De Nieuwe Taalgids. Jaargang 39

[p. 152]

Boekbeoordelingen.

Dr C.B. van Haeringen, Spanningin in hedendaags Nederlands. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar in de Nederlandse taalkunde aan de Rijksuniversiteit te Utrecht op 4 Maart 1946. D.A. Daamen's Uitgeversmij N.V. 's Gravenhage. 1946.

De helft van de taak van Prof. Dr C.G.N. de Vooys te Utrecht werd toevertrouwd aan Dr Van Haeringen, die verklaart, dat hij zijn werk ruim beloond zal achten, als hij in de wetenschap van de moedertaal een halve De Vooys wordt. De nieuwe hoogleraar, die zich reeds in zijn dissertatie van 1918, De Germ, inflexieverschijnselen (umlaut en breking) phoneties beschouwd, op taalhistories terrein bewoog, heeft sedert dien op dit gebied zijn sporen verdiend, o.m. door de bewerking van het Suppl. op Franck - Van Wijck's Etymologisch Woordenboek. (1936). Tans vraagt hij de aandacht voor een aantal verschijnselen in het hedendaagse Nederlands op verschillende terreinen van de grammatika. De spraakkunstschrijver, die een synchronistiese spraakkunst van onze taal schrijft, moet het afkunnen zonder historiese toelichting. Na de Nederlandsche Spraakkunst van C.H. den Hertog, al meer dan veertig jaar oud, is er evenwel geen verschenen, die even breed is opgezet. G.S. Overdiep's Stilistische Grammatica van het moderne Nederlandsch bevat vooral op stilistisch en syntakties gebied wel tal van oorspronkelike en belangrijke beschouwingen, maar deze maken dit boek nog niet tot het handboek voor de Nederlandse taal, zoals we het gaarne zagen.

Dit pleidooi voor waarneming van de eigentijdse taal, waarvan de schr. veel goeds verwacht voor de studie van het Nederlands, wil intussen de historiese taalstudie niet aan waardering tekort doen. Er valt echter in de taalwetenschap van de laatste jaren een groeiende belangstelling op te merken voor de taal van de eigen tijd. Omstreeks 1900 stond het historiese op het eerste plan, getuige het werk van Hermann Paul, één van de neogrammatici (‘Jung-grammatiker’), Prinzipien der Sprachgeschichte (1880, tot 1920 vier maal herdrukt). Dr v.H. gaat niet in op het verwijt, dat de historiese taalwetenschap wel gemaakt wordt, nl. dat zij atomisties was, doch verzoekt uit zijn stilzwijgen hierover geen onverdeelde instemming met dat verwijt af te leiden. Het historiese behoeft niet per se atomisties te zijn, noch het synchroniese per se syntheties en struktureel. Alleen voor de oude fonetiek, die later verdiept is tot fonologie, wil de auteur in zekere mate het odium van atomistiese denkrichting aanvaarden.

Voor het Engels is veel meer gedaan op het terrein van de moderne spraakkunst, maar lang niet alleen door Engels sprekenden, hetgeen de schr. verklaren wil uit het feit, dat het Engels een wereldtaal is en daarom meer de belangstelling trekt, ook van niet-Engelsen.

Eén van de gesignaleerde spanningen ligt op fonologies terrein: klòk, ‘uurwerk’ staat bv. voor velen tegenover klók ‘grote slok’, maar anderen zijn hier horende doof. Hoe moet de leraar hier te werk gaan, om niet met de variërende sprekers in konflikt te komen? Een andere spanning wijst v.H. aan bij de voornaamwoordelike aanduiding. Zelf wilde hij in zijn rede zeggen: ‘de jonge fonologie is met z'n termen niet altijd gelukkig’,

[p. 153]

doch vond dit niet gepast in een toespraak, die in verzorgde taal moest zijn vervat en bovendien in druk zou verschijnen. ‘Haar’ wilde hij ook vermijden, teneinde geen bakzeil te halen voor de oude schrijftraditie en zo kwam hij tot de formulering: de jonge fonologie is terminologies, enz. Dan valt op ditzelfde terrein op het toenemend gebruik van ‘der’ waar ‘des’ op z'n plaats zou zijn; men ontmoet zelfs ‘de boeken der penningmeester’. Ook hier staat de docent bij zijn onderwijs voor moeilikheden.

