De Nieuwe Taalgids. Jaargang 46

[p. 284]

'n Geheimsinnige Afrikaanse foneem.

In Afrikaans kom die stemhebbende velare ekslosief - wat ek hierna gerieflikheidshalwe gh skryf - in 'n beperkte aantal gevalle voor:

(a) as ‘leenfoneem’ in leenwoorde aan die woordbegin en in die woordmidde;

(b) as Afrikaanse foneem in woorde van Nederlandse herkoms, en wel slegs in die inlaut.

Hierdie bydrae gaan oor die Afrikaanse foneem, maar om verskeie redes is dit nuttig om ook die leenfoneem kortliks te bespreek.

Die leenfoneem.

Die gh kom in 'n hele aantal leenwoorde voor: in Engelse leenwoorde soos ghiene, gholf, ghries; in Maleis-Portugese woorde soos ghantang en ghoeroe; in Hottentotse ontlenings soos ghaap, ghokum, ghwarrie; in die Bantoe dagha, dongha ens. (almal so gespel). 'n Hele aantal ander woorde is of van onsekere herkoms of nie algemeen in S.A. nie, bv. ghee, ghielangghaap, ghôghok, ghwar.

Die Afrikaanse foneem.

(In die amptelike spelling word sowel velare frikatief as velare ekplosief deur g aangedui.)

Die Nederlandse stemhebbende velare frikatief, wat in an- en inlaut voorkom, word in Afrikaans òf gesinkopeer (korrekter miskien: is gesinkopeer) òf deur die stemlose frikatief òf die stemhebbende eksplosief verteenwoordig. Vgl. reën, waens, beuel, boë; buiging, vernietigende; berghe, burgher.

In die auslaut het Nederlands en Afrikaans albei die stemlose frikatief. In die anlaut het Afr. steeds die stemlose frikatief terwyl dit in A.B.Ndl. slegs in sandhi stemloos word.

Wat ons nou verder bespreek, is die posisie in die woordmidde, en wel die gh in die posisie. Vir 'n oorsig van die hele geval sou dit nuttig wees om presies na te gaan wanneer die g in Afrikaans ontbreek (as gesinkopeerde erfenis of as gesinkopeerde vorming) en wanneer dit voorkom - dit alles teenoor die gevalle met gh, bv. geboë (erfenis?), boë (Afr. ekv. boog), buiging (Afr. ww. buig). Dit sou my egter te ver voer en ek beperk my dus tot terloopse opmerkings waar dit in verband met gh staan.

Op hierdie stadium is dit miskien nuttig om die Nederlandse leser te herinner aan die feit dat die g of ekwiwalente veel minder in die inlaut in Afr. kan voorkom as in Ndl. weens defleksie en apokopee in Afr. Vgl. sê teenoor zeggen-zeg(t), of dra teenoor dragen-draag(t).

Die gh kan in 3 omgewings voorkom:

(a) na 'n geaksentueerde vokaal + r en voór die neutrale vokaal, bv. berghe;

(b) na 'n geaksentueerde vokaal + l en voór die neutrale vokaal, bv. gevolghe;

(c) tussen die geaksentueerde vokaal en 'n neutrale slotvokaal, bv. neghe.

Die optimale posisie vir gh is (a). Ons vind dan ook die volgende gevalle daarvan wat die algemeen beskaafde uitspraak verteenwoordig: berghe, burgher, morghe (oppervlaktemaat), sorghe (s.nw.), verborghe, ergher. Sommige afgeleide vorme kan op twee maniere uitgespreek word: ergherlik (soms ergerlik), erghernis of ergernis, burgherlik of burgerlik (laasgenoemde met Nederlandse pejoratiewe waarde), dramaturghe of dramaturge, dwerge of

[p. 285]

dwerghe (meestal dwergies). Dit is opvallend dat die woorde met gh 'n hoë gebruiksfrekwensie het en dat die minder gebruiklike woorde op meer as een manier kan uitgespreek word. As ek my gevolgtrekkinge mag vooruit loop, wil ek die vermoede uitspreek dat die verboë vorme met gh in Afrikaans as selfstandige woorde oorgelewer is en nie in Afr. so gevorm word nie, m.a.w. die Afrikaanse kind vorm berg-berge maar leer berghe van sy omgewing. Afleidinge op -ing het byna altyd die stemlose frikatief, bv. berging, versorging.

