De Nieuwe Taalgids. Jaargang 36

Boekbeoordelingen.

Dr. J.F. Heijbroek. De Fabel. Ontwikkeling van een literatuursoort in Noord-Nederland en in Vlaanderen. (Amsterdam - H.J. Paris - MCMXLI).

Deze dissertatie bestaat uit een Inleiding die ontstaan, theorie, doel en nut van de fabel behandelt, en een overzicht over ‘de Nederlandse fabelliteratuur’. Het eerste gedeelte bevredigt het minst, het tweede voldoet beter, maar een gebrek van beide is, dat de beschouwingen slechts tot conclusies over de historie van de fabel voeren. Toch zou voor den lezer het meest interessant geweest zijn, het antwoord op de vraag: Wat is de fabel in wezen? Waarin onderscheidt die zich van andere literatuursoorten? Een antwoord dus dat langs de weg der methode van Jolles (in Einfache Formen) of van Dr. van der Kun (in De handelingsaspecten in het drama) - methoden die in wezen niet zoveel verschillen! - bevredigend de kwestie zou hebben opgelost die Dr. H. nu openlaat: de eerste alinea van het boek, waarin verklaard wordt dat de onderzoekingen over de fabel niet tot een bevredigend resultaat hebben geleid en dat ‘ook hier geen oplossing verwacht mag worden’, is dan ook de meest teleurstellende.

Naast dit hoofdbezwaar staan enkele kleinere: het Nederlands is niet altijd fraai, er staan nogal wat drukfouten in vooral wat de eigennamen betreft: Dr. H. spelt zowel Bauer als Baur,

[p. 139]

Van der Venne als Van de Venne e.d.m. Dit zijn vlekjes die het werk niet mooier maken, maar die toch minder belangrijk zijn dan het feit, dat een antwoord op de vraag in een genologisch werk niet gegeven wordt.

Het boek heeft ontegenzeggelijk verdiensten. De invloeden van Aesopus en Phaedrus, van Gellert en La Fontaine en de wegen waarlangs die gewerkt hebben, zijn duidelijk aangewezen; vooral voor de oudere perioden van onze letterkunde, heeft Dr. H. hiermee een uitstekend werk gedaan. Een andere verdienste is, dat de gegevens hier verzameld, het antwoord op de vraag: Wat is een fabel? mogelijk maken. En ten slotte: Dr. H. heeft de kunstmatige scheiding op cultureel gebied, die ‘grens’ heet, omvergestoten en de fabel in Nederland én Vlaanderen behandeld. Niet alleen het titelblad geeft het aan, het werk zelf levert de bewijzen ervoor dat Dr. H. in Vlaanderen heeft gezocht.... en gevonden. Het is te hopen, dat in dit laatste opzicht Dr. H. veel navolgers zal vinden.

Wat is nu een fabel? Langs twee wegen kunnen wij trachten tot beantwoording van deze vraag te komen: langs de weg der historie vinden we de opvattingen van dichters en kunstbeschouwers die kritisch beschouwd kunnen worden, langs de weg der fabels zelf kunnen we, mede door de grenzen te zoeken tussen fabel en andere genres, komen tot de kern van de soort; men zou deze laatste de existentiële methode kunnen noemen. Vooral langs de eerste weg is Dr. Heijbroek een betrouwbare en veilige gids.

Het eerste onmisbare element voor de opbouw van de fabel is, dat dier of plant of ding de ‘handelende personen’ zijn. Het ding is uitzondering; in de ook in het Nederlands vertaalde Dialogus creaturarum komt het enkele malen voor (zon, nacht, olie, water). Negatief zou men kunnen zeggen: in de fabel zijn nimmer mensen de handelende persoon. Lessing en Herder hebben weliswaar beweerd dat de dierenwereld voor de fabel niet typisch is, maar zij redeneerden in abstracto in een eeuw die liever naar de ratio dan naar de zaken keek. Het is trouwens opvallend, dat de kwalificatie ‘fabel’ voor verhalen waarin uitsluitend mensen of geesten of allegorische figuren optreden, vooral voorkomt in tijden waarin fabel en parabel nog dikwijls werden verward, waarin zelfs fabels parabelen werden genoemd (b.v. de Parabelen van Cyrillus), óf in een periode, als in de humanistische, toen opdrachten tot het verzamelen en maken van

[p. 140]

