De Nieuwe Taalgids. Jaargang 46

[p. 282]

Uwé in het Amsterdams omstreeks 1850.

Over het gebruik van Uwé vond ik bij het samenstellen van een Drentse bloemlezing interessante plaatsen. In ‘Een Drenthsch Gemeente-assessor met zijne twee neven op reis naar Amsterdam in het voorjaar van 1843’, Gron. 1845 en 1853 door H. Boom en A.L. Lesturgeon komen enkele hoogst interessante dialect-brieven voor van de hand van de laatste. Scherp opmerker als deze is, laat hij de ‘oom’ enkele brieven schrijven uit het ‘magtig Amsteldam’, waaruit de geest van de echte Drenten en Amsterdammers spreekt. In ‘Vranskatien’ - Frascati - maakt het gezelschap een ‘uitvoering’ - een Venetiaans nachtfeest - mee; de neven amuseren zich uitstekend: ‘Int lest luept op vrijoazie oet, zoo as te Rolde op de martdoagen bij Rebbers. 't Woar aans alle moal groote juffers, zee 'n heer...’. Oom besluit de brief aan zijn huishoudster met: ‘Proot mar strekkelik Hollands met Van Bobbel, aâns kaste mij neet meer begripen, as 'k thoes kom - weet uwé. (dl. I, p. 129, 130). Oom vertelt ook van schrobbende meiden in de Kalverstraat in z'n brief, waarop z'n huishoudster hem schrijft: ‘De inkelenoasie veur 'n juffer oet de Kalverstroate zal wal weer overdriven; 't is d'eerste reize niet. Dou duurst et niet ees zeggen’. ‘Niet zeggen!’ schrijft Oom: ‘Zoo gouw as ik thoes komme za'k ees 'n Hollandsche liefdesverkloaring an jou doen, die altiid met weet uwé begunt...

Berend-Oom vertelt niet, wie de bezoekers van het nachtfeest en de goochelpartij van Bamberg in Frascati waren en uit welke kringen der samenleving ze kwamen, maar wel deelt hij mee, dat de toegangsprijs 2 gulden was buiten de vertering, wat nu niet direct door het “volk” betaald kon worden. Vermoedelijk was het dus de uitgaande middenstand, die er zich vermaakte en die Uwé gebruikte.

Heeroma zegt (N.T. 28, p. 332) “Het uwé der onbeschaafden heeft nooit tot hun vertrouwelijke taal behoord, want het werd alleen tegen meerderen, niet tegenover gelijken gebezigd, in tegenstelling met het uwe, uw, u der beschaafden”. Heeft Oom dit uwé gehoord, als gesproken tegen zijn neven, dan was het de aanspraak van een vreemde, dus niet vertrouwelijk; Lesturgeon echter zegt dat een Holl. liefdesverklaring altijd met Uwé begint. Dus kan hij het ook van de bezoekers onderling gehoord hebben, waarbij trouwens het element vreemdeling nog niet uitgeschakeld behoeft te zijn.

Tot zover de brieven. Verder bladerend vond ik nog verschillend gebruik in de in het Nederlands geschreven tekst, waarin gesproken Amsterdams voorkomt. Oom heeft zich in een modern costuum laten steken, met leren souspieds, waarvan er op straat één losschiet. Dan verloochent zich de Amsterdamse volksgeest niet, zeggen de schrijvers, en binnen één minuut klinkt het uit de mond van de Jan Hagels en Jan van Hagels’: ‘Man, die broeks-‘pijp was uwé te gouw af... Een ander vroeg ‘Danst uwé de polleka?’

Hier hebben we dus stellig het gebruik van uwé door onbeschaafden, zoals Heeroma opmerkt, tegen een vreemde of hogergeplaatste.

Hetzelfde ‘volk’ gebruikt bij een openbare geseling op de Nieuwe Markt ‘je’ onder elkaar, Uwé tegen de assessor. Een bevestiging alzo van Heeroma's opvatting.

Wanneer Berendoom met de neven naar Buiksloot en Broek en Waterland trekken, belanden ze in de trekschuit en ontmoeten er een ‘Noord-Hollandsch heer’ met z'n huishoudster Antje, die de veertig gepasseerd was.

[p. 283]

In de gesprekken, die ze met hem voert, gebruikt ze steeds uwé. Ook een deurwaarder, die meereist, gebruikt het tegen Oom.

Niet anders is het, wanneer Oom met de stoomtrein naar Haarlem reist en een ‘machinale vlasspinner’ hem met Uwé aanspreekt. En dit zo dikwijls gebruikt, dat genoteerd wordt: ‘Onze beminnelijke geleigeest, de machinale vlasspinner, met zijn eeuwige ‘uwé's’ trad juist binnen. De auteurs, die beiden het ‘Hollands’ goed kenden, viel dus al het geforceerde, onnatuurlijke gebruik door de vlasspinner op.

Bij een bezoek in de ‘nederduitsche Schouwburg’ valt het volgende op: Een heertje vraagt Oom

‘Wel meneer, wat zeg je van de comedie?’

‘Dat is te zeggen,’ antwoordde Oom, ‘hoe meent uwé dat zoo?’

‘Wel hoe de comedie u bevalt?’

Gebruikte Oom eerst Uwé na het-jes van 't heertje, deze zegt daarop u, terwijl Oom eindigt met: ‘Als het waar is..., dan zult gij wel opmaken, hoe ik over de Amsterdamsche comedie denk.’

Uit de dialoog blijkt wel duidelijk het onzekere, het tastende, in het gebruik van dit pronomen, maar ook de fijne nuancering er van.

In de deftige ‘koffiekamer’ van hun verblijf, de Nieuwe Stadsherberg, vinden we tussen een talrijk gezelschap, oud, deftig, welgesteld, ook een groepje jongelui, dat een plezierritje naar Zandvoort en de Haarlemmerhout bespreekt.

Een paar achterblijvers onder hen, die Oom er tussen willen nemen, spreken hem met ‘Uwé’ aan. (Overigens gebruiken de ouderen, die elkaar kennen ‘je’) en deze jongelui krijgen een afstraffing van één der bezoekers: ‘een Heer’.

Deze besluit zijn minachtende visie op de Amsterdammers van alle dag met:

‘Is 't niet bespottelijk, dat zulk een klinkende bel zich gerechtigd gelooft, om ieder, die niet Uwé zegt, zoo als alleen een Amsterdammer dat zeggen kan, voor iemand te houden, die, gelijk de Twentsche boer zich uitdrukte, slijtaadje aan 't benul heel?!’

Hoewel we ook met deze staalkaart niet zoveel verder komen, blijkt er m.i. toch wel uit, dat in 1843 de Amsterdammers in de volkstaal onder elkaar je gebruikten; tegen vreemden en hogergeplaatsten uwé. Dat de middenklasse hetzelfde deed, waarbij deze echter ook reeds U gebruikte, getuige het bovenstaande schouwburggesprek. Ook dat het spreken van dit uwé een soort norm was, waaraan de beschaving der vreemdelingen gemeten werd naar Amsterdamse volks- en middelmaat. Tenslotte, dat beschaafde provincialen als Boom, die ervaren journalist was, en Lesturgeon, die predikant was met een selecte, veelzijdige opvoeding, deze uwé-norm der Amsterdammers niet accepteerden, zodat we daaruit vrij zeker kunnen afleiden, dat de hogere standen deze afgelegd hadden.

Meppel.

J. Poortman.