De Nieuwe Taalgids. Jaargang 55

[p. 26]

Lodewijk van Deyssel en ‘Flanor’

Frank van der Goes' allereerste brief aan Lodewijk van Deyssel dateert van 17 oktober 1881, maar het zou nog even duren voordat het sindsdien ontstane epistolaire contact tot een persoonlijke kennismaking leidde. ‘Mijn verlangen om, bij gelegenheid, kennis met U te maken is nog niet verminderd, al ware het alleen om U eens flink den mantel uit te vegen, dien gij soms vrij wild laat zwieren’, aldus Van der Goes op een aan Van Deyssel gerichte briefkaart, de dato 12 aug. 1882. Deze verzuchting was echter aan dovemansoren gericht, want uit een niet door Van Deyssel verzonden brief van 5 januari 1883 wordt duidelijk dat dán nog steeds geen ontmoeting van aangezicht tot aangezicht heeft plaatsgevonden, immers de aanhef van deze brief gewaagt van ‘de schakels onzer korrespondentie’ die ‘reeds over een tijdsverloop van 16 maanden verstrooid liggen’. Het tijdstip waarop Van Deyssel in de foyer van de Stadsschouwburg door J. de Koo, de hoofdredacteur van het weekblad De Amsterdammer, met Van der Goes in kennis werd gebracht¹⁾, zal dan ook gesitueerd moeten worden kort na 5 januari 1883.

Al met al werd het 18 januari 1883 eer Van Deyssel de drempel van Van der Goes' woning²⁾, Prinsengracht 293, voor de eerste maal overschreed. Op 17 januari toch had Van der Goes hem schriftelijk uitgenodigd de volgende dag de avond bij hem door te brengen:

‘Mijn vriend F.W. van Eeden Jr., praeses v/h. Studentencorps, zal ons een nieuw blijspel³⁾ voorlezen. Ik heb er nog al eenige gedachten van; kent U zijn in veel opzichten hoogst-verdienstelijke satire Het rijk der wijzen, in het Juli-nummer⁴⁾ (als ik 't wèl heb) van Nederland opgenomen?
Er zullen nog enkele vrienden komen, die uw kennismaking op prijs stellen: Mendes da Costa, Bouberg Wilson (Dir. der Tooneelschool), Jsing, W. Kloos’.

Een belangrijk brieffragment omdat het ons nauwkeurig inlicht over de datum van het eerste contact van Van Deyssel met de hier genoemden. Had hij op 14 juni 1881 de eerste vergadering van de letterkundige vereniging Flanor kunnen bijwonen - maar hij had toen nog niet eens gedebuteerd - dan had hij daar zowel Frank van der Goes als Frederik van Eeden, Maurits Mendes da Costa, S.J. Bouberg Wilson, Arnold Ising Jr. en Willem Kloos ontmoet⁵⁾. Deze wetenschap geeft ons de vrijheid al dan niet aan te nemen dat in het gezelschap, op 18 januari '83 vergaderd ten huize van Van der Goes, Flanor ter sprake zal zijn gekomen. Het staat in elk geval vast dat in een op 30 januari '83 door Van der Goes, Mendes da Costa en Antonie Roodhuyzen samengeroepen buitengewone vergadering van Flanor ook Van Deyssel werd genoemd onder de aan te werven nieuwe leden⁶⁾. Of dit besluit met voortvarendheid werd uitgevoerd, valt niet na te gaan. Wel schijnt Van Deyssels animo om een bijeenkomst van Flanor mee te maken, voorlopig niet groot te zijn geweest, al is het natuurlijk ook niet uitgesloten dat hij eenvoudig verhinderd was gevolg te geven aan een in het avonduur van 20 februari '83 bij hem thuis bezorg-

1) De bij die gelegenheid door Van Deyssel opgedane indrukken legde hij vast in Van lang geleden. Zie Maatstaf II, 199 en 200.

