De Nieuwe Taalgids. Jaargang 33

[p. 35]

Boekbeoordelingen.

Dr. J. Wille: De literator E.M. van Goens en zijn kring. Studiën over de achttiende eeuw. Eerste deel. (Zutphen - G.J.A. Ruys U.M. - 1937).
Dr. P.J.C. de Boer: Rijklof Michael van Goens (1748-1810) en zijn verhouding tot de literatuur van West-Europa (Amsterdam - H.J. Paris - 1938). Proefschrift Gem. Univ. Amsterdam.

Bovengenoemde titel droeg reeds het proefschrift, waarop Dr. J. Wille in 1924 te Leiden promoveerde. Dit belangrijke boek trok niet dadelijk de aandacht die het verdiende. Waarschijnlijk hebben de meeste tijdschriften hun beoordeling uitgesteld totdat het beloofde vervolg verschenen zou zijn: immers het proefschrift bracht het niet verder dan de studententijd van Van Goens. Het vervolg kwam in 1930 gereed, maar de verschijning werdt uitgesteld tot 1937, zodat eerst nu een lijvig boekdeel van 622 blz. voor ons ligt, als ‘eerste deel’. De stof is dus nog niet uitgeput: ‘een schat van gegevens over het letterkundig, wetenschappelijk, staatkundig, godsdienstig, maatschappelijk leven van 1760 tot 1810, in en buiten Nederland, ligt reeds een halve eeuw zoo goed als renteloos in de Koninklijke Bibliotheek’, heet het in de Inleiding. De hoofdpersoon van dit boek, ten volle overtuigd van zijn eigen betekenis, heeft namelijk drie jaren voor zijn dood, in 1807, voor zijn toekomstige levensbeschrijver een omvangrijk materiaal geordend en gecatalogiseerd. Om onbevoegden af te schrikken heeft hij bovendien de niet geringe eisen opgesomd waaraan zijn levensbeschrijver zou moeten voldoen: hij moet bezitten universele kennis van talen en litteraturen, mensenkennis, politiek inzicht, eerbied voor het Christelijk geloof.

Oppervlakkig gezien lijkt dat zelfoverschatting en bluf, maar als men kennis maakt met het materiaal dat Wille te verwerken kreeg, ziet men inderdaad een zeer interessante figuur tegen de achtergrond van een hoogst belangrijke tijd. ‘De geschiedenis van Van Goens is voor geen gering deel de geschiedenis van de Aufklärung in Nederland’ (Inleiding, blz. XII). Dit verklaart en wettigt de brede opzet van dit boek. Daarbij komt dat Wille, aangezien een volledige publicatie van dit materiaal vrijwel onmogelijk is, ‘de stof zoo toegankelijk mogelijk wilde maken’

[p. 36]

door ‘de brieven voor een groot gedeelte letterlijk weer te geven’ en de voornaamste geschriften samen te vatten. Dat deze rijkdom van gegevens de leesbaarheid en de overzichtelijkheid zou kunnen schaden, was dus te voorzien en moeielijk te vermijden. Eveneens dat het werk een enigszins tweeslachtig karakter zou verkrijgen, wat in titel en ondertitel reeds tot uiting komt. Het zal niet alleen handelen over Van Goens en zijn kring, d.w.z. zijn vrienden en korrespondenten, in binnen- en buitenland, maar ook, als ‘studie over de achttiende eeuw’, een brede kulturele achtergrond ontwerpen. Dat verklaart ons ook de compositie: beurtelings zien wij Van Goens, en zijn intieme en geleerde betrekkingen, en de toenmalige instellingen en toestanden in Nederland.

Het eerste hoofdstuk geeft, behalve biezonderheden over de familie Van Goens en de Kinderjaren, een kijkje in de inrichting van de toenmalige Franse en de Latijnse school. Het tweede hoofdstuk vertoont ons de toestanden en hoogleraren aan de Universiteiten, voornamelijk te Utrecht; het derde hoofdstuk is belangrijk voor het letterkundig leven onder de jongeren te Utrecht, te Leiden en in Den Haag; het vijfde brengt ons op de hoogte van de stand der klassieke filologie hier te lande; waarbij het Grieks naar de voorrang gaat dingen.

