De Nieuwe Taalgids. Jaargang 39

[p. 7]

Herinneringen aan J.H. van den Bosch.

Dr H.J. de Vos, In memoriam J.H. van den Bosch. Verhoudingen en geestelijke ontmoetingen in 't leven van Jan Hendrik van den Bosch. 1862-1941. Brussel. Uitg. mij. A. Manteau N.V.z.j.

't Was in 1902. Ik was nog jong. Pas 'n paar artikelen waren van mij in tijdschriften gepubliceerd. Toen had ik 'n stuk geschreven over onze 17e-eeuwse emblemata; en 't aan de redaktie van ‘Taal en letteren’ aangeboden. Na verloop van tijd kreeg ik 'n brief van een van de redakteuren, van J.H. van den Bosch. M'n stuk was toen bij de overige leden van de redaktie, maar hij zond me vast zijn opmerkingen die bij de lektuur van m'n stuk bij hem waren opgekomen. Hij schreef van ‘enkele’ opmerkingen: de brief bestond uit acht zijden, tamelijk dichtineen geschreven. ‘Ik had hem niet geschreven als ik gedacht had dat u hem niet lezen wou’, luidt de slotzin. Ik heb hem gelezen! Ik heb hem genoten; hoewel hij van mijn beschouwing niet veel overliet. Maar 't was 'n literatuur-les, fris, leerrijk, vol perspektief - waarvoor ik de schrijver toen, en nu nog, zeer dankbaar was. Ik wil uit die brief een citaat geven dat tekenend is voor de opvattingen van de schrijver. 't Ging over Cats' ‘Spieghel van den ouden ende nieuwen tijt’: ‘Hoe ànderen anders tegenover dit werk staan, kan u daaruit blijken dat ik er dikwijls in ga lezen tot mijn stichting, zoals ik tot mijn stichting in Spieghels Almanak vaak lees, die beide werken zijn altijd weer nieuw voor me, voeden me, brengen me tot kennis en inzicht, maken mij denkende; van die beide punten uit tracht ik het oude (en noch niet overal verdwenen) Volksleven te begrijpen’. Ik meende met deze persoonlijke herinnering te mogen beginnen, nu ik 't boven vermelde boek hier ga aankondigen.

De baanbrekende figuur, die Van den Bosch was, wordt in dit in memoriam door 'n vlaming besproken. Bij ons is hij stellig nog niet vergeten; in Zuidnederland is hij 'n weinig bekende persoonlijkheid. Maar zowel in Zuid als in Noord kan deze uitvoerige levensbeschrijving met groot genoegen, en - wat meer zegt - met grote waardering gelezen, ja bestudeerd worden. Want zeker is 't 'n levensbericht van Van den Bosch; maar 't schetst ons bovenal de essayist, de literatuurkenner, de redakteur van ‘Taal en letteren’ en van de ‘Zwolse herdrukken’, de strijdende moedertaal-pedagoog. En dit alles, nieuw voor 't Zuiden, is voor ons in 't Noorden ongetwijfeld hernieuwde belangstelling overwaard. En gewenst! Want inderdaad is 't zo: Nu zowat vijftig jaar geleden, begon Van den Bosch ‘met de vurigheid van de apostel en de gedegen kennis van de wetenschapsman de goede strijd als moedertaalpedagoog’ - maar hoeveel is daarvan nog altijd 'n vrome wens gebleven! Laat ik hier op één bedenkelijk verschijnsel de aandacht mogen vestigen. De taalmethodes (voor l- en m.o.) van de laatste tijd schijnen zich te onderscheiden door 'n enorm aantal oefenboekjes: 12, 15, 20! Ik heb niet nagegaan, of en hoeveel er in die methodes aanwezig is van, laat ik nu maar zeggen, 't nieuwe(!) taalonderwijs: dit is 'n studie op zichzelf, die nu niet aan de orde is. Maar ik herinner eraan dat, toen Van den Bosch voor 't eerst 'n betrekking als leraar te Zierikzee aanvaardde, hij alle boekjes verdonkeremaande; want hij was ervan overtuigd dat 't ‘absurd is het kind iets anders te willen laten zeggen dan zijn eigen gedachten, en anders te willen laten schrijven dan zijn eigen taal.’ Bovendien, voor taalonderwijs brengen