2) Van Deyssel heeft deze woning in zijn Gedenkschriften beschreven. Zie De Nieuwe Gids 1941, II, 8 en 9.

3) N.l. Het poortje of de duivel te Kruimelburg.

4) Lees: het september-nummer.

5) G.H. 's-Gravesande De geschiedenis van De Nieuwe Gids. Arnhem 1955, 5.

6) G.H. 's-Gravesande, a.w. 9.

[p. 27]

de, met potlood geschreven en een aanhef missende, invitatie van Van der Goes: ‘Ik zit hier in de vergadering van Flanor¹⁾; kunt gij, kom dan, Kalverstraat Karseboom’²⁾.

Raadselachtig blijft dat Van Deyssel geen uitnodiging kreeg om de Flanor-bijeenkomst van 15 mei '83 bij te wonen. Op die datum immers hield Frederik van Eeden een voordracht in de vorm van een Dialoog tusschen L. van Deyssel, A. Roodhuyzen en Een Fatsoenlijk Mensch over Zola en diens richting³⁾, waarvan het manuscript overigens naderhand door Van Eeden aan Van Deyssel werd geschonken⁴⁾.

Uit Kloos' eerste, 17 mei 1883 daterende, brief aan Van Deyssel, blijkt dat beiden na hun kennismaking ten huize van Van der Goes al vlug en betrekkelijk vaak vriendschappelijk met elkaar verkeerden. Het was Kloos die, op 5 juni '83, Van Deyssel in de kring van Flanor introduceerde, maar het duurde tot 4 sept. '83 voor Van Deyssel de wens te kennen gaf, dat hij lid wilde worden. Als zodanig werd hij aangenomen op 16 oktober '83⁵⁾. De eerste, althans de oudste door hem bewaard geworden, convocatie dateert van 24 nov. '83 en riep hem op tot bijwoning van de vergadering van 26 november⁶⁾. Die avond kwamen Jan Veth en Willem Witsen als gast op Flanor, terwijl Jac. van Looy het sprookje De Albasten Knikker, Het meisje en de inktkoker alsmede Eene opschudding in de Kunstbroeierij voorlas⁷⁾.

Op 15 december '83 werden twee briefkaarten aan Van Deyssels toenmalig adres Plantage Badlaan 16⁸⁾ verzonden. De eerste was afkomstig van Van der Goes, doch mede ondertekend door twee andere Flanor-leden, t.w. de toneelspeler A. Sinclair de Rochemont en de student in de letteren A. Roodhuyzen⁹⁾, voorts door de toneelspeler Arnold Ising Jr.¹⁰⁾, die Flanor in het tweede ver-

1) Blijkens Dr. M.B. Mendes da Costa ‘Flanor’-herinneringen, De Nieuwe Gids 1925, I, 527, was dit de vergadering waarop G. Roodenburch toetrad en waarop, blijkens G.H. 's-Gravesande, a.w. 9, H.J. Stratemeyer, redacteur van de Nieuwe Amsterdamsche Courant, en Jac. van Looy voor de eerste maal aanwezig waren.

2) De Karseboom, Kalverstraat no. 23-25. Voor een beschrijving van de sfeer in deze lokaliteit, zie Mr. Frans Erens Vervlogen Jaren, Zwolle 1958, 171 en 172.

3) Voor nadere bijzonderheden, zie Mendes da Costa in De Nieuwe Gids 1925, I, 528.

4) In januari 1956 werd dit manuscript overgedragen aan het Frederik van Eeden-Genootschap.

5) G.H. 's-Gravesande, a.w. 10.

6) G.H. 's-Gravesande, a.w. 10, laat de vergadering op 27 november plaatsvinden.

7) G.H. 's-Gravesande, a.w. 10. In M.J. Brusse Jacobus van Looy over zijn werk, Rotterdam 1930, 23, noemde Van Looy als titel van dit, in de trant van Andersen geschreven, sprookje: Het meisje, de albasten knikker en de marmeren gang.

