De Nieuwe Taalgids. Jaargang 61

[p. 331]

Een Rus over de morfologie van het naamwoord in het Nederlands

De heer dr. S.A. Mironov, die als hoogleraar aan de universiteit van Moskou onze taal doceert en die in ons land reeds bekendheid verwierf door zijn verdienstelijk Nederlands-Russisch woordenboek, heeft thans in de uitgaven van het Instituut voor taalwetenschap van de Russische akademie een werk gepubliceerd onder de titel: Morfologie van het naamwoord in de Nederlandse taal (Morfologija imeni v niderlandskom jazyke). Het bestaat uit zes hoofdstukken, die achtereenvolgens behandelen: het verbuigingssysteem en de geslachtsonderscheiding in het Middelnederlands; het mannelijk geslacht; het vrouwelijk geslacht; het onzijdig geslacht; het verbuigingssysteem en de geslachtsonderscheiding in de 16de en 17de eeuw; de kategorie van het getal. Het geheel wordt voorafgegaan door een inleiding en besloten met een slotconclusie. De bewijsvoeringen worden gestaafd door een overvloedig materiaal van voorbeelden en aan het einde van een hoofdstuk worden algemene gevolgtrekkingen gemaakt.

In het eerste hoofdstuk over de verbuiging en het geslacht in het Middelnederlands onderscheidt de auteur vijf typen. Het eerste type omvat hoofdzakelijk de mannelijke en onzijdige o-stammen, wier nominatief geen uitgang heeft zoals berch en dal. Onder het tweede type worden voornamelijk de mannelijke en onzijdige jo-stammen gebracht, die een nominatief op -e hebben: riddere, bedde. Onder 3) vallen vrouwelijke langlettergrepige i- en u-stammen zonder uitgang zoals bruut, hant. Het vierde type zijn de mannelijke en onzijdige zwakke n-stammen op -e als bere, oge. Tenslotte de vijfde afdeling met de vrouwelijke ā-, jā- en ān-stammen met een nominatief op -e, waarbij ook vrouwelijke īn-stammen behoren, type erde, vrouwe. Van deze vijf typen zijn het eerste en het vijfde het meest productief. Het tweede vertoont neiging in het eerste op te gaan en het derde en vierde òf in het eerste òf in het vijfde. De voorbeelden van verbuiging der zelfstandige naamwoorden worden dan gegeven, gevolgd door die van het lidwoord en andere bijvoegelijke woorden, waarbij de opmerking wordt gemaakt dat bij het zelfstandig naamwoord de geslachtsonderscheiding eigenlijk secundair is, vergeleken bij de primaire functie van die van het lidwoord en andere bijvoegelijke woorden.

Het tweede hoofdstuk loopt over het mannelijk geslacht in het Middelnederlands. Over het algemeen is dit standvastig in zijn uitgangen zoals ook uit het lidwoord blijkt, met uitzondering van de nominatief, die gelijk is aan de vrouwelijke. In een aantal Vlaamse en Brabantse geschriften van de 13de tot de 15de eeuw is die gelijkheid evenwel opgeheven door de accusatiefvorm tevens als nominatief te gebruiken met het lidwoord den. Een tegengesteld proces treft men aan in Hollandse en gedeeltelijk ook Brabantse werken, waar omgekeerd de nominatief als accusatief wordt gebezigd. Dit voert dan tot gelijkmaking met het vrouweüjk en tot langzame samenvloeiing. Zo worden dus in Hollandse dialecten mannelijk en vrouwelijk door elkaar gebruikt, wat nog gesteund wordt door de afval van de n op het einde der woorden in de uitspraak. Er volgt dus wankeling van naamval- en geslachtsonderscheiding, neutralisatie van beide kategorieën en de geboorte van een algemeen gemeenschappelijk geslacht, waarin het verschil tussen mannelijk en vrouwelijk verdwenen is. Dit geschiedde eerst in de spreektaal en daarna in de schrijftaal.

[p. 332]

Het meest stabiel zijn de mannelijke woorden zonder uitgang, terwijl die op -e naar het vrouwelijk overhellen, waar dit type het meest algemene is. De onstandvastigheid in geslacht van de woorden op -e werd omgekeerd nog in de hand gewerkt door de latere afval van -e in vrouwelijke woorden in Brabantse en Hollandse dialecten, waardoor het verschil met de mannelijke woorden zonder uitgang werd opgeheven. Dit alles moest noodzakelijkerwijze weer leiden tot onzekerheid in geslacht en tenslotte tot een gemeenschappelijk geslacht.