[p. 8]

de leerlingen 't materiaal zelf mee: ‘een materiaal - dat zij vinden en ontdekken en dat geheel of grotendeels binnen hun bereik is te brengen en waaraan het geestelijk vermogen op allerlei wijs kan geoefend worden.’ En dan: ‘Een leerboek zelfs mèt een leraar is niet in staat een klas te inspireren met de geest des levens. Dat kan alleen de tintelende aanraking met het Leven zelf, het stille gaan tot de geheimzinnige diepere inniger werkelijkheid en dit is een kwestie van methode.’ Ik zal Van den Bosch maar niet langer citeren; want ik weet ook wel dat lang niet allen zulke begenadigde docenten zijn, als hij er een was. Hij gaf dan ook 't ‘leesèn taalboek’ uit: maar dat bestond slechts uit twee delen! Mogen zij die taalonderwijs geven met methodes waarop ik zoëven doelde, zich steeds bewust blijven dat de leerlingen zelf hun taal op school meebrengen; levende taal, waarmee en waaraan ze die taal hebben te ontwikkelen. Vergeef me deze uitweiding: ik keer weer tot 't boek terug.

Ik moet me bepalen tot 't aangeven van enkele belangwekkende biezonderheden. Treffend is al dadelijk in 't begin, de brief die Van den Bosch aan z'n vader schreef, om deze te zeggen dat hij niet meer kon blijven studeren voor predikant (hij was toen aan de Theologische School te Kampen), want dat hij voelde daartoe de roeping te missen. En 't antwoord van de vader op deze brief! Wat 'n ideale verhouding in dat gezin tussen ouders en zoon. Na studie en bespiegeling kwam deze laatste tot 'n religieus humanisme; tot enig kerkgenootschap trad hij nooit toe. In later jaren, onder invloed van korrespondentie en gesprekken met K.A. Borren, 'n markante figuur in de haagse onderwijzerswereld van die tijd, nam hij kennis van enkele socialistische werken, en sloot zich aan bij de sociaal-demokratie, zonder echter daar op de voorgrond te treden.

Merkwaardig is de verhouding van de jonge Van den Bosch tot de oude - hij was al emeritus-hoogleraar en ver in de zeventig - Nicolaas Beets. Merkwaardig, zeg ik; want Beets ging 'n heel eind (niet helemaal) mee met de ideeën van Van den Bosch, vooral op letterkundig gebied. Hij had daarvoor 'n vergaande, meevoelende, opwekkende sympathie, zowel wat betreft de inhoud van diens uitingen, als de vorm ervan. Zo schreef Beets: ‘Verdam en anderen zijn niet tevreden over Uw stijl. Ik zou U echter niet raden U onder den invloed van Verdam's stijl te begeven. Die is goed, maar meer ook niet. De Uwe gaat boven de schreef, is pittig, en toont geest en smaak. Het is een eigen stijl, Uw stijl, mij heeft hij van den beginne aan getroffen en geboeid. Blijf er bij bid ik U. Maar gij kunt niet anders’.

In 't derde hoofdstuk wordt de redakteur van Taal en letteren en van de Zwolse herdrukken behandeld. We krijgen hier de geschiedenis van deze beide uitgaven. Vooral uit de briefwisseling met Buitenrust Hettema is daarvoor geput. En zo zijn we getuige van 't ploeteren, al die jaren, van de redaktie; vooral doordat 't met 't abonnementenaantal maar niet wilde vlotten. Ook kleine redaktionele wrijvingen bleven niet altijd uit. Na zestien jaargangen sukkelen moest eindelijk 't tijdschrift ophouden te bestaan: de Nieuwe taalgids nam toen z'n plaats in. In 1921 verdwenen ook de Zwolse herdrukken.

