De Nieuwe Taalgids. Jaargang 60

[p. 23]

De bochtige trompet (NTg 59, 179)

Waar hij in zijn boek over het letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw handelt over de Selfstryt van Cats, zegt Meertens (p. 264): ‘Opmerkelijk is tenslotte de rechtvaardiging van de poëtische vorm, die Cats aan dit onderwerp heeft gegeven: ‘Want ghelijck het gheluyt door de engte van eenich trompet ofte schalmeye veel scherper uyt-schettert, als off (= dan wanneer) het in de opene lucht los daer henen wierde uyt-gheblasen: soo dunckt ons dat soodanighe beweeghelijcke in-vallen, ghedwonghen ende ghedronghen zijnde in de nauwe reghels der dicht-conste, met meerder cracht uyt-bersten ende dieper dringen in de ooren ende gemoederen van de toehoorders ende lesers, dan off de selve met een wye ende ongedwonge maniere van schrijven daer henen ware(n) gestelt.’’

De Self-stryt is van 1620, d.w.z. aanmerkelijk vroeger dan hetzij de proza-Vergilius van Vondel, hetzij de teksten van Huygens, waarvan Jansonius gewag maakte in de hierboven aangewezen bijdrage. Uit 1626 dateert een passus van Vondels Geboortklock (WB 2, 798: 842-4):

... de faem...

Die ongewijd, sich op gewijde kerck-trans set,
En deze (= de volgende) tijding wringht door boghtige trompet.

In aanmerking genomen de gangbare uitbeelding van de Faam is deze trompet hier dubbel op haar plaats.

Antwoord op de vraag, wie de ‘eertijds Wijse man’ uit Huygens' Dichtens kracht is (het vers staat bij Worp in dl. 7, p. 203, niet 202, zoals Jansonius opgeeft, en ook Zwaan, naar wie hij verwijst) heeft Verdenius, een aanwijzing van Meerwaldt volgend, gegeven in een artikel getiteld: Twee klassieke ontleningen bij Vondel (NTg. 35, 1941, 91-3). Hij gaat uit van Vondels gedichtje op Jan Vos (WB 9, 670; vgl. Filol. Opst. 2, 370). Reeds de aantekening in WB spreekt van een ‘klassieke vergelijking’. Ook Jansonius blijft geneigd, ondanks het bezwaar dat noch Grieken noch Romeinen gebruik maakten van rijm (Huygens: ‘een eertyds Wijse Man / Prees 't Rijmen wijsselick’) ‘vast te houden aan de hypothese van een door beiden (Huygens en Vondel) nagevolgde klassieke schrijver’. Meerwaldt-Verdenius wijzen nu inderdaad als bron aan een passage van Seneca, die men t.p. naleze. Bij hem is sprake van de ‘carminis arta necessitas’, de straffe nooddwang van het vers. De uitbreiding van, om met Huygens te spreken, voetmaet tot rijm, komt voor rekening van de renaissance, en mag gelden als een gerechtvaardigde aanpassing aan de eigen aard van het latere vers. Daarmee vervalt de geclausuleerde moeilijkheid van Jansonius: dat Huygens dan toch maar aan zijn Wijze man een lof van het Rijmen toeschrijft, kunnen wij met hem afschrijven op de rekening van de tweezinnigheid van rijm(en), en zulks te lichter omdat, blijkens het opschrift, Huygens over het Dichten bedoelt te spreken. Wat echter niet onvermeld mag blijven, is dat Huygens eerder op deze plaats niet Rijmen maar dichten had geschreven, volgens mededeling van Worp t.p. Men kan raden naar de reden van de verandering in K.b. Misschien was het deze, dat hij tevoren tweemaal van rijm resp. rijmen gesproken had, dáár echter kennelijk in de beperkte toepassing van die woorden.

Nu zijn wij evenwel met Seneca nog niet aan het einde, noch in opwaartse noch

[p. 24]

in neerwaartse richting. Immers, wat het eerste betreft, Seneca verwijst t.a.p. weer naar zijn eigen bron: ‘ut dicebat Cleanthes’. Cleanthes nu is de stoicus, leerling en opvolger van Zeno. In de Voorrede van de Herscheppinge (WB 7, 389) noemt Vondel hem foutief Klemens, in afwijking van de door hem ter plaatse gevolgde Natalis Comes, die de juiste naamsvorm heeft. Cleanthes, onder de stoici speciaal ook als dichter bekend, kan bedoeld zijn onder de dichters aan wie Paulus denkt in een beroemde tekst van zijn rede op de Areopaag (Handel. 17, 28). Dat hij zich gaarne in dichtvorm uitdrukte is natuurlijk juist in ons verband van belang, en het is dan ook interessant, in Lipsius' monumentale uitgave van Seneca's brieven (‘ad Lucilium’) bij de woorden ‘ut dicebat Cleanthes’ juist datgene geannoteerd te vinden wat wij hier wensen te lezen: ‘Meritò ille, qui versibus pleraque scripsit: et suum igitur factum commendabat’, hij recommandeerde wat hij zelf deed.

