De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66

[p. 241]

Boekbeoordelingen

M. Hoebeke: De middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde. Gent, Kon. VI. Acad. voor Taal- en Letterkunde, 1968, XXVIII, 686 blz. [Prijs: BF 850. -]

Daar het Oudenaardse archief bijzonder rijk aan materiaal is, heeft de Schr. zich beperkingen moeten opleggen: hij behandelt de stukken uit de periode van de 13e eeuw tot ± 1550. Op grond daarvan geeft hij een beeld van de spelling in Oudenaardse stukken en probeert er conclusies uit te trekken voor de klankgeschiedenis van het Oudenaardse dialect. De morfologie en de syntaxis zijn dus buiten beschouwing gebleven en ondanks dat feit is er al een boek van 686 blz. ontstaan. Uit het vrij uniforme taalbeeld dat de onderzochte bronnen vertonen, concludeert Schr. terecht, dat ze niet zo maar een beeld van de ontwikkeling van het dialect van Oudenaarde geven. Hij geeft dus in eerste instantie een beschrijving van de taal van de teksten en tracht dan pas de klankgeschiedenis van het dialect uit de grafieën te reconstrueren. Dat is niet zo'n eenvoudige geschiedenis, omdat Oudenaarde in een overgangszone tussen het Vlaams en het Brabants ligt. Al in de middeleeuwen zijn er veel contacten met West-Vlaanderen en Brabant, en vooral Gent zal een belangrijke invloed op het Oudenaards gehad hebben. Juist met het oog op die middeleeuwse contacten heeft Schr. de geschiedenis van Oudenaarde uitvoerig beschreven. Hij bespreekt achtereenvolgens het ontstaan als burcht van de Vlaamse graaf tegen de keizerlijke burcht op de rechter Scheldeoever, de herkomst van de bevolking, de bedrijvigheid (tapijtweverij), de rechterlijke en bestuurlijke organisatie, de relaties met de buitenwereld, de scholen en de schrijfcentra. Er blijken een aantal scriptoria bestaan te hebben (het eerste wordt vermeld in de 14e eeuw), waarin ook literaire werken (Dietsce Doctrinael) en religieuze geschriften (in het klooster van Sion) vervaardigd zijn. Onder de schepenklerken waren er veel geboren en getogen Oudenaarders uit voorname familie, waarvan er sommige een juridische opleiding genoten hadden. Van hen mag men aannemen dat ze een traditionele ambtelijke schrijftaal gebruiken. Anders is het gesteld met de schrijvers van de stukken van het hospitaal, die voor een deel West-Vlamingen waren. Van 1396 af zijn deze laatste schrijvers alle bekend. Een aantal van hen zijn Oudenaarders. Met het oog op het Oudenaardse dialect zijn de overgeleverde bescheiden dus van uiteenlopend belang. Het is jammer dat we voor 13e-eeuwse gegevens alleen de stukken van het hospitaal hebben, omdat daarin nog al wat handen van niet-Oudenaarders voorkomen. Deze ‘cultuur-historische achtergrond’ (114 blz.) vormt de inhoud van deel I van het boek. Deel II is gewijd aan de spelling en klankleer. Hoofdstuk I daarvan geeft een algemene beschouwing over de spelling. Verschillende klerken blijken tot op zekere hoogte eigen spellinggewoonten te hebben. Dat blijkt bijvoorbeeld in de keuze van e, i en verdubbeling als lengteteken bij lange vocalen. Schr. wijst er terecht op, dat het niet mogelijk is, met zekerheid uit te maken welke klankwaarde door de grafieën wordt uitgedrukt. In een zestal hoofdstukken worden achtereenvolgens behandeld: de korte vocalen, de lange vocalen, de diftongen en verbindingen van vocalen met j en w, de invloed van r + cons. op oorspronkelijk korte vocalen, de vocalen in bijtonige en onbeklemtoonde lettergrepen en de consonanten. Het zou te veel ruimte vergen, als hier een samenvatting van het betoog en de resultaten ervan gegeven werd. Het moge volstaan, hier op te merken dat Schr. zijn materiaal zorgvuldig ordent en er geen

[p. 242]

geforceerde conclusies uit trekt. Een blijk van zijn nauwkeurigheid is het feit dat hem slechts heel weinig zetfouten zijn ontgaan: blz. 185, r. 4 van ben., bij (lees: hij); blz. 275, r. 14 van ben., bemerkte (lees: bemerke), blz. 358, r. 3, ge.miteerde (lees: geimiteerde); blz. 368, r. 12, o voor o (lees: ô voor o); blz. 339, r. 11, o (lees: ö). Zijn onjuiste interpretatie van een opmerking van Van Haeringen omtrent de klankwaarde van de grafie ue in de middeleeuwen (blz. 321, 322) heeft Schr. met enige andere onvolkomenheden gecorrigeerd in de Versl. en Meded. v.d. Kon. Vla. Acad. voor Taal- en Letterkunde, 1971, blz. 358-361.

