De Nieuwe Taalgids. Jaargang 64

[p. 161]

EI of IJ in internationaal perspectief

In de jongste spellingvoorstellen wordt de historisch gegroeide dubbele betekening van [ei] met ei en ij opgeheven, door in alle gevallen ij te gebruiken. Als argument wordt aangevoerd, dat ij in onze taal vaker voorkomt dan ei. Dit argument heeft alleen in zoverre enig gewicht, dat op deze wijze het aantal woorden, waarin verandering van spelling wordt aangebracht, kleiner is dan bij elke andere oplossing. Daar staat echter tegenover, dat een spelling zo systematisch mogelijk moet zijn. Wanneer voor au/ou het grafeem ou gekozen is, dan kan men moeilijk anders doen, dan ei/ij steeds met ei weergeven.

De gekozen spelling ij heeft echter nog andere, zeer zwaar wegende nadelen, die tot dusver niet of nauwelijks in de discussie meegespeeld hebben. Het grafeem ij is een typisch Nederlands grafeem, dat in geen enkele van de ons omringende talen, noch de Germaanse, noch de Romaanse, gebruikt wordt. Dit schept grote verwarring, doordat men niet weet, of IJ als één of als twee tekens moet worden opgevat. Deze verwarring blijkt duidelijk uit Duitse spellingen als Ijsel, Ijsel See (IJselmeer)¹. Engelsen en Fransen lossen de moeilijkheid op door historische spellingen te continueren (Yssel) of pseudohistorische te scheppen, Ymuiden. Zo vinden wij drie vormen naast elkaar, IJ, Ij, Y, wat natuurlijk tot lexicalische onzekerheid leidt.

Deze onzekerheid bestaat trouwens ook voor de Nederlandstaligen zelf. Sommige lexica beschouwen IJ als één teken en rangschikken hem onder de Y². Anderen plaatsen IJ tussen ii en ik, zij gaan dus uit van een bigrafeem³. Maar dan moet men ook Ij schrijven en niet IJ! Trouwens, de schrijfwijze met twee hoofdletters aan het begin van een woord is al evenzeer geïsoleerd en heeft geen enkele parallel in Germaanse of Romaanse spellingsystemen.

In het algemeen plaatsen woordenboeken der Nederlandse taal en woordenboeken voor vreemde talen op Nederlandse lemmata (dus N-F, N-D, N-E enz.) de ij alsof het om i + j ging; bij de oude Van Dale's volgt zodoende ijdel op het Hebreeuwse leenwoord ijar⁴. Encyclopedieën, aardrijkskundige woordenboeken e.d., die met veel vreemde namen te maken hebben, plaatsen ij en y door elkaar. Ook de Telefoongids

1 Der Grosse Conti-Atlas, Hannover z.j., 18e druk (± 1939), p. 17.

2 Promiscue plaatsing van IJ en Y: Wie is dat? Biografische gegevens..., 's-Gravenhage (M. Nijhoff), 1956⁶.
A. Huizinga, Internationaal Aardrijkskundig Woordenboek, Amsterdam, 1958.
K. ter Laan, Van Goor's Aardrijkskundig Woordenboek van Nederland; Den Haag en Brussel 1968³.
Algemene Winkler Prins Encyclopedie, Amsterdam en Brussel 1956 e.v.
Oosthoeks Encyclopedie, Utrecht 1968⁶ e.v.
C. Buddingh, Encyclopedie voor de wereldliteratuur, Utrecht/Amsterdam 1954.
Encyclopedie van Friesland, o.r.v.J.H. Brouwer, Amsterdam 1958.

3 Plaatsing van ij vóór ik-, in het voetspoor van het WNT en Van Dale: M.J. Koenen/J. Endepols, Verklarend Handwoordenboek der Nederlandse Taal, 25e druk uit. door J. Naarding, Groningen 1960, en verder de woordenboeken voor de moderne talen van Wolters-Noordhoff en G.B. Van Goor Zonen.