8) Zie in verband hiermee Harry G.M. Prick Varianten in de eerste zang van Kloos' Okeanos, NTg. LI (1958), 249.

9) Op de Flanor-vergadering van 15 mei 1883 had Roodhuyzen een dialoog in rijmloze jamben ten beste gegeven, een dialoog tussen Van der Goes, zijn goede geest en Mefistofeles, naar aanleiding van een beoordeling door eerstgenoemde te schrijven over Wederzien van Van Deyssel. Wederzien werd vertoond op 10 april 1883 in het Amsterdamse Grand-Théȃtre, op de gedenkavond van Hugo de Groot, ter afwisseling tussen twee gelegenheidsstukken van Van Deyssels vader, J.A. Alberdingk Thijm. Op deze avond maakte Van Deyssel kennis met Roodhuyzen, die zich daar bewoog in het kielzog van Van der Goes en die, in de kleine uurtjes, wel zo vriendelijk was de door Van Deyssel in het oesterhuis van Van Laar (in de Reguliersbreêstraat) gemaakte vertering: een tractatie van enkele toneelkunstenaars, waaronder mevr. Mann, toen mevr. Frenkel-Bouwmeester, aan de held van die avond voor te schieten. Uit Roodhuyzens eerste brief aan Van Deyssel, de dato 14 april '83, blijkt dat men met z'n zessen f 20, - aan wijn spendeerde.

10) Zie Harry G.M. Prick A travers une correspondance / Arnold Ising Jr. en Karel Alberdingk Thijm, Roeping XXXIV, 555-572.

[p. 28]

enigingsjaar verlaten had, en tenslotte door de reiziger in wijnen P.P.J. Czerwinski¹⁾ en diens vriend de Multatuliaan J.G. ten Bokkel, die in 1889 nogal stof zou doen opwaaien als auteur van de Dageraadsbrochure Dominé, Pastoor of Rabbi, door Van der Goes besproken in De Nieuwe Gids, jrg. V, deel II, 408-431. De bewuste briefkaart luidde:

1) Over deze vriend van Van Deyssel, die hij leerde kennen op de kostschool Rolduc en die hij onder de naam Poganov vereeuwigde in De Kleine Republiek, verschaft Dr. J. Meyer Het levensverhaal van een vergetene / Willem Anthony Paap, A'dam 1959, 237 en 238, curieuze informatie.

[15 December 1883]

WelEdele Heer,

Bij dezen hebben de ondergeteekenden de eer, U beleefdelijk uit te noodigen hun zoo spoedig mogelijk te willen toezenden de verbeterde uitgave van het in November 1883 verschenen werk: ‘L. van Deyssel of de bekeerde losbol’; blij-eindigend treurspel in vijf misdrijven.

Als auteur wordt genoemd de Heer Prof. Alb. Th.; als medewerkers verscheidene bekende letterkundigen.

Is deze briefkaart tekenend voor de ongedwongen, ietwat kwajongensachtig losse toon die de gesprekken van de vrienden en dus ook die der Flanor-leden moet hebben doorklonken, de tweede, op 15 dec. '83 afgestempelde, briefkaart is in al haar nuchterheid een belangwekkend document omdat zij ons inlicht over de punten, die op de Flanor-bijeenkomst van 18 dec. '83 aan de orde kwamen. Deze bijeenkomst werd wel door Mendes gememoreerd²⁾, maar bij ontstentenis van de notulen kon hij er niets naders over meedelen. Achtereenvolgens vermeldt deze convocatie de volgende werkzaamheden: 1e Verkiezing van een 1sten Secretaris, 2e Verkiezing van een 2den Secretaris, 3e Ballotage van het candidaatlid: W.A. Witsen, kunstschilder, 4e Lezing van den Hr. Rochemont, 5e Lezing van den Hr.G.G. Muller.