Het derde hoofdstuk is gewijd aan het vrouwelijk geslacht. In Vlaamse en Brabantse geschriften der 13de en 14de eeuw is dit nog stabiel, hoewel minder dan het mannelijke. In de 15de eeuw gaan naamval en geslacht door elkaar lopen, vooral in Hollandse en Brabantse dialecten. Het meest standvastig zijn nog de woorden op -e, het typisch vrouwelijke teken. De woorden zonder uitgang daarentegen hellen over naar het mannelijk geslacht of wankelen. De grootste stabiliteit vindt men bij de datiefvorm, ook als deze geregeerd wordt door de voorzetsels van, met, bij enz. Daarentegen zijn ruimtevoorzetsels, die twee naamvallen regeren zoals in, op, an, over enz., besloten in het proces van gelijkmaking van datief- en accusatiefvormen bij het lidwoord (dat. der, acc. de) en attributieve woorden. Het datiefteken verdwijnt, er volgt vermenging met het mannelijk geslacht, wat dan verder bijdraagt tot een algemeen of gemeenschappelijk geslacht van deze beide.

Het onzijdig geslacht, dat in het vierde hoofdstuk wordt behandeld, is het blijvendst der drie geslachten. En later week het nog sterker af van de beide andere geslachten doordat (evenals bij het vrouwelijk) de datief van het lidwoord (dat. den, acc. dat) gelijk werd aan de accusatief. De woorden zonder uitgang blijven standvastig, ofschoon zij in de nominatief niet verschillen van het mannelijk geslacht, maar hier maakt het lidwoord de onderscheiding. De minder talrijke woorden op -e hellen in Vlaamse en deels Brabantse dialecten over naar het vrouwelijk of wankelen in Hollandse dialecten. Toch is er ook een laag van woorden zonder uitgang met mannelijke en vrouwelijke doubletten (in het Vlaams en Brabants) of wankeling (in het Hollands).

Dan volgt het vijfde hoofdstuk over de verbuiging en het geslacht in de 16de en 17de eeuw, in de loop van welke het noorden, dat wil hier zeggen Holland, steeds meer overwicht verkrijgt. De Vlaams-Brabantse grondslag, die karakteristiek is voor het Middelnederlands van de 13de tot en met de 15de eeuw maakt plaats voor de Hollandse dialectische basis, waarop in het vervolg de bovendialectische literatuurnorm van een nationale taal komt te staan. Dit geschiedt evenwel pas goed sedert de tweede helft der 16de eeuw, want in de eerste helft dier eeuw overweegt in de literatuur nog steeds het Zuidnederlands, vooral het Brabants. De meerderheid der geschriften is dan ook nog uit het zuiden afkomstig. Verbreiders der Zuidnederlandse traditie waren vooral de rederijkerskamers, die ook in het noorden werden opgericht en verder de emigranten uit het zuiden. Men vindt hier de typische eigenaardigheden van het Brabants, dat de drie geslachtsonderscheidingen steeds meer gaat onderscheiden, vooral door het gebruik van de mannelijke vorm den van het lidwoord in de nominatief (de zogenaamde emphatische n), terwijl daarentegen in de Hollandse werken der tweede helft van de 16de eeuw het verschil tussen mannelijk en vrouwelijk is uitgewist en plaats maakt voor een gemeenschappelijk geslacht. Die twee tegengestelde tendenties van drie of twee geslachten strijden met elkaar in de 16de eeuw.

[p. 333]

In de 17de eeuw ziet men dan de langzame stabilisatie en normalisatie van die tegenstrijdige processen vooral door de onstuimige opbloei der Hollandse literatuur. Steeds meer gaan de Hollandse dialectische eigenaardigheden overheersen en verdwijnt b.v. de emphatische n van het zuiden. Maar in de tweede helft der 17de eeuw ontstaat er bij de Nederlandse grammatici en schrijvers een reactie tegen de vaagheid en onzekerheid in het gebruik van geslacht en naamval, die leidt tot het driegeslachtensysteem van het Vlaams-Brabants. Men wil in de schrijftaal af van het op de basis der Hollandse spreektaal ontstane gemeenschappelijke geslacht van mannelijk en vrouwelijk en schept zodoende eigenlijk voor Nederland een kunstmatige taal. Weliswaar is er nuancering. Terwijl Vondel en Hooft zich meer aan de zuidelijke traditie houden, vindt men bij Coster, Bredero en Cats de invloed van de Hollandse spreektaal. Het verschil in dit opzicht tussen de Nederlandse spreektaal en schrijftaal, dat de hele 18de en 19de eeuw doorduurde, is tenslotte pas opgeheven door de orthografische hervorming van 1947 ten voordele van de spreektaal.

