

afdeling, als door de vulling van de sotte afdeling met voornamelijk ernstige poëzie, de heldere indeling vrij sterk verdoezelde. Men kan dan ook de mogelijkheid opperen dat Van der Noot zijn bundel (het oer-Bosken) op een andere wijze dan de ouderwetse van de rederijkers structureerde.

Mij lijkt deze derde mogelijkheid, vergeleken met de twee hiervoor besprokene, het meest waarschijnlijk, juist bij beschouwing van de concrete opbouw van Het Bosken, die een vermoeden omtrent de structuur in grote lijnen van het oer-Bosken impliceert. Die hypothese luidt: Het Bosken-in-oorsprong, het oer-Bosken, is geweest een bundeling van de gedichten die men thans aantreft in de afdelingen I t/m VI; daaraan zijn in Londen toegevoegd alle gedichten uit VII, waarvan het grootste deel bestaat uit de aldaar ontstane of voltooide Psalmberijmingen. Dit oer-Bosken kan men karakterizeren als een bundel moderne profane poëzie, waarvan het belangrijkste deel, qua inhoud en vorm, bestaat uit de afdelingen I t/m V: ‘reghels mate’-poëzie: éérste proeven (III), en amoureuze cycli met sonnetten (IV), omlijst door lofdichten (I, II en V). Als een toegift - waarop de auteur toch óók trots kan zijn: hij volgt ten dele Ronsard, ten dele Alciatus - volgen nog een klein aantal kleine gedichten van meest ernstige aard, alle ook in ‘reghels mate’, en in velerlei vorm, maar geen sonnetten (VI). De gehéle bundel wordt afgesloten met een bijzonder gedicht: het sonnet Tot sijn Muse.

Smit-Vermeer wijzen er in hun annotatie van dit gedicht op dat Van der Noot hier Ronsard's A sa Muse imiteert, een Ode die zelf weer teruggaat op Horatius' Carmen Exegi monumentum aere perennius.¹⁶ Zij vermelden daarbij echter niet dat zowel het Franse als het Latijnse gedicht fungeren als afsluitingsgedicht van een verzamelbundel Odes, respectievelijk Carmina.¹⁷

Met dit gedicht, een in vorm emulerende¹⁸ imitatio van een afsluitingsgedicht van Van der Noot's grote voorbeeld Ronsard, die op zijn beurt de grote Romeinse lyricus imiteerde, beoogde Van der Noot ‘dit werck’ (r. 2 ervan), zijn oer-Bosken, een bundel Renaissancistische praal, af te sluiten. Dat oer-Bosken bestond dus al uit ‘verscheiden poëtixe wercken’, en kan gekenmerkt worden als de eerste echt renaissancistische bundel poëzie in de Nederlanden waarvan àl het materiaal waarschijnlijk al in 1567 bestond. Toen de auteur pas in 1570-1571 tot

16 Cfr. P. de Ronsard, Oeuvres complètes. Texte établi et annoté par Gustave Cohen. I (Paris 1950), pags. 1107-1108 (= note bij pag. 650): Ode XXXVI [telling van de Oeuvres 1578 en van die van 1584] = Ode XVIII, terminant le livre IV des Quatre premiers Livres des Odes dans l'édition de 1550 [Ronsard's eerste boek-publicatie!], inspirée de l'Exegi monumentum aere perennius, servant d'epilogue au livre III des Odes d'Horace. De Ode bleef, toen Le Cinquième Livre des Odes met de andere vier boeken in de Oeuvres van 1567 en later tezamen gepubliceerd werd, fungeren als sluitstuk van de hele bundel oden.

17 Cfr. bijv. C.P. Burger Jr., ‘Aere perennius’, Scherts en ernst in de Oden van Horatius. 's-Gravenhage, 1926, pag. 271: ‘Horatius (heeft) zich rekenschap gegeven van de beteekenis van dit werk [de Oden der eerste drie boeken, véél vroeger dan die uit het vierde boek ontstaan] van hem, en zoo ontstond de slot-ode van het derde boek, waarin hij zich hierover uitspreekt’; pag. 280: ‘(...) hij uitte in een slot-gedicht met groote nadruk zijn trots over zijne werkzaamheid als lyrisch dichter’.

18 De emulatie ligt m.i. in het bezigen van de (moderne) sonnetvorm.

[p. 366]

uitgave ervan kon komen, voegde hij eraan toe zijn religieuze poëzie van moderne factuur, d.w.z. in ‘reghels mate’ geschreven, waarvan het leeuwendeel bestond uit zijn waarschijnlijk ten grootsten dele recente Psalmberijmingen. Deze poëzie was het laatste van zijn ‘poëtixe wercken’ waaruit zijn eerste verzamelbundel ging bestaan.

