De Nieuwe Taalgids. Jaargang 62

[p. 456]

Boutens in de ban van Gorter

In zijn inleiding tot Boutens' eerste dichtbundel (Verzen) schrijft Van Deyssel: ‘Is hij dan niet magistraal, niet zóó zuiver, niet zóó rijk, lang niet zoo krachtig in mooiheid, als een enkele onzer beste dichters, met wien hij wel verwantschap toont, - het element der melodie, in zijn verzen zoo bekorend aanwezig en dat tot de intiemste eigenschappen der Dichtkunst behoort, maakt ook hèm van goeden rang.’ Gorter wordt hier niet genoemd, maar stellig bedoeld. De beïnvloeding door de grootste dichter van Tachtig had de jonge Boutens trouwens gemeen met Leopold en Henriëtte Roland Holst. Hoe groot de bekoring van Gorters poëzie voor Boutens moet zijn geweest, wordt eerst recht duidelijk, als we een van zijn schoonste verzen (Liefdes uur) uit een van zijn beste bundels (Stemmen, van 1907) aan een onderzoek onderwerpen. Boutens was toen 37 jaar en men zou dus mogen verwachten dat een zo groot dichter als hij zich volkomen bevrijd had van de jeugdinvloeden, of, zoals Staring het uitdrukte, ‘een eigen paard reed.’ Toch is het leeuwendeel van beeldspraak en woordenschat van dit gedicht, hoe meesterlijk ook gehanteerd, ontleend aan Gorter. Het minst lijkt de eerste strofe nog aan Gorter te danken te hebben, slechts één regel herinnert aan Mei:

De zilvren stroom leidt als een zuivre straat
Weg in het nevellicht azuur;

Het woord straat, dat hier bij Boutens in een vergelijking optreedt, is bij Gorter een metafoor, een van zijn talloze suggestieve metaforen:

Een blanke straat daar voor haar, watervlak
Tusschen twee vastelanden... (Mei⁵ (1916), 110)

Een semi-metafoor, een gecondenseerde genitivus explicativus, is het in de volgende regels:

...als die stroomstraat

Begint te glimmen van den dageraad. (Mei, 64)

In zijn Verzen (1890), 10 keert Gorter het beeld om:

... ruggen van mannen deinzen

mee in de straatstroom goudgeboord.

In Boutens' tweede strofe gaan vier woorden: middagsteê, luchtezee, waterbaan en hemelvuur, op Gorter terug:

De zon genaakt de middagsteê:
In diepte van doorgloede luchtezee

In hemel- en in waterbaan
Alleen de wit-doorzichte maan
Blijft louter in het blauwe hemelvuur...

De corresponderende verzen in Mei, resp. pag. 186, 103, 91, 98 en 99, luiden:

Wanneer de zon staat in de middagstee.

[p. 457]

 

Daar lag de luchtzee stil te wemelen.

 

 

 

Als elvekindren alle te slapen gaan

 

In de lelieëbladen op de waterbaan.

 

 

 

... daar laaid'

 

Langs gladde wand een klaar hemelsblauw vuur.

 

 

 

En zij sprak van het brandend blauwe vuur:

Ook uit de derde en laatste strofe valt een rijke oogst binnen te halen. We beginnen met de verzen van Boutens te citeren:

... in zijn rosse goud

Wordt schoon en oud

Der wereld dagehel gezicht.
Snel aan den hemel valt het water van het licht:

De doden wenken aan den duistren Oostermuur.

En boven glansbelopen

Westerse schans in groene hemelwei...

Deze verzen danken hun aanzijn aan de volgende uit Mei, resp. pag. 187, 6, 17, 81, 25, 21, 23:

De avond komt en van den horizon
Komen de stralen, hij wordt donker ouder
En van zijn voeten tot den hoogen schouder
Is hij vol schaduwen en ouderdom.

Blauw dreef de zee, het water van de zon
Vloot pas en frisscher uit de gouden bron.

En tusschen zee en wolken leek een kelder
Van wijn verlicht, 't wijnwater plaste helder
Over haar voetje. En om haar volle kuit
Toen zij door 't maanlicht waadde,...

... het duister, dat een muur

Geleek van zwart gesteente.