Willen wij nu echter nog iets dieper peilen naar de letterlijke tekst van Cleanthes, dan wacht ons de teleurstelling, dat von Arnim (Stoicorum veterum fragmenta, 1905, p. 109) als fragm. 487 ook niet meer vermocht op te geven dan de passus uit Seneca, Ep. 108, 10, hetgeen wil zeggen dat de oorspronkelijke uitspraak niet is overgeleverd. Trouwens, alles wat wij aan tekst van die oude stoici bezitten is derivaat, en wij moeten ons in dit geval ook nu nog met Seneca tevredenstellen.

In de neerwaartse richting hebben onderzoekingen als die van v.d. Meer en Kuiper over Coornhert, Veenstra over Hooft ons huiverig gemaakt om, onbekeken, rechtstreekse ontlening aan klassieke auteurs aan te nemen, vooral waar het sententieuze uitspraken geldt. Terecht heeft Kuiper (Bronnen van Coornhert, p. 255), Mc Kerrow aanhalend, gewaarschuwd voor ‘the danger of confounding immediate with ultimate sources’. En wat is er eigenlijk ook voor verwonderlijks aan dit benutten van immediate sources? Is dat niet te allen tijde een verschijnsel van alledag? Maar bovendien, om nogmaals naar Kuiper te luisteren: ‘De werken met anecdoten, apophthegmata, similia en dergelijke zijn legio in de zestiende eeuw en er wordt veelvuldig gebruik van gemaakt’ (p. 338).

Het zal niet verbazen, bij Montaigne (Essais, ed. M. Rat, 1962, p. 144-5) het volgende te lezen: ‘Car, comme disoit Cleantes, tout ainsi que la voix, contrainte dans l'étroit canal d'une trompette, sort plus aiguë et plus forte, ainsi me semble il que la sentence, pressée aux pieds nombreux de la poésie, s'élance bien plus brusquement et me fiert (= treft) d'une plus vive secousse’.

Intussen met betrekking tot Huygens kunnen wij gerust zijn. Immers wat lezen wij bij hem, in margine bij zijn vs. 7?: ‘Sen. secundum Cleanthem, Ep. 108.’! Worps zevende deel is van 1897, en gezwegen van ouder, heeft het daar al die tijd, van 1897 tot heden, in een bescheiden voetnoot gestaan. Het niet overnemen van dergelijke referenties in bloemlezingen heeft, inzonderheid bij een man als Huygens, zijn bezwaar. Met het heden ten dage zo geliefde close reading van het eigenstandige litteraire werk is daar niets aan te verhelpen, wel met de good old filologie.

Buiten de strikte orde van het onderwerp, hoewel niet buiten die van het gedichtin-kwestie valt een bedenking van grammatische aard, die hier nog zij toegevoegd. In de vss. 13-5 lezen wij:

En dit is vast te setten,

Als blasen in de locht, en blasen door trompetten,
Soo scheelt het, Dichteloos te spreken, en in Dicht.

[p. 25]

Zwaan tekent hierbij aan: ‘Als... Dicht: datgene wat vast te setten is, onderwerpzin’. Toegestemd dat de aangegeven woorden de explicitatie zijn van dit in vs. 13. Zijn ze daarmee echter ook onderwerpszin, en is dan dit een voorlopig onderwerp? Het laatste is weliswaar ongewoon, maar niet onmogelijk: ‘Dit is teleurstellend, M. de Voorzitter, dat aan die zaak zo weinig aandacht is besteed’. Het is dan niet helemaal een ‘loos’ onderwerp, iets meer dan louter een ‘outil grammatical’. Toch schijnt het mij toe dat de vraag ontkennend moet worden beantwoord, zolang althans blijft gelden, dat het eigenlijke onderwerp in de plaats van het ‘voorlopige’ kan treden: ‘Het is zeer juist wat u daar zegt’ > ‘Wat u daar zegt is zeer juist’. Met inversie: ‘Bij een tweede onderzoek bleek het, dat hij vrij ernstig ziek was’ > ‘... bleek dat hij vrij ernstig ziek was’. Van waardeverschillen wordt hier afgezien. In de onderhavige zinsstructuur laat zich een dergelijke substitutie niet uitvoeren: ‘Dit is vast te setten: zoals a scheelt van b, zo scheelt c van d’. Het is niet mogelijk te zeggen: ‘Zoals a scheelt van b, zo scheelt c van d is vast te setten’.

Wil men hier toch van een onderwerpszin spreken, zo kan dat m.i. alleen bij een vrije en tot nu toe niet gebruikelijke toepassing van de grammatische term. Maar om met Huygens te sluiten:

Ick laet een yeder een 't scheel deelen soo het light.

Nijmegen, juni 1966

L.C. Michels.