De Nieuwe Taalgids. Jaargang 31

[p. 332]

Boekbeoordelingen

K. Fokkema, Het Stadsfries. Een bijdrage tot de geschiedenis en de grammatica van het dialect van Leeuwarden (= Deel II van de Friesch-Saksische bibliotheek, uitgeg. door Prof. Dr. J.M.N. Kapteyn). Assen, 1937. - 186 blz. Prijs f 3,90.

Dr. Fokkema heeft als vertegenwoordiger van het Stadsfries gekozen de taal van Leeuwarden, die hem blijkbaar het best bekend is. Het Leeuwarder Stads vertoont in 't algemeen een verder stadium van ontfriesing dan dat van de kleinere steden, die wel eens wat bewaren dat de hoofdstad al niet meer kent. Zulke ouderwetsheden, mijlpalen op de weg die Leeuwarden al achter zich heeft, worden geregeld door den auteur vermeld.

Voorts heeft Dr. F. oorkonden van sedert ± 1500 nagegaan, om ook uit de geschreven bronnen de vorming van het Stadsfries te kunnen belichten. Het resultaat hiervan is echter pover: men ziet de taal der stukken, zonder enige geleidelijkheid, ineens overgaan van het Fries tot een wat ‘oostelijk’ getint Nederlands. In deze niet-friese stukken is nu en dan een enkel trekje dat men voor stadsfries kan houden, maar er is geen sprake van dat men de ontwikkelingsgang van het plaatselijk dialect in de oorkonden zou kunnen volgen. Het is ongeveer eenzelfde toestand als die we in middeleeuwse oorkonden uit Groningen, Drente en Overijsel waarnemen: een gemeenlandse taal met enkele locale biezonderheden. Zeer duidelijk intussen tekent zich af de snelle terugtocht van het Fries in het begin van de 16e eeuw in correspondentie en akte van verschillende leeuwarder kringen.

Nu dus een eigenlijke geschiedenis van het Stadsfries niet te schrijven blijkt, gaat Dr. Fokkema van het heden uit, en geeft ons een klank- en vormleer van het tegenwoordige leeuwarder dialect. De klankleer is ingericht volgens het gewone germanistisch schema; de bewerker gaat uit van het westgermaanse klankenstelsel. Men kan dit op het eerste gezicht vreemd vinden: een regelrechte voortzetting van die oude toestand immers mag men in een zo typische mengtaal allerminst verwachten. Toch zal de gebruiker zich spoedig met het systeem van den auteur verzoenen. Het maakt het boek gemakkelijk toegankelijk ook voor wie met het Oudwestfries slechts opper-

[p. 333]

vlakkig bekend is. Daarbij komt, dat de zaak ook van de nietfriese kant niet zo eenvoudig is. Men heeft voor het Stadsfries geen voldoende grondslag, wanneer men naast elkaar plaatst enerzijds het Oudwestfries, anderzijds het Hollands van ± 1500, en dan nagaat hoe het laatste op het eerste heeft ingewerkt. Aangenomen een ogenblik, dat uit Holland de enige invloed van buiten is gekomen, dan kan men nog niet volstaan met het Hollands van ± 1500 te beschrijven, want de inwerking van het Hollands, later van het daarop gebaseerde Algemeen-Nederlands, gesproken en geschreven, is in de loop der eeuwen voortgegaan: er is vreemde instroming uit verschillende perioden in het Fries te constateren. Wanneer nu al deze gecompliceerde omstandigheden op de weliswaar hypothetische, maar toch algemeen bekende westgermaanse achtergrond worden geprojecteerd, dan is het belangrijke voordeel verkregen dat de nietfriese of weinig-Fries-kennende lezer zich zonder bezwaar in het boek oriënteert en vinden kan wat hij weten wil. Aan den auteur is dan de taak het stramme schema leven te geven door de ongestoorde (land-)friese ontwikkeling voortdurend naast het Stadsfries te plaatsen, en de invloed van buiten nader te preciseren naar tijd en plaats, gesproken en geschreven taal, enz. En wij kunnen met erkentelijkheid vaststellen, dat Dr. Fokkema dit met oordeel en voorzichtigheid doet. De onvermijdelijke verspreiding van biezonderheden die eigenlijk bijeen behoren, wordt vergoed door de samenvatting aan het einde, waarin wij zien hoeveel, of liever hoe weinig, friese eigenaardigheden in het Leeuwarders zijn overgebleven.

