De Nieuwe Taalgids. Jaargang 39

Valerius en de zee.

Valerius woonde te Veere in een huis op de hoek van de Kaai en het Kraanstraatje. Hij had slechts enkele passen te gaan en hij zag de zee. Hij zag hoe de zon glanzen toverde op het effen watervlak. Hij zag hoe breed de golven deinden. Hij voelde de wind wapperen door zijn haren, snoof begerig de zilte lucht. 's Nachts begeleidde het eeuwige ruisen zijn slaap.

Wat vinden we van dit alles in zijn poëzie terug? Al heel weinig. De zee speelt in Valerius' verzen geen grote rol.

Als Valerius het gelaat van de zee moet beschrijven, komt hij verder niet dan een uitdrukking die we in zijn poëzie tweemaal gebruikt vinden: de blaeuwe Oceaen, de blaeuwe water-baren. Meer aandacht heeft hij voor de beweging die het zeeoppervlak niet zelden te aanschouwen geeft. Maar ook als hij hierover schrijft, is hij weinig descriptief. Het komt voor dat ‘de blaeuwe water-baren van storm en wind gequeld’ worden; al spoedig wordt dan de zee ‘woest’, we zien een ‘schuymig woedig meyr’ voor ons.

Toch moet deze woeste zee op de dichter indruk hebben gemaakt. Immers, zij krijgt een werkzaam aandeel in zijn voorstellingswereld. Zij wordt het beeld waarmee hij een andere, voor hem hogere werkelijkheid kan weergeven.

Gelyck een dolle Zee Vande Ree Tiert en baert

En vervaert Alle man;

Soo woed oock desen bul Die als dul Plaegt en druckt

Ruct en pluct Waer hy kan.

Uit deze schaarse gegevens, zonder veel moeite uit de Nederlantsche Gedenck-clanck samengelezen, maken zich twee vragen los. Waarom gelukte het Valerius niet van een stuk natuur dat hij dagelijks zag, en dan in zo verscheidene aspecten, meer te zeggen? Waarom trok de zee-in-onrust hem nog het meeste aan?

Valerius is een sterk secundair dichter geweest. Hij zegt niet wat hij waarneemt, maar wat hij weet. Zijn beelden zijn dus overwegend verstandelijk. In het vers Waer dat men zich al keerd of wend spreekt hij over

[p. 62]

de Hollanders en de Zeeuwen. Zij lopen, zegt hij dan, door de ‘woeste’ zee, gelijk door het bos de leeuw. We begrijpen wat hij bedoelt. De leeuw beweegt zich door het woud als een koning; even trots bevaren de Hollanders en de Zeeuwen de grote zeeën. We begrijpen het, maar we zien het niet. Het visuele element is slechts zwak.

Valerius was ook een motorisch dichter. Hij geeft het liefst nog een heftige actie weer. De Hollanders en Zeeuwen zijn overal, waar dat men zich ook keert of wendt, en dan komen er nog meer werkwoorden die alle met elkaar een bijna driftige bewogenheid uitdrukken. Waardoor wordt deze bewogenheid gedragen? Door verwantschap in de voorstelling? Neen, dat zeker niet. ‘Keren’ en ‘wenden’ zijn twee werkwoorden die éénzelfde beweging aanduiden, ‘lopen’ en ‘staan’ daarentegen geven een tegenstelling weer. ‘Reizen’ past slecht bij ‘rotsen’ en ‘rennen’. De bewegingen werden onvoldoende waargenomen, daarom konden de werkwoorden waarmee ze worden aangeduid, gemakkelijk naast en door elkaar worden gebruikt. Er is wel een samenbindende kracht, maar die ligt op een geheel ander terrein. Dat is de klank, het geluid. De alliteratie, het binnenrijm zijn bij Valerius meer dan late rederijkerseigenaardigheden; zij zijn de steunpunten die de beweging schragen.

Toch is Valerius een te secundair dichter dan dat deze bewogenheid lang kan worden volgehouden. Plotseling is ze uitgewerkt, en op hetzelfde ogenblik ligt dan het vers machteloos terneer. Waar dat men zich al keert of wendt, waar dat men loopt of staat, waar dat men reist of rotst of rent, en hoor nu het amechtige slot: ‘end waermen henen gaet’.

Deze driftige bewogenheid is niet slechts een eigenaardigheid in verschillende van Valerius' verzen, ze weerspiegelt eenzelfde bewogenheid in het gemoed van de dichter. Echter was het slechts een bewogenheid aan de oppervlakte. Daaronder was nog het hart dat gerust blééf in de Heer, en uit deze vastheid welden die andere gedichten op, waardoor Valerius ons in de eerste plaats dierbaar is geworden, die verzen met hun vrome tonen van diepe verootmoediging en blij vertrouwen.

Vond Valerius in de zee - de zee-in-onrust dan - toch zichzelf terug? Ook dáár de schuimbetopte golven, lichte bewogenheid aan de oppervlakte, en eronder het grondeloos diep, kenbaar aan zijn geluid, dat breed en zwaar was als de klank van een kerkorgel.

J. Haantjes.