Een volgende, niet door Mendes gereleveerde, vergadering heeft, blijkens de 7 januari '84 afgestempelde, convocatie plaats gevonden op dinsdag 8 jan. '84³⁾. Helaas bevat deze convocatie geen agenda. ‘Tusschen de 43e vergadering (19 Febr. '84) en de 44e (30 Oct. '84) zou’, aldus Mendes, ‘volgens de notulen een stagnatie zijn geweest van ruim 8 maanden. Ik kan mij daarvan absoluut niets te binnen brengen, en het dunkt mij ook niet mogelijk’.⁴⁾ Dat de stagnatie inderdaad niet zo groot was getuigen de door Van Deyssel bewaarde convocaties voor de bijeenkomsten van 13 mei en 28 okt. '84. De eerste, afgestempeld 12 mei '84 en geschreven door de tweede secretaris Gerard Muller, vermeldt als lezer M.G.L. van Loghem, en wel over Alfred de Musset; de tweede, afgestempeld 25 okt. '84, ontbeert wederom een agenda - dit in tegenstelling tot de, 17 nov. '84 afgestempelde, convocatie van de vergadering van 18 nov., die Van der Goes noemt als spreker over Tooneelspeler en Drama. Dat op 9 dec. '84 een bijeenkomst plaatsvond, waarop Frans Erens werd geïntroduceerd, weten wij sinds kort⁵⁾. Ook hiervan bleef de, 8 dec. '84 afgestempelde, verder geen gegevens behelzende, convocatie bewaard. Niet teruggevonden werd die van de, op 16 dec. '84 bijeengeroepen, buitengewone vergadering, die slechts door 12 leden werd bijgewoond⁶⁾. Misschien was toen de opkomst zo gering omdat diverse Flanor-leden al op 13 dec. '84 waren samengekomen

2) De Nieuwe Gids, 1925, I, 529.

3) Dit moet dan de 41ste of 42ste vergadering zijn geweest.

4) De Nieuwe Gids 1925, I, 529.

5) G.H. 's-Gravesande, a.w. 11.

6) A.w., 11.

[p. 29]

in het restaurant D'Geelvink, Singel bij Koningsplein, om er de promotie van Charles M. van Deventer met een souper te vieren. Bij deze gelegenheid werd Van Deyssel aan Martha van Vloten voorgesteld, terwijl hij tevens kennismaakte met het gewezen Flanor-lid H.G. Samson¹⁾, toen student in de medicijnen en woonachtig Hemonystraat 34.

Ook moet bedacht worden dat verschillende Flanor-leden in het avonduur van 17 dec. '84 verwacht werden ten huize van Van der Goes, waar het allicht gezelliger beloofde toe te gaan dan op een buitengewone vergadering van Flanor. ‘Eenige lettervrienden’, zo berichtte Arnold Ising Jr. op 15 dec. '84 aan Van Deyssel, ‘zullen zich Woensdagavond 17 dezer bevinden in de gastvrije woning des Heeren Van der Goes. Natuurlijk mogen uw gulle lach, uwe dartele invalletjes daarbij niet ontbreken - (gala)’. En Van der Goes voegde hieraan toe: ‘Je zoudt de Heeren veel genoegen doen met het voorlezen van je stuk over Beets²⁾, te meer, daar er niet veel kans schijnt dat het anders gauw onder hun oogen komt. - v. Eeden, Mendes, v. Looy en enkele anderen zijn van de partij. Waarde Alleberding, stuur me eenig antwoord en spreek er niet van morgen op Flanor’ - een uitnodiging die Van der Goes op de ochtend van 17 dec. nog eens preciseerde als volgt:

1) Als medicus zou H.G. Samson later Kloos behandelen. Reeds als student was hij een groot liefhebber van beeldende kunst. In een op 17 dec. '84 aan Van Deyssel gerichte brief vraagt hij diens aandacht voor toen te A'dam geëxposeerd houtsnijwerk van Carl Post.

2) Van der Goes doelt hier op Nicolaas Beets / Een studie, door L. van Deyssel, die in 1885, als brochure het licht zou hebben gezien, zo Van Deyssel deze studie, die hij ‘onder tranen van spijt en smart, bleek van verontwaardiging’ had zitten schrijven, niet onvoltooid had gelaten.