Het is inderdaad niet veel. De meest kenmerkende trekken in het friese klankenstelsel - de palatalisering van a (bled < blad), de assibilering van k en g (tsjis ‘kaas’, sizze ‘zeggen’) en de overgang van g in j vóór palatale vokalen (jild ‘geld’), de t uit oude p (tinke ‘denken’), e.a. - zijn òf geheel verdwenen òf slechts in enkele schrale relicten over. Waar een friese klankontwikkeling gehandhaafd bleef, was er dit een die ook in het Hollands voorkwam of althans niet veel van de hollandse verschilde. Alles is er duidelijk op gericht het oorspronkelijke Fries zoveel mogelijk aan het Hollands gelijk te maken. Ook in de vormen is het allermeeste van het Fries opgeruimd: een enkel voornaamwoord als dou en jimme doet den Hollander nog vreemd aan.

Kloeke heeft het Stadsfries gekarakteriseerd als ‘Hollands in

[p. 334]

friese mond’. Gosses wil het als Fries blijven beschouwen, ‘met wat Hollands erbij’. Wie Fokkema's klank- en vormleer gelezen heeft, moet wel heel sterk naar Kloeke's mening overhellen, of tenminste Gosses' omschrijving wijzigen in ‘Hollands met nog wat Fries erin’.

Een syntactische en woordgeografische behandeling is, zo stelt ons de auteur in het vooruitzicht, van andere zijde te wachten. Misschien zal vooral de woordgeografie ons laten zien dat het Stadsfries toch nog door heel wat banden aan het ‘heitelân’ vastzit. Evenwel kon bij de syntactische en woordgeografische bewerking ook wel eens blijken dat men bij de vorming van het Stadsfries niet alleen aan ‘hollandse’ invloed denken moet. Niemand twijfelt aan die invloed in latere tijd. Het proces van de ontfriesing loopt echter over eeuwen. En aan het begin ervan zal men ook ernstig moeten rekenen met invloed van het omringende Oost-Nederlands. Het komt mij voor dat F. deze invloed wel wat laag aanslaat. Hij wijst wel op onmiskenbare oostelijke eigenaardigheden in de oudere oorkonden (p. 61), maar vermoedt dat de inwerking daarvan in de gesproken taal niet groot zal geweest zijn, omdat er nu maar weinig meer van te zien is.

Is dat werkelijk zo weinig? Wie wat van noordoostelijke dialecten kent en Fries (d.w.z. geen Stadsfries!) leest, stuit telkens op eigenaardigheden in woordvorming en idioom, die hem uit het saksische deel van ons taalgebied bekend zijn. Bij de lezing van een kort artikel, in het Fries geschreven, noteerde ik b.v. jongkerel ‘jonge man’, zuks (fri. soks) ‘zo iets’, voortdalijk (voort + dadelijk) als zulke ‘friso-saxonismen’. Sonnen ‘zo een’ is er ook een. Fokkema zelf denkt aan saksische invloed bij de meervouds-s, die in het Fries veel meer voorkomt dan in het Ndl. Men zou de idiomatische eigenaardigheden, die ik zo te hooi en te gras noemde, in vollediger historische en geografische samenhang moeten zien, om uit te maken of ze werkelijk als bewijzen van saksische invloed op het Fries kunnen gelden. Maar er zijn toch omstandigheden genoeg, die zulk een invloed aannemelijk maken. In Groningen is het Fries geheel voor het Saksisch bezweken. Ook in Friesland zal saksische invloed hebben gewerkt, en dan het meest intensief in de steden, die met oostelijke streken in levendige economische relatie stonden. Misschien is die ‘oosterse’ invloed de eerste aanloop geweest tot de ontfriesing, de eerste stap in de richting van het gemeenlandse.

[p. 335]

Als de bodem hierdoor is voorbereid, kan dan later het Hollands, met de economische en staatkundige suprematie van Holland, te gemakkelijker vat krijgen.

Dank zij het werk van Fokkema, dat een alleszins betrouwbare indruk maakt, kan men over wezen en wording van het Stadsfries zich een beter gefundeerde mening vormen dan voorheen. Totnogtoe was het ‘Stêdsk’, noch vlees noch vis, meestal slechts terloops en vluchtig afgedaan. Thans hebben wij van het belangwekkende stukje taalgeschiedenis dat de friese steden hebben doorgemaakt, voorzover het klanken- en vormenstelsel betreft, de systematische beschrijving die het verdiende. Het is linguistisch interessant, maar van groot belang ook voor de friese cultuur in het algemeen. Dat Dr. Fokkema dit onderwerp, weinig aantrekkelijk voor een auteur die zijn liefde voor volk en taal van Friesland niet verheelt, op volkomen zakelijke wijze heeft kunnen behandelen, verhoogt de waarde van zijn werk.

Den Haag, Juli 1937.

C.B. van Haeringen.