Het derde vb. ligt op syntakties terrein. In ons spreken gebruiken we geregeld konstruksies van het type: ‘Het is een schandaal is het’, ‘Nou houdt-ie halverwegen houdt-ie op’, door G.S. Overdiep ‘dubbelzijdige verbinding’ genoemd, door W. de Vries gekarakteriseerd als ‘herhalings-konstruksie’ en door J. Verdam al een halve eeuw geleden gesignaleerd. Dit verschijnsel heeft nog weinig de aandacht getrokken en het doet zich dan ook vrijwel uitsluitend in de gesproken taal voor. Een taalgeleerde als Prof. A.G. van Hamel maakte er in een officiële toespraak in akademiese kring ruim gebruik van, zodat deze wijze van uitdrukken allerminst kenmerkend is voor ongeletterden. Tegenover de verklaring van Overdiep: ekstra onderstreping van de ‘zinskern’ stelt v.H. juist de omgekeerde opvatting, nl. het streven om het zinsdeel wat terug te dringen van de al te centrale plaats, die het bij de normale woordschikking inneemt. De Vries wil de oorzaak zoeken in een al of niet omvangrijke bepaling, die als bezwaarlik scheidend element gevoeld wordt en zodoende de herhalingskonstruksie noodzakelik maakt teneinde de twee leden van de woordgroep weer bijeen te brengen, doch in de beide vbb. uit mijn eigen spreken, die ik boven gaf, gaat dit niet op, aangezien daar geen scheidende bepaling in voorkomt. Ik ben daarom eerder geneigd om de verklaring van deze konstruksies, die bij oplettend waarnemen van eigen en anderer spreken, zeer frequent zijn, te zoeken in een vermenging van twee konstruksies, nl. die met het onderwerp voorop en die met de bepaling voorop, een verklaring, door W. de Vries tevens geopperd.

Het Middelnederlands kent deze konstruksie ‘apo koinou’; het naar twee zijden verbonden zinsdeel, ook, uiteraard slechts te konstateren in geschreven vorm en met deze restriksie, dat vóór en achter het gemeenschappelike zinsdeel heel dikwels verschillende werkwoorden staan, waarop Dr v.H. niet wijst. In de Ferguut, éd. Verwijs-Verdam (1908), blz. 39/40, 84, 145, 283 bv. treffen we er vbb. van aan. Vgl. F.A. Stoett, Mnl. Syntaxis³ (1923), § 220: ‘Ferguut heft sinen wech genomen In een foreest es hi comen’ (vs. 2205/6). Zie ook bv.: G.S. Overdiep, Moderne Nederl. Grammatica (1928), § 408: ‘Hij zei dat hij dat geld had hij uitgeleend’, a.w. de snelle gang van de gesproken taal voor dit verschijnsel verantwoordelik wordt gesteld.

Ook al zou men in de herhalingskonstruksie niets dan slordigheid zien, dan is men er niet mee klaar, omdat het meer is voorgekomen, dat gemakzucht en slordigheid de eerste aanleiding waren tot een blijvende wijziging in het taalgebruik, getuige bv. een kontaminerende uitdrukking als tussen de middag. Tenslotte mag een gramm. beschrijving van het hedendaagse Nederl. de gesproken taal niet verwaarlozen.

De door de auteur geponeerde en met vele voorbeelden toegelichte stelling, ‘dat de taal, hoezeer van een bepaalde “struktuur” meer heeft van een werk in voortdurende aanbouw, althans verbouwing, dan van

[p. 154]

een hechte, afgewerkte constructie’ (blz. 5), waarmee in strijd is een evenwicht, dat de spraakkunstschrijver met zijn strak-synchronisties beeld zou willen suggereren, doch dat in tegendeel de grenzen en lijnen meermalen onder spanning en druk staan, waardoor de statiese beschrijving toch altijd op sommige punten in de historiese overvloeit, moet als onmiskenbaar juist aanvaard worden en zij zal ongetwijfeld bij de toekomstige beschrijvende grammatika van het moderne Nederlands niet straffeloos genegeerd mogen worden.

Zeist.

G.J. Uitman.

Naschrift.

Ter aanvulling van deze bespreking geven wij nog een plaats aan de volgende juiste opmerkingen, die Dr A. Weijnen ons ten opzichte van deze constructie deed toekomen:

Het verschijnsel openbaart zich vooral bij constructies waar een tijdsbepaling na de persoonsvorm staat. Toch meen ik niet zover te kunnen gaan als Dr Moormann, die de onderstelling uitte dat deze zinsbouw oereigen aan het Nederlands is. Ik trek nl. de door hem gesignaleerde veelvuldigheid van het verschijnsel niet in twijfel maar hecht bijzondere waarde aan de opmerking van Prof. Dr Van Haeringen: ‘In zulke zinnen, waar een bijeenbehorende woordgroep door een lange bepaling uiteengerukt wordt, is de herhalingsconstructie in het beschaafde spreken volkomen gangbaar, ja misschien wel de enig natuurlijke zinsbouw’. Ik meen dan ook dat het voorkomen van deze aparte vorm van anacolouth afhankelijk is van de lengte van de zinsdelen die na de persoonsvormen komen en dat zij dan ook in de lange zinnen van de niet van buiten geleerde ‘spreekbeurt’ (improvisatie, causerie, feestrede, enz.) toch frequenter is dan in de korte zinnen van de gewone gesprekstaal, zeker als die over de traditionele koetjes en kalfjes gaat. Dat zou dan ook de verklaring geven van het door Prof. Van Haeringen opgemerkte feit, dat men de constructie bijna niet aantreft noch bij de auteurs die in hun letterkundig werk de volkstaal wilden weergeven, noch bij de naturalistische schrijvers die ons de conversatie van de beter gesitueerde burgerij wilden laten zien.

