De Nieuwe Taalgids. Jaargang 33

[p. 232]

Boekbeoordelingen.

De catsstudie in een nieuw stadium.
H. Smilde: Jacob Cats in Dordrecht, leven en werken gedurende de jaren 1623-1636. (J.B. Wolters' Uitgeversmij. Groningen, 1938).

Door het academisch proefschrift van Dr. H. Smilde aan de Vrije Universiteit - het tweede dat aldaar in de Nederlandse letteren verscheen - is naar mijn mening de studie van Cats in een nieuw stadium gekomen. Gedurende de laatste eeuw toch bestonden de studies die over den raadpensionaris-dichter verschenen voor een groot deel in felle critieken op zijn persoon en dichterschap en daarnaast in even hartstochtelijke pogingen om hem de geroofde kroon weer op het hoofd te plaatsen: Tegenover Potgieter, Huet, Jonckbloet staan Van Heekeren, Kuyper en Postmus, terwijl - om de voornaamsten, die zich met Cats bezighielden slechts te noemen - Kalff en Te Winkel het meest naar objectieve waardering streefden. Voorop echter stond meestal artistieke aanvaarding of verwerping, zonder dat men volledig en tot in de bijzonderheden beschikte over de gegevens, waarop alleen een gefundeerd eindoordeel litterair-historisch gebaseerd kan zijn.

Dr. Smilde nu heeft het aangedurfd - waarvoor vele anderen teruggeweken zijn - een begin te maken met de volledige bestudering van alle gegevens, nodig tot de vorming van een afdoend oordeel over den mens, den dichter en den staatsman. De moed hiervoor nodig en de tact om tot een behoorlijke afronding van de geweldige massa stof te komen, blijken reeds uit het eenvoudige feit, dat een periode van slechts dertien jaar van dit 83-jarig leven toch nog een dissertatie van ruim 330 bldz. opleverde. Dankbaar erkennen wij dan ook, dat door Smilde's minutieuse nasporingen over dit deel van Cats' leven en over de belangrijkste van zijn werken in prettig leesbare vorm alles is samen gebracht, wat mogelijkerwijze maar bijeen te brengen was. Bovendien is door dit boek anderen, die zich aan de studie van Cats willen geven, de weg gewezen, waarlangs ze tot voltooiing van de gehele

[p. 233]

arbeid kunnen komen. Daartoe zullen zeker nog nodig zijn: Een beschrijving van zijn jeugd, zijn studietijd en zijn Middelburgse jaren, waaraan al gewerkt schijnt te worden; een behandeling van zijn raadpensionarisschap en ouderdom, terwijl daarnaast een samenvattende studie over het wezen van zijn dichterschap, zijn taal- en versvorm als ook een beredeneerde bibliografie niet zullen mogen ontbreken.

Het aantrekkelijke in deze studie over Cats is de grondigheid van het onderzoek, waarnaast tevens een voorzichtigheid bij het trekken van de conclusies weldadig aandoet. De auteur is er op uit zo veel mogelijk de feiten en de woorden van Cats zelf te doen spreken. Daardoor krijgt zijn werk een wetenschappelijk beheerst karakter van sobere weloverwogenheid. Vooral het moeizaam napluizen van de bronnen, waarvan Cats gebruik heeft kunnen maken, dwingt respect af, al moet de schrijver ook vele malen volstaan met het wijzen van een bepaalde weg, met het maken van een onderstelling, of met het weerleggen van vroeger geopperde vermoedens.

De bestudering van Smilde's boek bracht mij opnieuw sterk onder de indruk van de noodzaak, dat mensen als Cats eerlijk en objectief worden bestudeerd door geestverwanten. Pas als men geheel is ingeleefd in de denksfeer van de te behandelen persoon, kan men zuiver en zonder vooroordeel waarderen iedere uiting van zijn persoonlijkheid onder de zeer bepaalde omstandigheden van zijn leven. De onderzoeker, levend uit dezelfde beginselen als zijn held, vermag veel beter dan hij, die zijn leven op geheel andere principiën grondt, de woorden en daden te waarderen naar hun werkelijke zin: eigen levenshouding geeft hier een natuurlijk aanvoelingsvermogen, dat een totaal anders georiënteerde, ook bij de beste wil, niet verwerven kan. Men leze op bldz. 86 Smilde's beschouwing over de veel gesmade ‘kwezeligheid’ van Cats bij zijn ambtsaanvaarding in Dordrecht en men weet, wat ik hier op het oog heb.

Over Cats' leven gaan veel onbewezen, maar gemakkelijk aanvaarde legenden. Het was Smilde's taak deze te onderzoeken en zo nodig te weerleggen. In de eerste drie hoofdstukken: Het vertrek naar Dordrecht; Politiek en Particulier leven; Naar het Raadpensionarisschap geeft hij ons een nauwkeurige beschrijving van de levensgeschiedenis van Cats gedurende het door hem behandelde tijdvak. Afdoende weerlegt hij o.a. de zog. vlucht uit Middelburg naar Dordrecht uit vrees voor de Middelburgse predikanten.

