De Nieuwe Taalgids. Jaargang 25

[p. 298]

Phonologie en phonetiek. (Ter opheldering).

Naar aanleiding van mijn laatste artikel in dit tijdschrift (XXV, 1931, 225-243) zijn mij verschillende opmerkingen en bezwaren gemaakt (i.h.b. door prins Tronbetzkoy, en door de heren Van Ginneken en Van Haeringen), waarvan ik in dank heb kennis genomen. In verband daarmee stel ik er prijs op, ter aanvulling van wat ik niet duidelik, niet volledig of niet juist heb gezegd, het volgende op te merken.

Men heeft beweerd, dat men nooit met behulp van instrumenten kan uitmaken of een eigenschap van een phoneem (b.v. het lip-karakter van de p en b; of de helderheid, spanning of stemloosheid van p, t en k, enz.) kenmerk van dat phoneem is of niet. Men zou dus ook niet met behulp van instrumenten kunnen uitmaken of de kleur van de klinkers a, e, i, enz. voor het analyserend taalgevoel een combinatie is van twee afzonderlike kenmerken (een bepaalde graad van Schallfülle en een bepaalde graad van Eigenton), of in elk geval slechts één kenmerk (een bepaalde kleur). Dit zou alleen de introspectie, de zelfwaarneming, kunnen uitmaken. Daarmee ga ik volkomen accoord. Voor mijn taalgevoel nu zijn deze kleuren ondeelbare kenmerken; ze zijn niet elk een combinatie van twee andere kenmerken. Zo is ook de groene kleur van een vlag voor ‘langzaam rijden’ één kenmerk, niet een combinatie van blauw en geel, zoals in een blauw-gele vlag; de bruine kleur van een andere vlag in een bepaalde vlaggetaal is voor mij niet een combinatie van blauw, rood en geel, hoewel ik heel goed weet, dat men door deze kleuren te mengen, bruin kan maken. Dit feit nu, of als men wil deze opvatting, is in strijd met de theorie van Troubetzkoy, die meent dat in alle talen niet de kleuren, maar graden van Schallfülle en Eigenton, of een van beide, kenmerken van klinkers zijn, op dezelfde manier als plofkarakter, lipkarakter en helderheid kenmerken van onze p zijn.

Teneinde nu in dezen groter zekerheid te krijgen, heb ik getracht langs een omweg te bepalen of misschien toch nog in ons onderbewuste bepaalde graden van Schallfülle en Eigenton kenmerken

[p. 299]

zijn van onze klinkers. Volgens Tr. zou eenzelfde graad van Schallfülle kenmerk zowel van de oe, als van de uu en van de ie zijn, een andere graadkenmerk van de oo, eu en ee, enz. Om dit te controleren ging ik uit van de veronderstelling, dat in het algemeen dezelfde bovenformant dezelfde graad van Eigenton veroorzaakt, en dezelfde graad van benedentoon dezelfde Schallfülle. Deze veronderstelling is zeer plausibel. Ze is zeker even plausibel als de hypothese, dat luchttrillingen van dezelfde snelheid altijd dezelfde toon veroorzaken; uitzonderingen op deze regel, door Köhler gevonden, betreffen in hoofdzaak toonhoogtes die in het gewone spreken niet voorkomen, en pathologiese gevallen (Akustische Untersuchungen III, Zeitschr. f. Psychologie 72, 1915). Mijn veronderstelling is zoo waarschijnlik, dat men in geval van twijfel van de twijfelaar het bewijs mag verlangen: omkering dus van de bewijslast.

Is deze veronderstelling juist, dan mag men verwachten dat, als Troubetzkoy toch gelijk heeft, de klinkers oe, uu en ie in dezelfde situaties instrumenteel onderzocht, dezelfde bendenformant zullen vertonen, evenzoo oo, eu en ee, en dat aa, eu en uu zullen blijken dezelfde bovenformant te hebben. Dit nu bleek bepaald niet het geval te zijn. Weliswaar zijn de betreffende klinkers door Eykman niet alle in precies dezelfde phonetiese omgeving onderzocht (vgl. pa, koe, u, deun), maar grotendeels toch wel (biet, beet, boot). Alles wijst er op, dat Schallfülle en Eigenton geen kenmerken zijn. Hoe ook in andere gevallen instrumenteel onderzoek een bevestiging geeft van het door introspectie gevondene, blijkt uit een vergelijking van de figuur, die onze heldere en doffe klinkers verenigt, en een wirwar vertoont, met de figuren waar de heldere en doffe afzonderlik zijn voorgesteld, en die een grote regelmaat vertonen. Zoo wordt door instrumenteel onderzoek het door introspectie vastgestelde feit bevestigd, dat alle heldere klinkers één kenmerk gemeen hebben, en alle doffe een ander.