Het afsluitingssonnet handhaafde hij op zijn oorspronkelijke plaats, aan het einde van het oer-Bosken. Binnen Het Bosken ging het fungeren als markering van de grens tussen de profane poëzie van het oer-Bosken, en de religieuze poëzie die eraan werd vastgehecht.¹⁹ Als schakel óver die grens heen gebruikte hij het conglomeraat teksten met de titel De Liefde die tot der deucht trect.²⁰ Deze teksten, de laatste vóór het grenssonnet, staan in relatie tot twee opeenvolgende en onderling verbonden emblemata van Alciatus, waar in neo-platonische sfeer de liefde een religieuse connotatie heeft. Opvallend hierbij is de wijziging die Van der Noot in de oorspronkelijke tekst heeft aangebracht. In de tekst van het eerste Emblema wordt, in overeenstemming met de prent, met betrekking tot de Platonische liefdestheorie, over vier deugden gesproken. Van der Noot's Wtlegginghe, bewerking van het toelichtende Latijnse proza in de editie-1581 uit Antwerpen, van Alciatus' bundel, spreekt over de zeven (christelijke) deugden; en dit gebeurt ten koste van de coherentie van Van der Noot's eigen tekst.²¹ Afdeling VII nu van Het Bosken begint met een gedicht over ‘de hooft sonden’, traditionaliter de zeven tegenhangers van de zeven hoofddeugden; en van die doorwerkende traditie legt de nummering van de onderdelen van het gedicht getuigenis af: de zeven hoofdzonden gaan genummerd voorop, daarná volgen nog twee òn-genummerde zonden, beide met een vreemdtalige term aangeduid: Vileynie en Ipocrisie.²²

Mij dunkt dat met de hypothese van een tweedelig oer-Bosken, waaraan vast-

19 Deze functie valt, oppervlakkig, te vergelijken met de functie die Ronsard's A sa Muse eenmaal in schijn heeft vervuld. Na de Odes volgde in de ed. princeps van Les Quatre premiers Livres des Odes nog le Bocage. Dit is een verzameling van een twaalftal gedichten die, in verzen ‘non mesurés’ geschreven, volgens Ronsard geen Oden genoemd mochten worden. Daarom wilde Ronsard ze beschouwd zien als een aanhangsel aan de met Ode XVIII afgesloten bundel. Hij schrijft er in deze zin over in zijn Au Lecteur, waar hij ze als met ‘ce vice’ behept ziet, ‘pour n'estre mesurée’. Cfr. Oeuvres complètes, aangehaalde ed. Cohen, II, pag. 972. Rechtvaardigde misschien deze handelwijze Van der Noot's handhaving van zijn sonnet te dezer plaatse: aan het eind van het oer-Bosken, en niet aan het einde van Het Bosken? Ten opzichte van het oer-Bosken zoals ik het hier zie, vormen de religieuze gedichten ook een aanhangsel, maar dan toch wel zonder de ietwat denigrerende connotatie die bij Ronsard t.a.v. zijn éerste Bocage te signaleren valt.

20 Bosken, 119-121.

21 Bosken, 120; men zou hier ook kunnen denken aan een onbewust doorwerken van Van der Noot's (rooms-katholieke) christelijke ideeën: Deugden, die zijn er in eerste instantie natuurlijk zeven. Maar de discrepantie met de tekst van zijn Dialogisme moet hem dan toch wel zijn opgevallen; waarom hij deze op de koop toe nam door zijn wijziging van de verklarende tekst (Wtlegginghe) te handhaven, blijft dan onduidelijk.

22 Alleen bij Ipocrisie voegt Van der Noot direct (al in de titel) een verklaring toe: of gheveysde heylicheyt. Opmerkelijk blijft m.i. desondanks dat de twee toegevoegde ‘hoofdzonden’ zich in de namen onderscheiden van de traditionele zeven.

[p. 367]

gehecht werd een verzameling religieuze poëzie, tezamen op deze wijze Het Bosken constituerend, aan enkele details van de ons bekende bundel meer recht wordt gedaan dan met de eerder vermelde veronderstellingen over de samenstelling en structuur van Van der Noot's verzamelbundel. Zij bevrijdt ons van het lichte onbehagen te moeten veronderstellen dat de moderne poëzie haar intocht zou hebben gehouden door toedoen of toelaten van juist de zo zelfbewuste moderne auteur Van der Noot, in een zo ouderwets Rederijkersgewaad. En zij verblijdt ons met een vormparallellie tussen Het Bosken en Het Theatre: ook in het laatstgenoemde, eerder uitgegeven werk vindt men Renaissancistische praal, gevolgd door religieus werk. Maar, in overeenstemming met Van der Noot's toenmalige (bij het ontstaan ervan) nieuwe gezindheid, heeft daarin het religieuze quantitatief verre de overhand gekregen.²³

Haren (Gr.), Achterberghof 3

p.e.l. verkuyl

23 In de aardige beeldspraak van Smit-Vermeer: een Renaissancegevel vóór een Godshuis. Het Bosken zou in hun trant kunnen worden genoemd ‘een Renaissancehuis, met aan de achterzijde aangebouwd een bidvertrek.’