4 Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage, Leiden en Antwerpen 1898.

[p. 162]

handelt aldus, evenals administraties van banken e.d. Maar een vaste regel is het niet; een recente tuinplantenencyclopedie, die uiteraard wemelt van Latijnse namen, plaatst IJsbloem en IJzerhard nà Ierse heide, Yucca onder het dubbelhoofd XY¹. En de Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur² houdt eveneens ij en y gescheiden, op dezelfde wijze als de woordenboeken.

Het ontbreken van de ij buiten Nederland levert een aantal technische moeilijkheden op, die door algemene invoering van de ei zouden verdwijnen. Lichtreclames als WY REINIGEN UW TAPYTEN EN GORDYNEN hebben noodgedwongen de Y voor IJ gesubstitueerd.

Op een normale schrijfmachine met het z.g. universeel toetsenbord, ontbreekt de ij. Vaak wordt op in Nederland verkochte machines een ij bijgeplaatst, zodat het teken met één aanslag kan worden geschreven en ook maar één spatie beslaat. Maar daar staat tegenover, dat deze ij een ander teken van zijn plaats verdringt, dat dan ofwel uitvalt (b.v. het uitroepteken), of op een andere plaats de orde verstoort. Dat veroorzaakt bij geroutineerde typisten lange tijd foutieve aanslagen, als zij een nieuwe machine krijgen, en telkens weer opnieuw, als zij tijdelijk een ‘andere’ machine gebruiken. Het zal om deze reden zijn, dat bij de opleiding machineschrijven geleerd wordt, de ‘Hollandse’ ij door i en j weer te geven³. De ponsapparatuur voor de computer bezit al evenmin een ij en hier wordt zeker niet gedacht aan bijplaatsen van het teken.

Naast de genoemde technische moeilijkheden is het vooral de onzekerheid over de plaats van de ij in het alfabet⁴, die afbreuk doet aan de functie van het Nederlands als schriftelijk communicatiemiddel. Alle moeilijkheden zijn opgelost door steeds ei te schrijven. IJ in historische plaats- en persoonsnamen zal zich wel taai houden, omdat naast piëteit en historische zin ook snobisme en financiële belangen⁵ meespelen. Alle restanten kunnen lexicografisch bij de y geveegd worden. Wellicht is het niet te laat, dit klein, maar belangrijk detail van onze spelling nog eens onder ogen te zien en de voorstellen op dit punt te amenderen. Onze exclusieve ij is een historische appendix zonder functie. Of is het teken voor sommigen nog onvervreemdbaar nationaal cultuurbezit?

Zeist, Platolaan 16

j.a. huisman

1 A.J. Herwig, De Nieuwe Herwig tuinplanten-encyclopedie. Amsterdam 1967. Daartegenover rekent G. Kromdijk, Het Nieuwe Kamerplantenboek, Wageningen 1967, ij = y (Pijpje Lak na Punica).

2 Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur, ed. J. Aerts c.s., Hilversum 1963 e.v.

3 A.A. Schoevers, Standaard Leerboek voor het machineschrijven, Den Haag en Batavia 1949, p. 15: Hollandse ij is i en j.

4 Tevergeefs vermaant Van Dale (8e druk, door Dr. C. Kruyskamp, 's-Gravenhage 1969, p. 838): ‘De ij mag niet vereenzelvigd worden met de y en het is dan ook onjuist in alfabetische lijsten en woordenboeken woorden als ijs en ijzer bij de Y te behandelen.’

5 In nieuwe flatgebouwen als De Schuilenburght en Biltsteyn zijn de appartementen allicht wat meer waard, dan wanneer de naam gewoon Schuilenburg, resp. Biltstein geweest was. Men heeft kennelijk niet aan de mogelijkheden Schuylenburght en Bildtsteyn gedacht; deze spellingen hadden allicht een paar duizend gulden meeropbrengst per flat kunnen opleveren.