De Nieuwe Taalgids. Jaargang 61

[p. 157]

Een Haarlems leesgezelschap
Bijdrage tot de geschiedenis van een vorm van literaire informatie

Wie, geïntrigeerd, iets meer te weten wil komen over aard en functie van de leesgezelschappen uit de 19e eeuw, wordt geconfronteerd met het bevreemdende feit dat de meest voor de hand staande bronnen, woordenboeken en encyclopedieën, weinig of geen informatie bieden. Laat staan enige oriëntatie om verder te komen. De associatie met de naam van P. van Limburg Brouwer¹, die in 1847 zijn roman Het leesgezelschap te Diepenbeek liet verschijnen, helpt ook niet veel. Het ging Van Limburg Brouwer kennelijk niet zozeer om het beschrijven van een leesgezelschap als wel om de tekening van de religieuze sfeer in een Gelders dorp. Zelfs de dissertatie van G.W. Huygens, blijkens de ondertitel een sociologisch-litteraire studie over de ontwikkeling van het letterkundig leven in Nederland sedert de 18e eeuw, stelt ons in dit opzicht teleur door in enkele regels het bestaan van leesgezelschappen vast te stellen zonder in te gaan op het functioneren van deze instelling als zodanig², Met andere woorden de nieuwsgierigheid kan op geen andere wijze worden bevredigd dan door het zoeken naar zodanige historische documenten dat daardoor een functioneel beeld van het leesgezelschap kan worden opgeroepen.

De term leesgezelschap geeft bij zulk een historisch onderzoek weinig houvast. De beide elementen waaruit dit woord is samengesteld hebben voor ons gevoel iets tegenstrijdigs. Lezen doet men niet in of met een gezelschap. Desnoods kunnen we bij dat woord nog wel denken aan een groep mensen, speciaal bijeengekomen om een voorlezer te beluisteren. Zoals er op het ogenblik in Italië nog afgelegen dorpen zijn, waar een ‘geletterd’ dorpeling op bepaalde uren van de dag zijn analfabetische mededorpelingen de krant voorleest. Dat deze interpretatie niet onhistorisch is blijkt uit hetgeen C. de Koning schrijft in zijn Tafereel der stad Haarlem³. Een overzicht gevend van de situatie vlak voor de Bataafse Omwenteling van 1795 vermeldt hij dat er in het hele land ‘Burgerbijeenkomsten (werden) opgericht, waaraan de naam van leesgezelschappen gegeven werd, welke voor het uiterlijk, nergens anders toe schenen te dienen, dan om elkanderen door voorlezingen te verlichten; maar waarvan het geheime doelwit was, de Patriottische Burgers bijeen te verzamelen, om hen, tot grooter doeleinde, bij de nadering der Franschen, te kunnen gebruiken’.

Het oudste ons bekende Haarlemse leesgezelschap dateert uit 1777. Op 1 augustus van dat jaar werd het opgericht door de praeceptor van de latijnse school te Haarlem, G.C.C. Vatebender. Het kreeg de zinspreuk mee:

't Gaat vast, dat lezen voordeel geeft

Wanneer 't een nuttig doelwit heeft

(later gewijzigd in Als 't invloed ter beschaving heeft)

Vatebender houdt een openingsrede: Over den aard en wijze van nuttig lezen en over

1 P. van Limburg Brouwer, hoogleraar te Groningen, is lid geweest van een Italiaans leesgezelschap aldaar. Voor zijn rol als vertaler van Italiaanse werken verwijs ik naar mijn artikel Manzoni's ‘Promessi Sposi’ in Nederland. NTg. 56 (1963), p. 102-107.

2 G.W. Huygens, De Nederlandse auteur en zijn publiek, Amsterdam, 1945, p. 111.

3 C. de Koning, Tafereel der stad Haarlem, derde deel, Haarlem, 1808, p. 283 vv.

[p. 158]

een goede keuze van boeken. Doelstelling van de vereniging was: ‘om onderling 't verstand, door lezen, te verlichten’. De bronnen waaruit we hier citeren, een tweetal gedichten geschreven bij de viering van het 25- en vijftigjarig jubileum resp. in 1803 en 1828, bevatten niet veel meer dan anecdotische bijzonderheden over de leden. Zo weten we dat vooraanstaande notabelen van Haarlem lid zijn geweest¹. In vijf jaar tijds groeide het ledental van 6 tot 16. Het heeft ten hoogste 20 bedragen.