[17 December 1884]

‘Lieve Karel, [...]. Wij zullen zijn met 7 à 8 gasten: Willem [Kloos], Arnold [Ising], Frederik [van Eeden], Cobus [van Looy], Albert [Verwey], misschien Maurits [Mendes da Costa], Samuel.

Ik dacht niet aan het plan om je stuk³⁾ afzonderlijk uit te geven. Daarom had ik graag de vrienden in de gelegenheid gesteld het bij mij te hooren. Als je iets anders hebt, dicht of ondicht, dat ons een half uurtje vermaken kan, wees dan zoo beleefd en breng het meê. Pons in den vooravond en een aangekleede boterham na!

Misschien kom je wel een hoofdstuk uit je roman⁴⁾ voorlezen: we zijn heelemaal onder ons hoor! Zeg het niet aan Erens of aan andere heeren; het is puur “ter eere” van Kloos. Eenigszins vreemde of mindere sympathieke gezichten voor hem kon ik dus niet aan den disch rijen. Dag Karel, t.t.F.v.d. Goes’.

Op de Flanor-bijeenkomst van 16 dec. '84 was besloten het aantal vergaderingen te beperken tot één in de maand⁵⁾. Nog tweemaal nadien ontving Van Deyssel een convocatie van de nieuwe tweede secretaris M.G.L. van Loghem: voor de vergadering van 13 jan. '85 (afgestempeld 11 jan.) en voor die van 10 febr. (afgestempeld 7 febr.). Op deze laatste bijeenkomst sprak Verwey over de vraag Wat is litteraire kritiek? en Van Loghem Over Angelica van Cataï⁶⁾. Van Loghems' brief aan Van Deyssel, de dato 17 febr. '85, licht ons in dat Van Deyssel beide vergaderingen, in '85, niet bezocht had en zich blijkbaar in lang niet op Flanor had laten zien:

3) n.l. Nicolaas Beets.

4) Een Liefde.

5) G.H. 's-Gravesande, a.w. 11.

6) Zie De Nieuwe Gids 1925, I, 531, noot 3.

[17 Februari 1885]

Amice!

Dinsdag 3 of 10 Maart (de datum is nog niet definitief bepaald)⁷⁾ is het, volgens Flanor's rooster, Uwe beurt om eene bijdrage te leveren. Of ge iets in voorraad hebt,

7) Blijkens een briefkaart van G. Roodenburch, de dato 14 maart '85, aan Van Deyssel is 10 maart uit de bus gekomen.

[p. 30]

behoef ik niet te vragen, ge schudt het interessante maar zoo uit de mouw. Zoudt ge nu bijtijds uw onderwerp willen opgeven; ik kan dit dan op de convocatiebiljetten plaatsen.

De laatste vergaderingen zijn, tot vermeerdering der gezelligheid met een hoogst eenvoudig soupertje besloten geworden; ik geloof dat, als ge er toe kondt besluiten weer eens te verschijnen, men er u wel weer meermalen zou zien.

Na groeten, t.à.v.M.G.L. van Loghem.

Per kerende post werd hierop door Van Deyssel gerepliceerd¹⁾:

1) Op 12 juli 1918 werd deze brief door Mr. M.G.L. van Loghem aan Van Deyssel geretourneerd.

Amsterdam, 18 febr. '85 N.Z. Voorbw. 161. -

Amice,

Ongelukkiger en voor mij harder koïncidentie dan het samenvallen van de ontvangst van uw briefjen met het aan U gerichte, dat ik juist en portefeuille had, is wel niet denkbaar.

Vooreerst uw groote vriendelijkheid verdien ik niet, hoe zeer ik haar ook op prijs stel.

In de tweede plaats echter, - en deze stap valt mij nu des te zwaarder - had ik u juist, als sekretaris, het bericht van mijn ontslag als lid van Flanor willen zenden.