[p. 234]

Uitvoerig bespreekt hij de beruchte kwestie van de Engelse inpolderingen, waardoor Cats in zo grote moeilijkheden kwam niet alleen financiëel, maar ook met familieleden en vrienden (Huygens, o.a.). Wie met aandacht dit ingewikkeld en helemaal niet literair verhaal leest, komt tot de overtuiging dat Cats hierbij zeker te goeder trouw is geweest, maar die begrijpt ook, dat zijn daden in deze zaak zo licht aanleiding konden geven tot een voorstelling van zaken, die voor Cats weinig gunstig is. Cats is zeker van mening geweest, dat er met de Engelse inpolderingen veel geld te verdienen was, zoals hij ook vóór dien in Zeeland met dit bedrijf goede zaken had gemaakt. Een groot deel van zijn familie was reeds vóór hem bij de zaak geïnteresseerd; hij heeft bovendien vele Dordtse notabelen warm gemaakt voor deze onderneming en met winst heeft hij heel wat percelen overgedaan. Toch zou hem dit alleen ten kwade geduid mogen worden, indien hij zichzelf op die manier uit de zaak had teruggetrokken; maar het tegendeel is juist het geval: ook zelf stak hij er steeds meer geld in. Het enige verwijt dat hem hier treft, is naar mijn mening zijn gebrek aan voorzichtigheid en zijn goed vertrouwen in mensen, die hij te weinig kende. Schade en schande zullen hem in dit opzicht, als zovelen na hem, die zich aan gevaarlijke speculaties waagden, wijs gemaakt hebben. Ik acht het een grote verdienste, dat na het werk van Korthals - Altes: Polderland in Engeland, ook in een stuk Cats' biografie deze ingewikkelde affaire grondig en zakelijk is behandeld.

Een heldere uiteenzetting geeft Smilde ook van de motieven, die leidden tot Cats' pensionarisschap. In een goed gedocumenteerd betoog maakt hij aannemelijk, dat Cats juist de aangewezen man was om naast (onder) Frederik Hendrik als raadpensionaris op te treden. Terecht wijst hij tegenover het ongunstig oordeel van het nageslacht op het waarderend getuigenis van den tijdgenoot. Zonder tot onbeduidendheid te vervallen, zoals hem menigmaal verweten is, had Cats de tact niet meer dan dienaar te willen zijn, wat naast een dominerende figuur als Frederik Hendrik was, wel niet anders mogelijk was: Pauw had het ondervonden.

Een van de belangrijkste deugden van Smilde's proefschrift ligt m.i. hierin, dat het relief tracht te geven aan Cats' dichterschap. Zolang we in Cats' voornaamste werk de Trouringh niets anders zien dan een aantal nu eens breedsprakige dan weer onderhoudende verhalen uit de wereldlitteratuur samengegaard en ter bevrediging van het romantisch verlangen der lezers bijeen-

[p. 235]

gebracht, zal de gunstigste waardering het nooit verder kunnen brengen dan de erkenning, dat een aangenaam verteller de kunst heeft verstaan het volk vele jaren te boeien. Anders wordt het - ook al zal dan nog de detailkritiek geenszins behoeven te zwijgen - wanneer we het schijnbaar toevallig samengeraapte werk gedragen zien door een grootse leidende gedachte. Al blijft dan de uitwerking der onderdelen menigmaal onbevredigend, dan zal toch de grondgedachte van het geheel op onze waardering aanspraak kunnen maken. Smilde ziet heel die verhalenovervloed als de illustratie van één kernidee: de verheerlijking van de Christelijke huisvrouw. Hierin laat Cats de positieve en principiële zijde van zijn levensbeschouwing zien. Hierin neemt hij opzettelijk stelling tegen de renaissancistische aanbiddingsroes van de vrouw, die niet strookte met zijn Bijbelse levensovertuiging. In het huwelijk ziet Cats een heilige en goddelijke inzetting, waarin de vrouw een eervolle en aanvullende plaats inneemt naast den man. Die centrale plaats van het huwelijk te tonen, die gesymboliseerd wordt door het ‘grondhuwelijk’ in het Paradijs, is het doel van al zijn werken. Daarom ook mag men - zo oordeelt de schrijver - Potter en Houwaert niet op één lijn stellen met Cats. Hoe diep deze grondopvatting doorwerkt, toont de auteur duidelijk bij de vergelijking van Cats' Trou-ringh met de vertaling in het Latijn van Barlaeus. Barlaeus' geheel andere kijk op de dingen was oorzaak, dat hij bij zijn vertaling verschillende van Cats' verhalen een totaal andere zin gaf, wat ook Cats zelf opviel en teleurstelde.

Onder de m.i. niet heel gelukkige titel ‘Cats onder de menschen’ geeft de auteur aan het eind van zijn boek een overzicht van de waardering, die Cats' werk in de loop der tijden ondervond. Node miste ik een samenvattend hoofdstuk over de dichterlijke betekenis van Cats' werken uit deze periode. Wel vindt men door het hele boek verspreid hier en daar korte opmerkingen, die ons de mening van den schrijver laten horen, maar een volledige samenvatting en het aangeven van enkele grote lijnen had ik er graag aan toegevoegd gezien.

Samenvattend meen ik te mogen vaststellen, dat dit interessante boek de Cats-studie niet slechts een stuk verder heeft gebracht, maar dat het ook een nieuwe richting wijst. Het is niet bedoeld om Cats te verheerlijken boven zijn verdienste, maar het is een ernstige en m.i. gelukte poging om te komen tot een objectiever

[p. 236]

en nauwkeuriger kennis van de vele vraagstukken, die met Cats' leven samenhangen en bovendien om duidelijker inzicht te geven in de grondstructuur van zijn werk.

J. Karsemeijer.