Daar is min woorde met g of ekwiwalente in posisie (b). Afgesien van gevolghe vind ons nog (kroon)vervolgher naas vervolger, wilgher (of wilker) naas wilger en wilg, en ook die minder gewone woord verbolghe. Daarteenoor staan volgende (dikwels vollende), vervolgens (selde met gh), delging, verswelgende ens.

Die intervokale posisie (c) lewer groot onreëlmatighede in Afr. In talle gevalle, o.m. in woorde op -ing vind ons reëlmatig g, bv. vervoeging, belegging, verhoging, wroeging. Daarenteë het die meeste ‘sterk deelwoorde’, wat in Afr. meestal gewone adjektiewe is teenoor nuwe swak deelwoorde, sinkopee van g, bv. bedroë (bedrieg), beleë, geboë (gebuig), afgeleë, verkreë (verkry). Waar die gh wel voorkom, staan dit voor 'n onbeklemtoonde slotsillabe met dowwe e. Slegs neghe en sy afleidings is algemeen en beskaaf. Die Uitspraakwoordeboek van Le Roux en Pienaar waarsku nadruklik teen die letteruitspraak nege wat op skool gepropageer word, en vind die uitspraak neë plat. Die gh kom in 'n hele aantal ander woorde voor, maar dit word slegs in 'n paar gevalle as beskaaf erken.

In Bosman en Van der Merwe se Tweetalige Woordeboek (1946), wat tot onlangs as een van die gesaghebbende boeke aanvaar is, vind ons die verboë vorme: brûe(ns)-brugge; rugge-rugte-rûe; egge-êe; mae-mage. Die Groot Woordeboek (1951) uitgegee deur Van Schaik het: brugge-brûe-brûens; rûe(ns)-rugge(ns); egge-êe; mae-mage; va(g)e. In hierdie gevalle dui die spelling g wel gh aan, glo ek.

Wat die ander gh- vorme betref, wil ek ons bekendste fonetici siteer. Prof. P. de V. Pienaar verklaar: ‘Veral in die Noorde vind ons ... 'n uitspraak met gh... in... oghe, daghe, hoghe, eghe, moeghe, ploeghe’. (Die Afrikaanse Spreektaal p. 62); en prof. T.H. le Roux sê dat gh voorkom in die verboë vorme van laag, oog, tuig, maag, kraag, ruig, traag - almal naas die gebruikliker gesinkopeerde vorme (Afrikaanse Taalstudies, 1948 p. 71). Ek het self in die oostelike Vrystaat groot geword met brugghe, rugghe, egghe, oghe en moes dié uitspraak op skool afleer. Die gh-vorme kom ook algemeen voor in die Afrikaans-sprekende dele van Natal.

Dit is natuurlik baie gewens om die verspreiding en status van die gh-vorme noukeurig vas te stel, maar ondersoek hierna lewer onverwagte moeilikhede op. Dit is nie moeilik om te konstateer dat die vorme veral in sekere streke van Transvaal, Vrystaat en Natal die meeste voorkom en baie minder in die Boland (omgewing van Kaapstad), maar ondervraging van studente aan die Stellenbosse Universiteit wat van alle streke in die Unie kom, het getoon dat daar 'n baie sterk vooroordeel teen die gh-vorme bestaan. Daarby het hulle dikwels skynbaar teenstrydige verklarings gedoen wat by verder ondersoek juis geblyk het. Die gh-vorme kom heel dikwels sporadies voor in omgewings wat dié uitspraak oor die algemeen nie ken nie. Die meeste informante is dit met mekaar eens dat dit meer voorkom onder ou inwoners, onder minder opgevoede mense, en onder Kleurlinge. Ek het self egter vas-

[p. 286]

gestel dat dit soms gebruik word deur goed opgevoede persone, selfs van omgewings wat nie daarvoor bekend is nie. So het ek enkele jare gelede genl. Smuts oor die radio hoor praat van oorloghe, en informante het my meegedeel dat sulke vorme inderdaad nog voorkom in die omgewing van Riebeeck-Wes, die geboorteplek van genl. Smuts betreklik digby Kaapstad.