De Neerlandici die onderzoek verrichten in de historische taalkunde, zullen m.i. met vertrouwen gebruik kunnen maken van het materiaal dat Schr. hun in zijn boek verstrekt. Dat is een goede zaak, want ze zullen dat materiaal in bepaalde omstandigheden nodig hebben. Bij het schatten van de klankwaarde die aan de grafieën zou mogen worden toegekend, moest Schr. dikwijls constateren, dat er meer zekerheid zou zijn te bereiken, als we wisten of er in de middeleeuwen al of niet zekere locale of regionale spellinggewoonten bestaan hebben. Daar kunnen we alleen maar achterkomen door een vergelijkend onderzoek van de middeleeuwse schrijftaal in België en Nederland. Dat onderzoek zal in de eerste plaats op de officiële (ambtelijke) taal gericht moeten zijn. Daarvoor bevat De middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde een schat aan gegevens doordat Schr. van iedere vorm de vindplaats vermeldt, zodat de lezer na kan gaan of een bepaalde woordvorm tot de officiële of tot de mogelijk meer individuele schrijftaal behoort. Daardoor kan zijn boek, ondanks de locale opzet, ook dienstig zijn in een ruimer kader, en dat is stellig een reden waarom het van groot belang mag worden genoemd.

B. VAN DEN BERG

Martien J.G. de Jong: Taal van lust en weelde. Willem Bilderdijk et la littérature italienne. Namur. Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de Namur. Fascicule 50.1973.145 blz.

Blijkens publikaties in literaire en wetenschappelijke tijdschriften houdt Dr. de Jong zich sinds 1956 bezig met Bilderdijk. Een vijftal artikelen handelt over B's connecties met de Italiaanse literatuur, met name over een ‘correctie’ op de beroemde modeltragedie Sofonisba (1525) van Trissino, over de bewerking van enkele spelen van Metastasio, en over een vertaling van een episode uit Dante's Divina Commedia. De Ugolijn (een tafereel uit Dantes hel) werd het uitvoerigst behandeld in een Italiaanstalige bijdrage in de Miscellanea Dantesca (Utrecht/Antwerpen 1965), een uitgave van de Società Dantesca nei Paesi Bassi, en is dus voor de gemiddelde Neerlandicus praktisch ontoegankelijk gebleven.

In het hier aangekondigde boek vindt men deze artikelen in bewerkte vorm terug. Het laatstgenoemde beslaat heel hoofdstuk 5: Een romantische hel. In de voorafgaande hoofdstukken vindt men naast bekende zaken ook de tot heden niet gepubliceerde resultaten van De Jong's literair-historische onderzoekingen. In de hoofdstukken 6 t/m 8 presenteert de auteur ons Enkele Italiaanse teksten van Bilderdijk, Enkele vertalingen uit het Italiaans (met de teksten van het origineel), en Bibliografische Lijsten met bijzonderheden over alle vertalingen, gebruikte citaten en Ita-

[p. 243]

liaanse auteurs en zaken anderszins door B genoemd of gebruikt. Het 9e en laatste hoofdstuk is een in het Frans gestelde uitvoerige samenvatting en conclusie, duidelijk wel ten behoeve van de Franstalige Belgen waaronder de schrijver werkzaam is, en van andere literatuurhistorici die het Nederlands niet (voldoende) machtig zijn. De Nederlandse versie van dit hoofdstuk fungeerde als huldeblijk voor de 70-jarige Knuvelder in diens Liber Amicorum (Raam 87-89, oktober 1972, blz. 93-102). 17 bladzijden Aantekeningen, een zeer lange Bibliographie en 2 Indices completeren het geheel.