Ben Albach: Jan Punt en Marten Corver. Nederlandsch Tooneelleven in de 18e eeuw. Patria-reeks. Amsterdam - P.N. van Kampen en Zoon N.V. - 1946.

Het optreden en de antithese van de beroemde achttiende-eeuwse toneelspelers Jan Punt en Marten Corver heeft al vroeg een ruime plaats gekregen in de geschiedenis van onze letterkunde, zowel bij Jonckbloet als bij Te Winkel en Kalff. Speciaal in verband met de toneelgeschiedenis is het behandeld in de bekende werken van Wybrands, Haverkorn van Rijsewijk en Worp, terwijl Walch dit onderwerp in 1918 koos voor zijn Openbare les, waarin hij het verband legde met de gelijktijdige Franse toneelspelkunst. Ben Albach, wiens belangstelling voor het toneel ook uit vroeger werk bekend is, heeft ons nu een geslaagde en boeiende samenvatting gegeven, berustend op eigen studie en met de belangrijke achtergrond van het toenmalige toneelleven. Zijn hoofdbronnen blijven natuurlijk Stijl's Leven van Jan Punt en Corver's Tooneel-Aantekeningen, maar

[p. 155]

daarnaast heeft hij de pamfletten-litteratuur, de verscheiden kritische tijdschriftjes en de verdere litteratuur over dit onderwerp geraadpleegd.

Na een beschrijving van Punt's eerste ontwikkeling (Een waagdragerszoon debuteert) geeft hij de lezer een duidelijk beeld van de schouwburg en het publiek, van de ‘Klassieke Tooneelspeelkunst’. Dan volgt de glorietijd van ‘De Amsterdamsche Roscius’, de tussenperiode (1745-1753), waarin Punt zich van het toneel in ‘een zwijgende rol’ terugtrekt en zich aan de graveerkunst wijdt. Bij zijn terugkeer stijgt hij in aanzien als ‘een aanzienlijk burger’.

In hoofdstuk VII komt Corver, ‘de groote Rivaal’ ten tonele, en begint de strijd tussen de declamatorische klassieke stijl van Punt en het streven naar natuur en waarheid, onder modern-Franse invloed, bij Corver.

Een keerpunt in het leven van de beroemdste akteur is de brand van de Amsterdamse schouwburg in 1772, waarbij de bezittingen van Punt, als kastelein inwonend, vernietigd werden. Dan begint een reeks van rampen: zijn teleurstelling in Rotterdam, zijn huiselijk leed, zijn terugkeer naar Amsterdam en zijn einde in armoede.

Voor menigeen, die van dit onderwerp geen speciale studie gemaakt heeft, bevat dit boek veel verrassends: men zal zich niet licht voorgesteld hebben dat er in deze tijd onder het publiek, in schouwburgen, op liefhebberijtoneel, op kermissen een zo levendige belangstelling voor het toneel bestaan heeft, en dat het repertoire, vooral ook van klassieke buitenlandse stukken, zo uitgebreid was.

In Albach's verhaal komt Corver, ondanks de grotere sympathie die hij voor hem koesert, tegenover Punt wel wat te kort. Zijn werkzaamheden na 1763 in Den Haag en Leiden blijven in de schaduw, al vloeien de bronnen daarvoor niet ruim.

Een bezwaar tegen de compositie is, dat de schrijver wel eens vooruitloopt op zijn verhaal (b.v. op blz. 96, waar sprake is van Corvers vertrek, terwijl Corver eerst veel later besproken wordt) maar vooral dat telkens biezonderheden of aanhalingen voorkomen, die de aandachtige lezer zich herinnert al te voren aangetroffen te hebben. Dit zijn intussen bezwaren van ondergeschikt belang: er valt meer te prijzen dan te laken. Leerzaam is aan het slot het Register van de door Jan Punt gespeelde rollen; interessant zijn de twee brieven uit zijn laatste jaren. Ook de goed gekozen illustraties maken dit boekje aantrekkelijk.

C.d.V.