Het zesde en laatste hoofdstuk behandelt de meervoudsvorming in het Middelnederlands en in de 16de en 17de eeuw. Er worden hierbij vijf modellen onderscheiden. 1. Met de uitgang -en, afkomstig uit de zwakke verbuiging; deze uitgang is productief gedurende de gehele ontwikkeling van het meervoud. Oorspronkelijk in de Vlaamse, daarna ook in de Brabantse literatuur heeft zij zich steeds gehandhaafd ondanks de afval van de n in dialecten; door dit laatste wordt de volle uitgang -en juist versterkt in de literatuur. 2. Met de uitgang -e, teruggaande op de Oudwestnederfrankische (Oudwestvlaamse) -a in vogala; aanvankelijk productief in de eerste periode van het Middelnederlands (vooral in O.-Vlaanderen en Brabant), later onproductief en tenslotte opgegaan in het eerste model. Volgens Schönfeld en Van Haeringen, zegt de auteur, heeft zich daarbij de uitgang op -en van de datief pluralis uitgebreid over de andere naamvallen nog voor de dialectische reductie van -en tot -e. Dan zou dus het dialectisch Hollandse dage niet terug behoeven te gaan op mnl. daghe, maar het resultaat zijn van een latere apocope in alle naamvallen. Men zou hier dan te doen hebben met twee tegenovergestelde tendenties in eenzelfde dialect: eerst versterking met -n in het hele paradigma onder invloed der zwakke verbuiging en daarna verzwakking en afval. Daartegenover staat het standpunt van De Vooys, waarvoor de schrijver meer voelt, nl. dat de n vooral in Holland al vroeg moet zijn verdwenen als gevolg van Fries-Frankische invloed. Hier volgde dus gelijkmaking van de pluralis zonder de n van de datief in tegenstelling met de Vlaamse dialecten, die de n na een korte lettergreep bewaarden. Maar in de schrijf- en literatuurtaal is -en bewaard, hetgeen dus niet de toestand in de dialecten weerspiegelt. 3. Met de uitgang -s, die in het begin maar weinig productief is en dan slechts afleidingen op -ere, -are omvat die een persoon aanduiden (riddere, mordenare) benevens ontleende suffixen als -ier, -aer, verkleinwoorden op -kijn, -lijn en een aantal eenlettergrepige woorden (rams, stoels enz.). Eerst tegen het einde der 15de eeuw vindt men meer voorbeelden in de literatuur en in de 16de en 17de eeuw worden de meervouden op -s onder Hollandse invloed naast die op -en de meest productieve. Men vindt hier de verschillende meningen der Nederlandse geleerden over de oorsprong van het meervoud op -s vermeld en beoordeeld; de schrijver voelt het meest voor uiteindelijke Ingvaeoonse oorsprong. Wat betreft het verschil tussen het gebruik van -en en -s plurales wijst hij op de rhytmische theorie van Van Haeringen, waarvan hij meent dat zij voor het Nieuwnederlands misschien in vele gevallen wel

[p. 334]

opgaat, maar minder voor het Middelnederlands. Want de vermijding van twee achtereenvolgende toonloze lettergrepen gaat wel op voor nnl. vogels, maar niet voor mnl. voghelen. En ook voor het nnl. wijst hij op uitzonderingen, al zijn de voorbeelden die hij hier geeft m.i. niet alle overtuigend. Want de meervouden hemelen en engelen zijn oud en dus te vergelijken met mnl. voghelen. Men spreekt trouwens wel van hemels (van bedden) en van bengels. Bij het woord oefeningen zou men aan een licht bijaccent op de derde lettergreep kunnen denken, trouwens in de Hollandse zeemanstaal zijn meervouden op -ings vanouds de gewone:presennings, gordings, seizings, servings enz. De pluralis ooms is uit omes en dit gevormd naar tantes. En zoons is inderdaad een jongere vorm naast zonen, in bijbelse taal en in de namen van (oude) firma's (de zonen van Zebedeus; R.S. Stokvis en Zonen). Maats en koks rieken naar de Hollandse zeemanstaal waarin de s-pluralis gewoon is (marsels, bramsels voor mars- en bramzeilen enz.) en bruigoms valt onder de rythmische regel van Van Haeringen. Reeds in de elfde eeuw treft men het meervoud nestas aan in de welbekende oudwestnederfrankische (oudwestvlaamse) zin; weliswaar is nest in het ons bewaarde Oudgermaans onzijdig (ags. ohd. nest), maar oorspronkelijk schijnt het woord toch mannelijk te zijn geweest (lat. nïdus, skr. nïdah). Ook Schönfeld in zijn Historische Grammatika laat ndl nest ontstaan uit *nestaz. 4. Met de uitgang -er. Hiertoe behoren een aantal onzijdige woorden (oude es-stammen) zoals kind, kalf, lam, ei, been, kleed enz. Zij zijn overgegaan in de eerste of derde groep door achtervoeging van de uitgangen -en of -s achter -er. Vanouds was deze groep onproductief. 5. Zonder uitgang, eveneens van den beginne af onproductief en overgaande naar de eerste groep. Hieronder vallen een aantal eenlettergrepige oude in hoofdzaak onzijdige (soms ook mannelijke) o-stammen zoals been, dinc, jaer, ors, paert, scaep, swijn, woort e.a.