Zeggen deze luttele aanduidingen ons weinig over aard en werking van het leesgezelschap, meer inlichtingen geven de bescheiden van een ander leesgezelschap te Haarlem, welke bewaard gebleven zijn in het gemeentearchief aldaar. Ze betreffen het leesgezelschap Union². Hoewel aanvullende gegevens bijzonder welkom geweest zouden zijn (zo ontbreken de notulen van de vergaderingen waartoe de secretaris verplicht was en ook is er geen enkel spoor van de lijsten van boeken die voorgedragen zijn ter verkoping), toch is het overgeblevene wel voldoende om ons een tamelijk volledig beeld te kunnen vormen van het verschijnsel leesgezelschap. Het gemis van complementaire gegevens kan, wat bepaalde aspecten betreft, in dit geval gedeeltelijk gecompenseerd worden door te putten uit de bronnen die van andere leesgezelschappen uit dezelfde tijd zijn bewaard gebleven. Anderzijds is er onder de historische bescheiden van Union een teveel. We zijn namelijk meer dan bevoordeeld doordat van dit genootschap twee Wetten (tegenwoordig zouden we spreken van Statuten) bewaard zijn. De Wet van 1851 is ondertekend door de leden. Een jaartal achter de naam geeft aan wanneer het lid in het gezelschap is verkozen. Bij de Wet van 1839 ontbreken deze jaartallen, zodat we moeten aannemen dat de Wet van 1839 de oorspronkelijke is, welke is opgesteld bij de oprichting van het leesgezelschap.

In het kort zullen we nu de artikelen van de Wet van 1851 weergeven. En passant kunnen we dan, indien nodig, vergelijkingen maken met de Wet van 1839.

De eerste 9 artikelen regelen de rechten en plichten van de leden. Hun aantal mag de twintig niet te boven gaan. Er wordt een entreegeld geheven van f 3, - en een vaste jaarlijkse contributie van f 7,-. Over nieuwe leden moest worden gestemd: ‘Tot de aanneming zullen twee derden der aanwezige Leden vereischt worden’. Wat betreft het lidmaatschap van vrouwen neemt de Wet van 1851 dezelfde bepaling op die hierover al in de Wet van 1839 voorkwam: ‘Dames zullen ook als Leden kunnen worden aangenomen, zonder echter de Vergaderingen bij te wonen’.

Het leesgezelschap wordt bestuurd door een directeur en een secretaris, die als vervanger kan optreden van de eerste, bij ziekte of afwezigheid. De directeur is ‘belast dat er in iedere Vergadering boeken ter uitkiezing voorhanden zijn, en dat deze goedkoop en spoedig geleverd worden’. Verder verkoopt hij ‘op de tweede Vergadering van ieder jaar de boeken en teekent zoowel den naam van den kooper aan als den prijs dien zij gegolden hebben’. Hij dient verantwoording af te leggen van de financiële toestand van de vereniging. Bovendien moet hij de leden convoceren voor de ver-

1 We treffen o.a. aan Jan Teding van Berkhout (1756-1806), schepen en president-wethouder te Haarlem en zijn zoon Jan Pieter Teding van Berkhout, ontvanger van de belastingen en gedeputeerde van Noord-Holland. Deze laatste is de oom van mr. Pieter Teding van Berkhout, rechter te Haarlem. Hun namen vinden we weer terug in de ledenlijst van het leesgezelschap Union, waarover hieronder meer.

2 Stadsarchief Haarlem, Handschrift 257.

[p. 159]

schillende vergaderingen. En alsof het nog niet genoeg was, dient hij ook als archivaris op te treden.

De vergaderingen worden drie maal per jaar gehouden: steeds op de derde maandag van de maanden januari, mei en oktober, des avonds om 7 uur, bij toerbeurt ten huize van een der leden. De stiptheid van de heren blijkt wel zeer duidelijk uit de meer dan eens voorkomende bepaling omtrent het opleggen van boeten bij het te laat komen, het te vroeg vertrekken of het helemaal niet verschijnen op de vergaderingen. (Of moeten we misschien concluderen tot een gebrek aan stiptheid?) Op de eerste vergadering van het jaar wordt het nieuwe bestuur gekozen. Op de tweede vergadering heeft de reeds genoemde verkoop plaats van de boeken die gelezen zijn. Op de derde vergadering legt de directeur rekening en verantwoording af van het financiële beheer. Dat men niet lichtvaardig overging tot het aanschaffen van boeken blijkt uit de bepaling dat voor de aankoop een goedkeuring nodig was van een tweederde meerderheid van de leden.