Vóór ik vast dit voor mij zelf meest verdrietelijke besluit nam, heb ik alles rijp overwogen. En het behoeft niet gezegd te worden, dat, na de veranderingen, die het gezelschap Flanor onlangs onderging, na dat nu zoo duidelijk het vooruitzicht eener bloeiperiode in te gaan voor dat gezelschap geopend is, - de uitvoering van mijn besluit mij dubbel kost.

Er bestonden echter verschillende redenen voor, wier onbelangrijkheid voor u en de overige leden hun zwaar gewicht in mijn oog evenaart. Zoo zie ik mij b.v. door partikuliere omstandigheden gedwongen door veel te werken mijn tijd zooveel mogelijk in geld om te zetten. Ik neem er alleen de avonden af, die mij professioneel in den schouwburg voeren.

Ik schrijf nogal, maar vóóral wordt mijn tijd door den ouden Boekhandel²⁾ in beslag genomen. Ik ben bezig te beproeven die eenigszins kwijnende zaak een beetje te pousseeren³⁾. Ook moet ik mij nu en dan in het Rijks-Museum bevinden, waar de bibliotheek mijns vaders gerangschikt wordt.

Het is min of meer pretentieus zoo over zijn gebrek aan tijd te spreken, maar, zoo als 'k zeg: het geld, en dan zijn er behalve deze nog verschillende andere redenen.

Gij zult mij intusschen vergeven, dat ik mij laat gaan met u al dat onbelangrijke nieuws te melden, maar, op uw vriendschappelijk schrijven, wilde ik trachten mij eenigszins in uw oog te rechtvaardigen.

De korte officiëele zin van deze lange officiëuze reden, is dus, dat ik u verzoek in de eerstvolgende vergadering den leden van mijn ontslag kennis te geven. De kontributie, die ik nog schuldig ben, zend ik eerstdaags aan den penningmeester.

Ik verblijf intusschen geheel de uwe

K.J.L. Alberdingk Thijm.

Zal er eerlang van Pyttersens pers niet een kavalier voor uw eenzame Sultane⁴⁾ opdagen?

Hiermee zijn de documenten betreffende Van Deyssel en Flanor uitgeput. Het mag wel opmerkelijk heten dat in geen van de, na Van Deyssels uittreding door hem ontvangen brieven ook maar met een enkel woord ooit over Flanor werd gerept, zelfs niet door enig voormalig lid van die vereniging. Ook Van Deyssels' Gedenkschriften legden niets over de Flanor-bijeenkomsten vast. Het lijkt intussen niet uitgesloten dat hij ten tijde van Flanor reeds dacht, wat hij, te Bergen op Zoom, op 4 oktober 1889 voor de eerste maal, en nadien in allerlei variaties, noteerde:

2) Boekhandel C.L. van Langenhuysen, Singel 434, toebehorend aan J.A. Alberdingk Thijm.

3) Veel meer dan een tijdelijke bevlieging is dit niet geweest.

4) Zinspeling op de in 1884 te Sneek, onder pseudoniem Fiore della Neve verschenen bundel gedichten Van een Sultane.

[p. 31]

‘Tijdens mijn laatste verblijf te Amsterdam, heb ik de “vrienden” elkaâr nog als kostbare spijs de schelpen zien aanbieden, waarin ik jaren geleden (zes jaar) de oesters van mijn geestigheden ronddeelde (Denk om: Boeken tot v.d. Horst in het Franciscanerbierhuis, toen wij daar 's avonds waren: “jij bent een zeer ontwikkeld mensch wel zeker”, enz. - derde-handsche kopie van een stukje van mijn oorspronkelijke karakteristiek van Biederlack. Ik walg au fond van al die hollandsche jongelui als ze bij mekaâr in gezelschap zijn, ik walg niet: van Verwey, Kloos, Israëls, Erens en Ising als zij met mij alleen zijn een van allen’.

Heerlen, febr. 1961

Harry G.M. Prick.