Het inleidend hoofdstuk constateert dat het Italiaans als uitdrukkingsmiddel voor B louter een taal van lust en weelde, voertuig voor zijn liefdesgevoelens voor K.W. Schweickhardt blijkt. In de volgende drie hoofdstukken komen achtereenvolgens B's occupatie met de Italiaanse dramatische en epische literatuur, en zijn methode van citeren en vertalen aan de orde. Zowel uit zijn werken met teksten van Metastasio en Trissino, als uit zijn openlijke en verborgen gebleven aandacht voor Ariosto's en Tasso's epische werken blijkt B's ambivalente houding tegenover die literaire producten. Hij bewerkt en beschouwt als romanticus met classicistische preoccupaties. Zijn ‘correctie’ van Trissino komt erop neer dat personages gaan beantwoorden aan B's normen van held en van echtgenote; maar Metastasio wordt aan classicistische normen aangepast. De Orlando Furioso wordt openlijk gedesavoueerd wegens de weinig strakke bouw en de schildering van de liefde en van de held, maar ongepubliceerde talrijke citaten eruit getuigen van B's bewondering voor Ariosto's dichterschap. Het werk van Tasso verdient bewondering wegens 's schrijvers vatbaarheid voor bovennatuurlijke krachten, genoegzaam blijkend uit de epische ‘machine’ van Gerusalemme Liberata, maar valt te laken enerzijds wegens het te episodische karakter ervan waardoor de Eenheid verbroken wordt, anderzijds wegens de te koele held eruit. ‘Plondren(d) als met aadlaarsklauw’ luidt B's eigen karakteristiek van zijn vertaaltechniek en citeermethode: technisch gave weergave is ondergeschikt aan het ‘vertalen’ van het gevoel, niet ván de tekst, maar dóór de tekst in B gewekt. De Ugolijn, zo blijkt uit hoofdstuk 5, is een mislukte vertaling in traditionele classicistische alexandrijnen. De bewerkende vertaling verdient echter waardering als eerste poging een Commedia-episode als afgerond geheel weer te geven. Belangrijk is ze vooral als getuigenis van B's preromantische gevoeligheid voor het gruwelijke, ‘een komponent van de met liefde gekoesterde verheven en sombere gevoelens, die men wel meende te herkennen als het natuurlijke klimaat van de mens, wiens eigenlijke bestemming “elders” lag’ (blz. 71).

Bilderdijks bemoeienissen met de Italiaanse literatuur blijken, nader beschouwd en met elkaar vergeleken, het vertrouwde beeld van B als literator nuancerend te bevestigen. Hij is ook hierin de romanticus met classicistische preoccupaties die we uit zijn overige werk kennen. Ook in zijn aandacht voor en arbeid met Italiaanse literatuur behield het romantische de overhand op zijn classicistische vormcultus: vandaar weinig of geen aandacht voor literaire theorie van Italiaansen huize, en onderwaardering voor technisch virtuoze vertalingen die het gevoel in de tekst of door die tekst gewekt te weinig kansen bieden, als Huygens' fragmentarische Pastor Fido-vertalingen.

De Jong komt tot twee perioden in B's praktisch levenslange interesse voor het Italiaans: van 1795 tot 1806, en van 1820 tot 1830. In de vroege periode staan citaten

[p. 244]

en vertalingen, en eigen Italiaanse teksten in dienst van de expressie van het liefdesgevoel dat in hem leeft, is het Italiaans ‘taal van lust en weelde’. In de late periode gaat B's interesse meer uit naar religieus-moralistische teksten. Uit de tussenliggende periode kennen we maar in totaal twee of drie teksten. Aan die weinige besteedt De Jong niet veel aandacht; de(ze) lezer zou graag vernomen hebben wat B toen in die teksten heeft aangetrokken dat hij ze (toch) ging vertalen. Een uitgebreider situering vraagt m.i. ook de vertaling van een tweetal fabels van Pignotti binnen de vroege periode, waarin ze a.h.w. detoneren. Dat B's interesse voor de pastorale drama's van Tasso, Ongaro, Guarini en Bonarelli alleen bepaald werd door de brokken liefdespoëzie die erin voorkomen, lijkt me door De Jong overtuigend aangetoond. Terecht wijst hij er tevens op dat die dramatiek voor de classicistische 18e-eeuwer, die Bilderdijk ook was, als dramatiek geen serieuze aandacht meer waard was.

Twee opmerkingen tot slot. Het komt mij voor dat de Bibliografische Lijsten van vertalingen en citaten aan instructieve waarde gewonnen hadden als ze niet naar de chronologie van de Italiaanse auteurs, maar naar die van ontstaan resp. gebruik waren gerangschikt. En het is jammer dat de titel van De Jong's boek - een citaat uit een bewerkende vertaling door B van een lofzang van Byron op het Italiaans - eenzijdig is. Ze geeft slechts B's vroege kijk op het Italiaans, zoals die blijkt uit het gebruik ervan, en verwaarloost die uit de late periode zoals deze door De Jong is gekarakteriseerd.

Een en ander neemt niet weg de eindindruk die het boek wekt: boeiend, overtuigend en goed gedocumenteerd. De kwaliteit ervan doet uitzien naar de enkele malen in de uitvoerige noten beloofde uitgebreide studie over B als kalvinistisch dramaturg, een samenvatting van twee onuitgegeven werken van De Jong: zijn Gentse dissertatie (1958) en zijn Vlaamse-Akademieverhandeling (1964).

Haren (Gr.), Achterberghof 3.

P.E.L. VERKUYL