Hiermede meen ik het goed recht van het gebruik van instrumentele gegevens ook voor zuiver phonologiese quaesties voldoende te hebben verdedigd, zij het ook dat op deze wijze gevonden argumenten altijd slechts bijkomstige waarde zullen hebben: voorop staat de psychiese zelfwaarneming.

Het antwoord, dat Tr. geeft op de vraag: waarom zijn de kleuren van de klinkers zó en niet anders? is dus niet bevredigend. Ik zocht daarom naar een andere verklaring en meen die gevonden

[p. 300]

te hebben in twee tendenties: die tot zo groot mogelike verschillen tussen kleuren en die tot voor het gevoel even grote verschillen tussen kleuren van klinkers in dezelfde taal. Een belangrijk argument ten gunste van mijn opvatting is het merkwaardige feit, dat medeklinkersystemen vaak z.g. open plaatsen vertonen, b.v. in het Nederlands:

p	t	k
b	d	(open plaats)

d.w.z. een bruikbare combinatie van kenmerken, die niet gebruikt wordt, maar dat tot nu toe nog in geen enkele taal een open plaats in een klinkersysteem gevonden is! Onbegrijpelik blijft dit, als we aannemen, dat een kleur een combinatie is van twee kenmerken: immers waarom zou men dan niet hier of daar eens, evenals bij de medeklinkers, ook bij de klinkers een bepaalde combinatie ongebruikt laten, b.v. wanneer de betreffende klinker tengevolge van een ‘klankwet’ was weggevallen. Volkomen begrijpelik wordt hetzelfde feit, wanneer we aannemen, dat in zo'n geval de overblijvende klinkers tengevolge van de neiging tot voor het gevoel gelijke afstanden naar elkaar toeschuiven, de gelederen sluiten.

Ook in andere gevallen meende ik een van Tr. afwijkend standpunt te moeten innemen. M.i. ten onrechte brengt hij telkens de tweeklanken onder in dezelfde kleurvlakken als de eenklanken. Ik heb ze gescheiden, omdat de tweeklanken een kenmerk gemeen hebben, dat de eenklanken missen, n.l. verandering van kleur die phonologiese waarde heeft. Daarom zijn de tweeklanken wat hun kleur betreft meer van elkaar afhankelik dan van de eenklanken, evenals de heldere klinkers weer van elkaar dan van de doffe.

Misschien heb ik mij wat sterk uitgedrukt door te zeggen dat bij ons een zuiver duurverschil tussen klinkers niet bruikbaar is, omdat ons woordaccent een zo sterk luidheidselement heeft. Er zullen wel talen kunnen zijn en misschien zelfs zijn, waar de combinatie lange en korte klinkers (zonder verder verschil in kleur, dofheid, o.i.d.) met luidheidsaccent werkelik bestaat. Maar histories zal dit wel altijd een korte overgangstoestand zijn naar de veel beter bruikbare combinatie heldere en doffe klinkers (of een ander qualitatief verschil) met luidheidsaccent.

Verder wil Tr., blijkbaar ingelicht door Van Ginneken (vgl. Travaux du cercle linguistique de Prague 4, 1931, 102), niet aannemen, dat in het Nederlands het verschil tussen de z.g. lange

[p. 301]

en korte klinkers een qualitatief verschil (helder: dof) is. Beide geleerden zijn, evenals ik, van mening, dat het verschil in lengte bijkomstig, een ongewild gevolg van de eigenlike kenmerken is. Als eigenlike kenmerken echter beschouwen zij in het Duits en het Nederlands het scharf geschnittene en het schwach geschnittene accent. De z.g. korte klinkers zouden eindigen op het moment waarop de klinker het luidst wordt uitgesproken, de z.g. lange klinkers eerst enige tijd daarna; vgl. bon en boon. In afwachting van nadere toelichting schijnt het mij, dat juist in dit opzicht het Nederlands zich van het Duits onderscheidt. Het schwach geschnittene accent ontbreekt bij de heldere klinkers van boek, bruut, biet, leut, boeken, bruten, bieten, leuten.

A.W. de Groot.