... op de schans

Van wolken, die nog op het Westen lag.

En in het dichte gras

Dat in de hemelwei groeit...

Zooals de schapen van de heide, laat
Door 't groene avondlicht gaan,...

[p. 458]

Op grote schaal heeft Boutens gewerkt met neologistische adjectieven op -en, geformeerd naar het model der stoffelijke bijv. naamwoorden, bijv. ‘een vogel zong in zijn bladeren huis; wazen verte; vuren regen; de vuren bal der zon; schaduwen schablonen; de luchten zuilen; zijn sneeuwen oorsprong.’ (Vgl. G. Gossaert: het melken licht der maan). In het onderhavige gedicht van Boutens: De vonken sikkel snerpt door 't droge graan.

Veel voorbeelden hiervan heb ik wel niet aangetroffen in Mei, maar ze bestaan in ieder geval:... en op veeren wiek Vervoerde waterbellen vol muziek Geladen, lichter wind. (Mei 7); glaze' en ijzen koepels (Mei 112).

Stellig zal aan invloed van Gorter moeten worden gedacht bij een procédé, dat de stilisticus W. Kramer als een vondst van Boutens beschouwde en waarvan zijn poëzie bepaald wemelt: de epenthesis van een toonloze e in woorden als: luchtezee, windevloot, wolketent enz. Deze formatie is echter verre van zeldzaam in Mei: manestralen, geuredamp, windeloeien, orkanestem, runderebulken, droomeschaar, lelieëbladen, wolkekring, bloemegeuren, kleurezweven, wolkezoom, kustestrand enz.

Heeft Boutens de volgende impressionistische kras-heterogene verbinding ook bij Gorter leren kennen?:

Straalt Venus' gouden aster open
Zo plotseling en puur...

Het prototype daarvan vinden we bijv. op pag. 6 en 23 van Mei:

Blauw dreef de zee, het water van de zon
Vloot pas en frisscher uit de gouden bron...

... haar hand

Lag droomend naast haar, klein en blank en loom
En veilig...

Maar dit type was algemeen impressionistisch-symbolistisch. Zo vindt men bij Mallarmé:

Un rossignol aux bosquets miens
Jette sa folle et même perle.

Alle strofen van Liefdes uur worden besloten met 't Is liefdes uur. Ik vraag mij af of hier en sourdine soms de regel van Verlaine doorheenzingt: ‘C'est l'heure exquise.’ Er is een treffende overeenkomst tussen beide versregels, ze zouden elkaars vertaling kunnen zijn: de zinsbetekenis is vrijwel gelijk evenals de zinsbouw; er is verder een grote woordelijke overeenkomst. Tenslotte is er een grote mate van klankovereenkomst door de sprekende assonantie van de hoge i-klank in ‘liefdes’ en ‘exquise’ en de alleen in vocaal niet geheel overeenstemmende woorden ‘heure’ en ‘uur’. Boutens' vertaling van Ecoutez la chanson bien douce in zijn eerste bundel bewijst ten overvloede, dat Verlaine veel voor hem betekende.

Op pag. 181 van zijn autobiografie Tims herinneringen (Amsterdam, 1938) noemt Dr. Aeg.W. Timmerman Boutens ‘de decadent van Gorter’ en het zou wel zeer toevallig zijn als deze intimus van verscheidene Tachtigers zijn groteske veroordeling juist op het hier aan de orde gestelde gedicht zou hebben gebaseerd. Dit moge een

[p. 459]

aansporing zijn om de mate van gegrondheid van dit oordeel nader te onderzoeken. Maar zelfs als Gorters invloed op de gerijpte Boutens zich zou bepalen tot dit ene gedicht, blijft het een vreemd geval dat zo'n groot dichter het niet beneden zijn waardigheid achtte, om, in flagrante strijd met de door hem gedeelde beginselen van Tachtig, zijn vers zo onverbloemd te tooien met de flores van Herman Gorter. Onbesproken bleef hier uiteraard de ook in Liefdes uur onmiskenbaar aanwezige eigen toon en stijl van Boutens: het hoge tenorgeluid, de strakke architectuur, de niet impressionistisch - ‘vlossige’, maar kantige stijl met scherpe contouren.

Assen

f. jansonius