In zijn slotconclusie wijst de auteur dan op enige algemene gezichtspunten die zich bij het onderwerp voordoen. Het oorspronkelijke systeem van vier naamvallen is ten slotte gereduceerd tot twee: een nominatief of algemene naamval, die in de plaats is gekomen van de vroegere nominatief, datief en accusatief, en een bezitsnaamval op -s, de vroegere genitief. De nominatief verschijnt aanvankelijk in twee vormen: een vorm zonder uitgang en een vorm op -e. De eerste is voornamelijk eigen aan de mannelijke en onzijdige woorden, de tweede aan het vrouwelijk geslacht. Maar dit verschil wordt later uitgewist door het verdwijnen van de -e, welk verschijnsel reeds begint in de Hollandse spreektaal der 14de en 15de eeuw. Daardoor worden de mannelijke en vrouwelijke vormen gelijk en ontstaat een algemeen gemeenschappelijk geslacht, dat het verschil tussen beide geslachten op den duur opheft. Twee processen willen die opheffing tegengaan en het gevoel voor het onderscheid der drie oorspronkelijke geslachten weer versterken. 1. De gelijkmaking van de nominatiefvorm aan die van de accusatief bij het mannelijk met het lidwoord den in plaats van de. Dit geschiedt in Vlaanderen en Brabant steeds sterker van de 14de tot de 16de eeuw. 2. De gelijkmaking van de datief aan de accusatief van het neutrum (den wordt dat), waardoor dit geslacht nog meer stabiel wordt. Dit geschiedt over het gehele gebied van de 13de tot de 17de eeuw. Daartegenover werken dan weer drie tendenties die het geslachts- en naam-valsverschil willen doen verdwijnen. 1. De mannelijke nominatief wordt accusatief (de in plaats van den), waardoor het mannelijk en vrouwelijk tot een algemeen geslacht worden, vooral in Holland. 2. De gelijkmaking van de vrouwelijke datief aan de accusatief (der wordt de, eveneens in Holland. 3. De genitief -s wordt niet alleen voor het

[p. 335]

mannelijk, maar ook voor het vrouwelijk gebruikt, met name in Holland in de 16de en 17de eeuw. Zo heeft dan het Zuidnederlands (Vlaams en Brabants), van de 13de tot de 15de eeuw in zijn schrijftaal overheersend en nog lang daarna invloed uitoefenend, drie geslachten, terwijl het Noordnederlands (Hollands) er twee heeft in zijn spreektaal en dan in zijn schrijftaal, vooral van de laatste helft der 16de en de eerste helft der 17de eeuw. De worsteling van deze twee concurrerende systemen vormen de hoofdinhoud der geslachts- en naamvalsverschillen in het Nederlandse taalgebied. Het algemene geslacht in de Hollandse spreektaal moet volgens de schrijver niet worden opgevat als een masculinisatie van het vrouwelijk zoals in de Neerlandistiek wel geschiedt, maar is ontstaan door een wederkerig in elkaar opgaan van het mannelijk en vrouwelijk geslacht.

Wat de meervoudsvorming betreft, deze onderscheidt zich in het Nederlands door slechts twee zeer duidelijke uitgangen -en en -s. De pluralis op -en overheerst vanouds in het zuiden (Vlaanderen, Brabant), terwijl die op -s, aanvankelijk onproductief, zich vooral in het noorden (Holland) steeds meer uitbreidt en veld wint tot op heden ten koste van die op -en. Het verschil tussen de Zuidnederlandse en Noordnederlandse literaire taal is dus hierin gelegen dat de eerste drie geslachten kent en de tweede twee en dat de laatste een langzaam sterker wordend meervoud op -s tegenover dat op -en heeft.

Ik ben mij bewust, dat dit noodzakelijkerwijs globale overzicht niet ten volle recht doet aan de rijke inhoud van dit boek (280 blzz.), dat ongetwijfeld zou verdienen uit het Russisch in het Nederlands te worden vertaald. Tot slot een kleine rechtzetting: de Statenvertaling van de bijbel, op blz. 178 genoemd, is niet van 1633, maar, gelijk te onzent welbekend, van 1637.

r. van der meulen