fabels werden verstrekt voor schoolgebruik (b.v. Faërnus). De zes fabels van Cats laten alleen dieren en planten optreden; ook bij Poirters is dat zo. Vast staat dat dier en plant (soms het ding) de handeling in de fabel dragen. Ook bij den meest oorspronkelijken fabeldichter der 17e eeuw, Pieter de la Court, is dat het geval! Weliswaar komen onder de meer dan 100 fabels ook andere gevallen voor, maar dat is gemakkelijk verklaarbaar uit de staatkundige opvattingen van dezen vriend van Jan de Witt. De ‘fabel’ van den bootsman die vertelt van een eiland met een dokter die er belang bij heeft de zieken te doen sterven, een tweede eiland met een dokter die veel doet om de zieken in het leven te houden en een eiland zonder dokter, bedoelt een allegorische voorstelling te geven van de 17e eeuws regenten. Zeer veel heeft De la Court te danken aan Steinhöwel's fabels, aan die van Cyrillus, van Faërnus, van de Pançatantra enz., maar hij heeft deze vaak op staatkundige toestanden toegepast en oorspronkelijke met deze bedoellng geschreven. Van een fel partijman is niet anders te verwachten. - Van de 33 fabels van Nicolaas van Winter zijn 17 dierfabels, één plantenfabel en de rest ‘zijn gewone menselijke gevallen waaruit een bepaalde moraal is te halen.’ Deze laatste zijn geen fabels, maar exempelen, parabels, allegorieën. In deze 18e eeuw staan de zaken bij allen precies eender: de Heldhaftige ofte Vorstelijke fabelen (1722) bevatten weer voor het grootste deel dierfabels, enkele plantenfabels, en bij uitzondering gevallen uit het dagelijks leven. De laatste komen veelvuldiger voor bij Dr. Themmen, maar het is duidelijk dat zij niets meer met de fabel gemeen hebben. Ik kies er een van kleine omvang uit het tweede deel:

Een knaap, te Londen, die een paard gestolen had,

Wierd door 't gerecht gevat,

En tot de galg verwezen.

Een van de rechters, die

Hem, zeer eerbiedig, zag de heilige litanie

En andere gebeden leezen,

Zeide: ô Hy heeft berouw van all' zyn gruweldaên,

En hy mag, namaals, op vergiffenis nog hopen.

Ja, 'k heb berouw, sprak toen de dief, doch bovenal

Dat ik geen groote sommen stal,

Om dus mijn rechters om te koopen:

Want, 'k weet, men hangt toch overal

De kleine diefjes op; de grooten laat men loopen.

[p. 141]

Wie zal aarzelen, dit anecdotisch geval als ‘fabel’ te verwerpen? De bundel heet trouwens: ‘Fabelen en vertelsels’. De verhalen in de Pançatantra worden achteraf fabels geheten, en de vertaling van het Directorium humanae vitae van Joh. Capua is getiteld: Voorbeeldsels etc.

Mij dunkt, dat men onomstotelijk kan vaststellen dat die verhalen waarvan ieder zonder twijfel het fabel-karakter erkent, meestal handelen over dieren, soms over planten, een enkele maal over dingen. Handelt een verhaal over mensen dan is het een vertelling, een anecdote, een parabel, een allegorie, géén fabel. Nog duidelijker spreekt het tweede, het hoofdelement: de moraal. Steeds leert de fabel iets, niet in abstracto, niet door het verhaal van een geval uit het dagelijks leven, maar in de inkleding van een verhaal, waarin dieren, planten en dingen als mensen handelen en spreken. Het is juist dit element, dat niemand als essentiëel voor de fabel loochent. Soms wordt de moraal gegeven in een soort proloog, soms in een soort epiloog, soms niet, maar ontbreken doet de lering nooit. Dit is oorzaak dat de fabel zo bij uitstek geschikt was of leek voor het kind: reeds in de 16e eeuw worden fabelboeken speciaal verzameld of gemaakt om als schoolboek te dienen en in de tijd der Aufklärung - in de 18e eeuw - beleeft het genre dan ook zijn grootste bloei. Geen ander element bepaalt ook zo beslissend de vorm: de fabel is steeds van geringe omvang, kort en eenvoudig en onmiddellijk in zijn bedoeling te overzien. Vreemde invloeden tasten dit karakter niet aan: de humanistische allegorie, het anecdotische geval en alle zaken die wel de inhoud kunnen wijzigen in een zin waarin het zijn fabelkarakter verliest, laten het didactische beginsel onaangetast. De ervaring der eeuwen legt hiermede voor ons vast dat de moraal het hoofdelement is van de fabel. Van het sprookje onderscheidt de fabel zich als verstandelijk product tegenover fantastisch, met als consequent gevolg voor de vorm: verschil van omvang, verschil in beeldenrijkdom en fantasiewerking; het wonderlijke staat tegenover het nuchtere, dat slechts in zoverre tot het wonderlijke wordt als er dieren en planten en dingen in spreken.

De allegorie is louter abstractie, maar de verwarring met de fabel is begrijpelijk, omdat bij beide gevoeld wordt dat het essentiële niet in het voorgestelde ligt, maar in datgene wat de menselijke geest er uit puurt. Van de vertelling verschilt de fabel door een meer gecompliceerde handeling; in de fabel moet die, krachtens de opgave die zij te vervullen heeft, eenvoudig blijven.

[p. 142]

Van de parabel verschilt ze door de stof - die ook op mensen betrekking heeft - en door de voorstelling van het gebeurende: in de fabel spreekt men van de vos, de raaf enz.; in de parabel van: een vader had twee zonen enz. Meer dan in de fabel blijft in de parabel steeds voelbaar dat het niet om het verhaal maar om de lering te doen is. Een bijkomstig verschil ligt in de omstandigheid, dat de parabel meestal op het godsdienstig of geestelijk leven betrekking heeft, de fabel d.e.t. op allerlei levensomstandigheden toepassing kan vinden.

Het zou gewenst zijn geweest, dat Dr. H. in deze richting zijn onderzoek verdiept had. Is hij niet de aangewezen man om het alsnog te doen?

Roosendaal.

Jos. J. Gielen.