De artikelen 23 tot en met 30 geven ons tenslotte een goed inzicht in de werking van het leesgezelschap: ‘Alle de boeken worden rondgezonden met eene lijst, waarop de namen der Leden vermeld zijn’. De leden dragen zelf zorg voor de doorzending. Ook hier weer de stok achter de deur van de boete: ‘De Leden die later verzenden dan den bepaalden tijd, verbeuren tien Cents voor eiken dag per portefeuille’.

Welke categorieën boeken en tijdschriften voor lezing in aanmerking kwamen omschrijft artikel 19: ‘De boeken die gelezen zullen worden zijn voornamelijk fransche tijdschriften, en andere Fransche werken, zoomede Engelsche en Hoogduitsche, van aangenamen en nuttigen inhoud. Enkele Nederduitsche werken zullen ook worden toegelaten’. Een opmerkelijke uitbreiding van de gezichtskring vergeleken bij de Wet van 1839, die hierover het volgende voorschreef: ‘De boeken die gelezen zullen worden zijn fransche tijdschriften en andere fransche werken, van aangenamen en nuttigen inhoud. Enkele Nederduitsche werken zullen ook worden toegelaten’.

We willen nog even bij deze wijziging in doelstelling stilstaan, te meer daar ze samenvalt met een wijziging in de predikantsbezetting van de Waalse Gemeente te Haarlem. In 1850 had de toenmalige dominee J.A. van Hamel het beroep naar de stad Groningen aanvaard. In de daardoor ontstane vakature werd door de Waalse Kerkeraad benoemd de jonge, zo juist afgestudeerde Conrad Busken Huet. Op 5 april 1851 werd deze door zijn oom Daniel Huet in het predikambt bevestigd. De nieuwe Wet van het leesgezelschap dateert van korte tijd later, namelijk van mei 1851. Ondertekend door Busken Huet en andere leden van de Waalse Gemeente, die zijn parochianen veelal uit notabele kringen krijgt. Het moet waarschijnlijk worden geacht dat Huet in een lidmaatschap heeft toegestemd na beding dat de reglementen van 1839 zodanig zouden worden gewijzigd dat meer aandacht kon worden besteed aan andere dan franse werken. Een beperking tot het lezen van uitsluitend deze categorie boeken en tijdschriften moet hem, gezien zijn franstaligheid en zeker gezien zijn brede belangstelling voor andere literaturen dan de franse, zeer eenzijdig hebben geleken.¹

1 C.G.N. de Vooys in zijn Conrad Busken Huet, 's Gravenhage-Antwerpen, 1949, citeert op p. 15 een brief van Huet waarin hij vertelt wat er zo al op zijn schrijftafel te vinden is en hoe zijn concentratie bij het maken en leren van preken wordt gestoord door reminiscenties van poëtische aard.

[p. 160]

Zoals gezegd ontbreken de gegevens om antwoord te kunnen geven op de vraag welke titels er zoal in omloop waren in die jaren. Toch valt hierover nog wel het een en ander te vertellen, zij het op indirecte wijze, omdat van nog een ander leesgezelschap met de naam ‘De Vereeniging’ (ontstaan uit fusie van twee oudere gezelschappen die onder de zinspreuken ‘Utile Dulci’ en ‘La Récréation’ hadden gewerkt) vrij veel boekverkooplijsten bewaard zijn gebleven uit de jaren 1850 tot 1853. Schrijvers die daarop meerdere malen voorkomen zijn:

J.A. Alberdingk Thijm: (o.a. Karolingische Verhalen)

Toussaint: (o.a. Schetsen)

Da Costa

Dickens: (o.a. David Copperfield)

Thackeray: (o.a. Het schouwtoneel der wereld)

Dumas: (o.a. Memoires)

Guizot: (Histoire du gouvernement représentatif en Europe)

G. Sand: La petite Fadette

De Lamartine

Minder zware lectuur zullen wel geweest zijn titels als de volgende: Twaalf Bedpredikatiën, La Bible en Toscane, Spoorwegavonturen.

Wanneer genoemd leesgezelschap onder de nieuwe naam ‘De Vereeniging’ een vernieuwd en lang leven begint¹ circuleren onder de leden de volgende tijdschriften:

L'Illustration, Revue des deux mondes, Revue Britannique, Revue de Paris, Musée des familles, Athenaeum, De Gids, Tijdschrift voor Staathuishoudkunde, welke reeks in 1855 wordt uitgebreid met de volgende titels: De Navorscher, L'Echo des feuilletons, Le magasin pittoresque.²