1893 was 'n belangrijk jaar voor de moedertaal-beweging. Vooreerst kwam Van den Bosch met 'n artikel in het Nieuws van den dag, n.a. van de brochure van Kalff Het onderwijs in de moedertaal. En daarna gaf hijzelf z'n brochure, getiteld Pleidooi voor de moedertaal, de jeugd en de

[p. 9]

onderwijzers. Dit geschrift heeft heel wat stof doen opdwarrelen. We krijgen nu een-en-ander uit brieven van voor- en tegenstanders; waarvan ik hier alleen noem die van Logeman, waarbij twee uiterst uitvoerige brieven van Van den Bosch zelf zijn opgenomen. Deze zijn heel belangrijk en zeer instruktief, omdat hij daarin ook enige staaltjes geeft uit de praktijk van z'n taalonderricht. Datzelfde vinden we ook in die niet uitgesproken lezing, die als bijlage is afgedrukt. Zulke dingen pakken; en we kunnen ons zo voorstellen dat z'n oud-leerlingen, zelfs nog na 25, 30 jaar zich z'n levend en vruchtbaar taalonderwijs met grote dankbaarheid herinnerden. Ook deze herinneringen komen in 't boek voor, in 't laatste hoofdstuk.

Zie, dat taalonderwijs was voor Van den Bosch niet enkel 'n taal-, 't was veel meer 'n pedagogische, dus in de grond 'n ethische kwestie. En nu wilde ik nog even terugkomen op die persoonlijke herinnering waarmee ik deze aankondiging begon. 't Grote verschil tussen Van den Bosch en mij toen, was dat hij die literatuur psychologisch en sociologisch, ik enkel historisch beschouwde; hij groef in de diepte, ik bleef aan de oppervlakte; ik ging louter aanschouwelijk tewerk, hij met aanschouwende liefde (‘sehende Liebe’, Pestalozzi). En hierdoor, door deze aanschouwende liefde, was 't Van den Bosch mogelijk z'n literatuurbeschouwing en z'n taalonderwijs op 'n nieuwer, hoger plan te brengen. En hiervoor behoorde ons volk hem dankbaar te zijn.

Wij zijn Dr de Vos dankbaar voor z'n mooie boek; waarin hij, puttend uit de dokumenten die Van den Bosch hem ter hand had gesteld, ons 'n levendig beeld, niet enkel dan Van den Bosch zelf, maar ook van ‘verhoudingen en geestelijke ontmoetingen’ die deze in z'n leven gehad heeft, tekende. Dr de Vos promoveerde op 'n dissertatie over Het moedertaalonderwijs in de Nederlanden, waarin hij de verdiensten van Van den Bosch, als moedertaalpedagoog in 't licht heeft gesteld.

We zijn dankbaar; maar.... we zijn niet geheel voldaan. Trouwens, Dr de Vos wijst zelf op de leemte in z'n boek; n.l. dat we graag 'n aantal brieven van Van den Bosch zelf erbij zouden gehad hebben: aan Hettema, aan Beets, aan Byvanck van De Gids, aan Meyer, en andere. Zeker, ik kan me begrijpen dat de samensteller gedacht heeft, alleen te geven wat zijn dokumenten bevatten. Maar daar staat tegenover dat, mocht nu eens dat andere materiaal opgediept worden, we weer 'n stuk krijgen, en geen geheel. Daarom was 't toch eigenlijk wel gewenst geweest, als Dr de Vos zelf getracht had dat ontbrekende materiaal in 't Noorden onder 't oog te krijgen; waardoor hij in staat zou geweest zijn, 'n volledig beeld ons te schenken. Laten we hopen dat een-en-ander later nog eens in orde komt. Voor dat geval heb ik er nog 'n wens bij: achterin staat 'n lijst van door Van den Bosch gehouden lezingen. Moge daarbij komen 'n Bibliografie!

De uitgever verdient ook 'n woord van lof voor de wijze waarop hij in deze moeilijke tijd ('t werk is in of na 1942 verschenen) dit boek heeft uitgegeven: 'n kloek formaat, met 'n mooi portret tegenover 't titelblad, en 'n behoorlijke band, waarop - aardig idee! - in faksimile is afgedrukt 't begin van 't Nieuws-van-den-dag-artikel van Van den Bosch ‘Van eene Moedertaal-beweging’.

Ten slotte: als nu eens Zuid en Noord tesamen de nalatenschap van Van den Bosch gingen aanvaarden - en dan (zoveel mogelijk) ten volle!

Amsterdam.

P.L. van Eck Jr.