Uit die gegewens kan ek slegs tot een gevolgtrekking kom, nl. dat die gh-vorme vroeër taamlik algemeen was oor die hele Suid-Afrika en dat hulle teruggedring is tot meer perifere omgewings of alleen behou is deur ouer en minder opgevoede persone. Die waarskynlikste faktor in hierdie proses is die skoolonderrig. Die feit dat die skole selfs die erkende vorm neghe bestry, bevestig hierdie vermoede.

Die sterk afkeer in die vorme by onderwysers en die meeste toonaangewende en opgevoede kringe dui op 'n besondere emosionele faktor. Dit is moontlik dat juis hierdie klank in kringe wat ‘Hollands in S.A. wou herstel, as onbeskaaf verwerp is, of as simptoom van vreemde invloed. Dan sou dit iets dergeliks wees as die bestryding van die bilabiale uitspraak van w (na t, d, s, k) in sommige kringe, veral op skool. Op sy beurt kan hierdie afkeer saamhang met letteruitspraak. 'n Ander moontlikheid is dat die gh geassosieer is met Kleurling-uitspraak, miskien op grond van die leenfoneem gh in Hottentotse en Maleise woorde. Die feit dat die Maleis-Portugese woorde aan die Kaap gedurig in onbruik geraak het en meestal minder deftig gevind word, toon hoe sterk dergelike assosiasies die sprekers beïnvloed.

Ons kom nou tot die vraag na die herkoms van die foneem.

Hier bo is reeds verwys na die mening dat dit met die Hottentotte of slawe geassosieer is. Heelwat van my informante het ook beweer dat die gh hoofsaaklik in agterlike kringe of by Kleurlinge voorkom. En tog is daar weinig of geen regverdiging vir die gedagte dat dit van Hottentotse herkoms is nie. Juis in die streke waar die Hottentotse leenwoorde en invloed die duidelikste merkbaar is, nl. die westelike streek van die Kaapprovinsie, kom die gh die minste voor. Trouens in 'n deel van dié gebied word gh selfs in burgher, berghe en morghe soms geassimileer. (Dit gaan gewoonlik saam met die gebryde R). Dit geld ook enigsins vir die Maleis-Portugese invloed.

Wat hierdie vreemde invloede en ook Duits en Engels betref, kan ek daarop wys dat die Afrikaanse foneem gh uitsluitend in die woordmidde voorkom, terwyl die leenfoneem gh veral in die anlaut voorkom.

Alles in ag geneem, word ons gedwing om die herkoms eerder te soek in die oorspronklike taal, Hollands of Nederlands. Die eerste en sterkste argument daarvoor is wel dat die betrokke foneem in eg-Nederlandse woorde voorkom. Daarby is dit juis woorde met 'n hoë gebruiksfrekwensie, en ons weet dat dergelike woorde dikwels 'n ou klank beter bewaar as minder gebruiklik woorde, soos ook agt toon, die enigste geval waar die slot t nie algemeen gesinkopeer is na k, p, s, f nie.

Ongelukkig kan ek uit die gewone literatuur niks oor die uitspraak van g in die 17de eeu aanhaal nie maar in Middelnederlands vind ons wel aansluitingspunte. Franck sê van die g in verdubbeling ‘war... im Mnl. noch eine Zeit lang Media und ebenso das g hinter der guttur. Nasalis’ (par. 80). Ongeveer dieselfde beskouings vind ons by Van der Meer (parr. 96, 98), Schönfeld (par. 74) en Van Loey - Mnl. Spraakkunst II, par. 112. Daar word meestal verwys na die spelling cg(h) soos in secghen, lecghen, licgen, rucge e.a. Van Loey noem ook nog ander variante soos bv. ric (rug), lickend (liggend) ens. Wat die besonder gevalle betref, vind ons in 17de-eeus

[p. 287]

nog gk na die nasaal (Vondel's Taal par. 26). Hoe beperk die presiese ooreenkomste ook is, lyk dit my aanneemlik dat die g in talle woorde tussen frikatief en eksplosief gelê of gewissel het tot in die 17de eeu. Moontlik is die eksplosief in 'n aantal woorde in Suid-Afrika gefikseer en het miskien analogies uitgebrei. 'n Moontlike aanduiding van die fluktuasie van die foneem vind ons Afr. steggie (stekkie) teenoor Ndl. stek (loot).

Stellenbosch, Mei 1953.

M. de Villiers.