Na deze beschrijving van het leesgezelschap kunnen we nu, en eigenlijk tot onze verbazing, paradoxalerwijs, vaststellen dat dit instituut zowel dood als springlevend is. De instelling onder de naam Leesgezelschap met zijn lange tot op de Verlichting teruggaande traditie, met zijn waas van deftigheid, met zijn sterke gebondenheid aan een bepaalde klasse van de maatschappij is nu definitief verdwenen. Verdwenen samen met goudse pijp en snuifdoos, als statussymbool overspoeld door de steeds breder wordende golven van de mondig wordende massa, de massa die vooral na de eerste wereldoorlog zijn eisen voor betere arbeidsvoorwaarden, voor meer en beter onderwijs begon te stellen en ze stuk voor stuk ingewilligd kreeg. De verveelvoudigde verspreiding van het gedrukte woord die hiermee gepaard ging is de natuurlijke dood geworden voor de leesgezelschappen³. De openbare leeszalen met hun uitleenbureaus nemen hun taak wat betreft het aankopen en uitlenen van boeken over. In 1908 wordt

1 De fusie vindt plaats in 1853. Pas met ingang van 1 januari 1921 wordt het leesgezelschap ‘De Vereeniging’ opgeheven door de weinige belangstelling der leden en hun slinkend aantal.

2 Duidelijk blijkt hieruit de sterke gerichtheid op Frankrijk, iets waarop ook Gerben Colmjon wijst in zijn De Beweging van Tachtig (Utrecht, 1963, p. 137).

3 Dat het leesgezelschap niet uitsluitend een nederlands verschijnsel is geweest is bekend. Het blijkt ten overvloede uit een brief die door P. Giordani geschreven werd aan Leopardi, de bekende Italiaanse dichter op 25 februari 1820. Hij schrijft daarin o.a.: ‘Ti scrissi che si va raccozzando qui una unione di galantuomini per formare un Gabinetto Letterario cloè provveder gazzette e giornali scientifici da leggere, tanto per sapere quel che si fa e che si pensa nel mondo.’. (Ik schreef je dat we bezig zijn hier een vereniging van rechtschapen mannen bijeen te krijgen voor het vormen van een Letterkundig Kabinet, dat wil zeggen het verschaffen van kranten en wetenschappelijke tijdschriften ter lezing, zowel om te weten te komen wat er gedaan als wel wat er gedacht wordt in de wereld.)

[p. 161]

de Centrale Vereniging van Openbare Bibliotheken en Leeszalen opgericht welke ijvert voor de uitbreiding van het aantal distributiepunten. Zo wordt te Haarlem in 1922 aan de sinds 1596 bestaande stadsbibliotheek een uitleenbureau en een openbare leeszaal toegevoegd. Aldus is een door particulier initiatief opgevatte culturele activiteit uitgegroeid tot een overheidstaak. Een analoge ontwikkeling kunnen we waarnemen in andere sectoren van de maatschappij: onderwijs, vervoer en medische verzorging.

Anderzijds is dezelfde organisatie, zij het onder andere naam, nog springlevend en wel als zogenoemde ‘leesportefeuille’. Men zou de leesportefeuille kunnen noemen een tot democratischer vormen verruimd leesgezelschap. Van het kleine leesgezelschap konden alleen notabelen lid worden. De leesportefeuille is een groots opgezet commercieel bedrijf dat zijn abonné's telt in alle lagen van de bevolking. Men vindt zijn portefeuilles zowel bij de leraar als bij de arbeider, bij de arts zowel als bij de kapper. Het leesgezelschap verschafte boeken en tijdschriften. De leesportefeuille levert alleen tijdschriften. Ook hier is het tot een specialisering gekomen. Een verdeling van taken welke voor de lezer alleen maar nut kan betekenen¹.

Haarlem

a.j. verschoor

1 De heer Last, eigenaar van de Libro Leeskring te Haarlem, was zo vriendelijk mij gegevens hierover te verschaffen. De Leeskring komt elke week uit in vijf verschillende series afgestemd op de verschillende smaken van het publiek. Per week circuleren zo'n 50.000 tijdschriften. De leesportefeuilles worden bij de abonné's thuis bezorgd en verwisseld. Het volgende ter oriëntering: De prijzen voor serie A, variërend naar gelang de ouderdom van de portefeuille, lopen van f1,50 tot f5,- per week. Die van serie C van f1,- tot f2,75 per week. De inhoud van portefeuille A is gericht op een ontwikkeld publiek: London News, Punch, Time, Life, Sat. Evening Post, Homes Gardens, Lady's Homejournal, Paris Match, Neue Illustr. Revue, Panorama, De Post, Wereldkroniek, Uitkijk. Serie C bevat: Panorama, Revu, De Post, Wereldkroniek, Libelle, Margriet, Mimosa, Kuifje, Uitkijk.