Intussen hebben wij kennis gemaakt met de geniaal aangelegde, vroegrijpe Rijklof Michael, die op zijn vijftiende jaar oudere tijdgenoten in verbazing zet door zijn klassieke geleerdheid, op zijn zestiende jaar promoveert en op zijn achttiende benoemd wordt tot hoogleraar in het Grieks. Gedreven door weetlust en eerzucht, is de jonge geleerde weldra zijn Nederlandse tijdgenoten ver vooruit, ook door het inzicht in hun tekortkomingen, hun beperktheid van blik. Zelfs in zijn beschouwingen over de oude dichters komt bij de jonge classicus ‘liefde voor het moderne en het actueele’ tot uiting (blz. 223). Treffend is b.v. het kontrast met de ijverige, veelwetende koopman Frans van Lelyveld getekend (blz. 133 vlg.), die zijn jongere vriend als zijn meerdere bewondert.

De tweede helft van dit boek, geschreven na het proefschrift, handelend over de Hoogleeraar (1766-1776), is niet minder belangrijk dan de eerste helft. De hoofdpersoon komt nu meer naar voren; geleidelijk leren wij zijn karakter, niet altijd even aantrekkelijk, beter kennen, vooral in het hoofdstuk Liefde en vriendschap. Vooraf hebben wij kennis gemaakt met De Sfeer van godsdienst, wereld- en levensbeschouwing, waarin de jonge

[p. 37]

hoogleraar zich ontwikkelt, met de personen die op de groei van zijn ‘Aufklärungs’-denkbeelden en zijn letterkundige smaak invloed hebben gehad. Vooral in het derde hoofdstuk (Verkeer met Franschen en Duitschers) zijn wij in een kosmopolitische sfeer: met allerlei belangrijke persoonlijkheden (Jacobi, Wieland, Gessner, Gleim, Riedel, Klotz) komt hij door briefwisseling in aanraking. Minder belangrijk is weer het laatste hoofdstuk (Verkeer met Italië, Spanje en Portugal) met een uitweiding over de Spaanse letterkunde in de achttiende eeuw, maar daarin boeit ons toch weer de korrespondentie met Cesarotti, de bewonderaar van Ossian (blz. 512 vlg.).

Het is niet mogelijk in een kort bestek de rijke inhoud van dit boek geheel te doen uitkomen. Gemakkelijke lektuur is het niet: een bonte veelheid van kennis is hier samengedrongen, ook in de talrijke, vaak belangrijke noten en verwijzingen voor verdere studie. Men leest het niet als een roman, gelijk b.v. Brummel's biografie van Hemsterhuis; daarvoor is de compositie te verbrokkeld. Maar de studerende lezer zal ook de behoefte gevoelen om het later bij gedeelten te herlezen of te raadplegen, want het is onmisbaar voor een verdiepte studie van onze achttiende eeuw.

Het proefschrift van Dr. P.J.C. de Boer loopt evenwijdig met Wille's boek en geeft daarnaast een welkome aanvulling. De belezenheid van Van Goens ‘grenst aan het wonderbaarlijke’; ‘de literatuur van zijn eigen tijd kent hij door en door’. Maar de gegevens liggen fragmentarisch verspreid in zijn brieven, of zijn op te maken uit zijn zeldzaam rijke bibliotheek van 20.000 delen. Dr. de Boer, die al leerling van Prinsen belangstelling en belezenheid toont in buitenlandse letterkunde, heeft ze nauwkeurig geordend in zes hoofdstukken, over Engelse, Duitse, Franse, Italiaanse, Spaanse en Portugese, en Nederlandse literatuur (aasthetici, dichters en prozaschrijvers, tijdschriften). De Duitse en Engelse acht Van Goens hoger dan de Franse; de Nederlandse wordt ‘stelselmatig onderschat’. Blijkbaar interesseert de vaderlandse letterkunde hem niet genoeg om mede te werken met zijn vrienden aan de vernieuwing en de opbouw, maar het streven van H. van Alphen in die richting onderging merkbare invloed van de meer begaafde, maar onevenwichtige Van Goens. In Hoofdstuk VIII worden de Artikelen en geschriften besproken: de bijdragen van ‘le Philosophe sans Fard’, de voortreffelijke bewerking van Mendelssohn's verhandeling. Merkwaar-

[p. 38]

dig is zijn pleidooi voor het rijmloze vers, dat niet zonder uitwerking bleef.

Een slothoofdstuk brengt een Samenvatting, waarin nog eens verduidelijkt wordt, hoe zeer Van Goens zijn tijdgenoten vooruit was, in zijn belangstelling voor de nieuwe wijsbegeerte, de opvoedingsproblemen en de aesthetiek. Bewondering voor de Klassieken ging bij hem samen met afkeer van het Klassicisme en het besef dat gestreefd moest worden naar een zelfstandige, met de Oudheid gelijkwaardige kunst. Te betreuren is het, dat deze geniale geleerde door zijn zo kortstondige letterkundige werkzaamheid (tot ± 1776) ‘grotendeels door eigen schuld toch slechts weinig bereikt heeft’.

Als Bijlagen volgen een onuitgegeven, niet zeer belangrijke verhandeling Over humour en laune en enige merkwaardige Franse gedichten van Van Goens.

C.d.V.

Brieven van Hadewijch in de oorspronkelijke tekst en in Nieuw-Nederlandse overzetting, met aantekeningen door Dr. M.H. van der Zeyde (Antwerpen - De Sikkel - 1936).

Hadewijchs brieven zijn moeilijke lektuur. Haar werk ‘verdraagt geen oppervlakkig lezen: ieder woord, iedere nuance heeft bij haar zijn betekenis, - wie één woord mist of verkeerd opvat, is dikwijls de samenhang kwijt’, zegt Dr. Van der Zeyde, bekend door haar verdienstelijk, diepgaand proefschrift over deze mystica. Zij begreep terecht dat de enige wijze om zulk een werk nader tot de moderne lezer te brengen een doorlopende vertaling in hedendaagse taal is, maar dan ook een vertaling die tevens een interpretatie betekent. Met fijn taalgevoel en juist inzicht heeft zij deze zware en gevaarlijke taak volbracht. Ook met de nodige zelfkritiek: herhaaldelijk verklaart zij, in toegevoegde aantekeningen, dat zij bepaalde zinsneden niet begrijpt, dat zij soms vertaalt ‘wat haar het waarschijnlijkste voorkomt’, wat ‘naar de samenhang’ weergegeven is. ‘Zeer duistere’ plaatsen of onbelangrijke gedeelten zijn hier en daar weggelaten. De onderstelling dat de tekst op sommige plaatsen corrupt overgeleverd werd, is zeer waarschijnlijk. Om tot vergelijking in staat te stellen, is de oorspronkelijke tekst parallel afgedrukt. Daardoor kan ieder zich overtuigen met hoeveel talent en toewijding de vertaalster te werk ging. Een woordelijke vertaling zou even moeielijk gebleven zijn als de Dietse tekst zelf. Vaak moest omschrijvend

[p. 39]

en aanvullend te werk gegaan worden. De woordkeuze leverde onophoudelijk moeielijkheden, zowel wegens de inhoud als de kleur van het Mnl. woord, dat ook niet in elk verband op dezelfde wijze weer te geven was. De vertrouwelijke toon van de intieme brief diende bewaard te worden, op gevaar af soms met een haast te familiaar-moderne wending te verrassen. ‘Van de stilistische schoonheden van Hadewijchs proza moest uiteraard in de vertaling wel veel verloren gaan’; dat spreekt vanzelf, maar nu de moderne lezer door deze vertaling de geest van het werk zoveel beter heeft leren kennen en voelen, zal hij er te eer toe komen, het oorspronkelijk te lezen en te bestuderen met de aandacht die het ten volle verdient. Al behoeft hij niet overal de opvatting van de vertaalster te aanvaarden, hij zal op tal van plaatsen verrast worden door aardige woordvondsten of door een treffende interpretatie, die licht brengen in de aanvankelijke duisternis. De Hadewijch-studie is door dit werk ongetwijfeld gebaat.

C.d.V.