De Nieuwe Taalgids. Jaargang 15

[p. 1]

Iets over taal en stijl van Dr. Abraham Kuyper.

Een ‘eeresaluut’ voor de ‘reus in de journalistiek’, door een die een aantal van z'n strijdschriften en redevoeringen met aandacht las, een ruw beeld in een paar lijnen van de strijdende stylist - kan 't zijn met eenig perspectief -, men neme dat voor lief, zoolang geen afdoend antwoord over Kuyper's schrijverswaarde is gegeven.

‘Stijl duldt geen adjectieven als uitstekend of prachtig’ schreef Allard Pierson eens.¹⁾ Kuyper zelf zal voor zijn stijl ze zeker ongepast geoordeeld hebben. Want is het niet als sprak hij voor zich zelf, toen hij van Bilderdijk getuigde dat die slechts de ‘gemeene taal voor 't dicht van alle eeuwen’ heeft trachten vast te leggen, die taal met heel de symboliek ‘in natuur en levensbedrijf ingeschapen’ en dat hij vóór alles, ‘door de verzoening in (zijn) eigen hart gevonden, de katharsis in den levensstrijd voor (zijn) volk (deed) ruischen’ en daarin zag z'n levenstaak en roeping?²⁾ Een middel uit Gods hand ontvangen ter verbreiding van Zijn Waarheid, zoo moest de macht der welversneden pen de voorman van het Neocalvinisme schijnen. De vorm kreeg enkel door de inhoud waarde voor hem; die vorm ook voegde zich slechts naar de lijnen van z'n levenshouding. De vaak stormende vaart van z'n stijl getuigt van de geestesdrijver; herkent hij eenmaal in het verre voorgeslacht z'n geestverwanten, dan neemt hij weldra ook de stemmige waardigheid hunner beeldende wendingen in zich op; en levend als de leider zijner ‘kleyne luyden’, ‘beluistert hij de volkstaal op de markt des levens’. Zoo kan z'n taal ons dan treffen door staag wijder ontluikende kracht; z'n beelden worden scherper, pittiger. Maar wie hij was als schrijver, bleek toch ook dadelijk al, toen hij met diepdoorleefde overtuiging, voor 't eerst ten strijde trok.

‘Wat moeten wij doen?’ een van z'n eerste geschriften al, toont ons de latere stijlkunstenaar. Er is kracht in dat pleidooi voor de medezeggenschap der gemeente, er wordt een overtuiging voorgestaan.

1) cf. J. Postmus: Kuyper als Journalist (Den Gulden Winckel I, p. 90).

2) cf. Bilderdijk in zijne nationale beteekenis, p. 27-28.

[p. 2]

En dadelijk zien we, dat ook hier al, met gloed van woorden, in korte zinnetjes, die klemtoon dragen op wat ze gemeen hebben, het eigen uitgangspunt bepaald wordt.¹⁾ Als later steeds, is 't ook nu al Kuyper's streven om kort en goed z'n waarheden te stellen en daarna het onhoudbare aan te toonen in wat aan andere zijde wordt beleden. Rhetorische galm zet daaraan kracht bij in dreunend herhalen²⁾ en als uit de boezem van de half-onwillige toehoorder rijzen de tegenwerpingen, om aanstonds te worden ontzenuwd.³⁾

Vaak ook voorkomt hij z'n publiek; in snelle opvolging laat hij zelf de vragen neerkletteren⁴⁾ - maar ze zijn absurd en zegevierend

1) Wat moeten wij doen? p. 1-2: De kerk mag zich niet wagen aan het verwijt, van in een zoo hachlijk oogenblik zelve door gedachteloosheid haar toekomst voor lange jaren verspeeld te hebben. We mogen niet maar zoo op goed geluk af onze stem uitbrengen. Eer de stembus op tafel komt, moeten we weten wat we willen, en met aandrang herhaal ik dus mijn vraag: wat moeten wij doen?

2) Wat moeten wij doen? p. 6: Geheel anders daarentegen staat de zaak voor ons. Ook ons moge de kerkvorm in menig opzicht verouderd dunken, maar zij zelve blijft ons niettemin altijd even frisch en jong. Ons is die kerk nog altijd het van God verordend orgaan. - In ons oog kan ook nu nog niets die kerk ontheffen van hare roeping. - Krachtens onze geloofsovertuiging - enz.
Vgl. hiermee b.v. Het Beroep op het Volksgeweten, 1869, p. 10: Men wrake dan die overtuiging - Men betwiste ons dan het recht - Men beantwoorde die bewering - en
Revisie der Revisie-legende, 1879, p. 121: Vandaar reeds bij Calvijn dat sterk dringen op een Concilie.
Vandaar die rustelooze pogingen van a Lasco en anderen, om één grooten Rijksdag van het Koninkrijk Christi op aarde saam te roepen.
Vandaar dat meedeelen en over en weer onderteekenen van elkaars Confessiën.
Vandaar die uitgaven der ‘Harmonie van belijdenissen’.
En vandaar eindelijk die sterk gevoelde drang, om tusschen Calvinist en Arminiaan niet door een enkele landskerk, maar door de wereldkerk uitspraak te laten doen.

3) Wat moeten wij doen? p. 22: De ultra's zegt ge, zullen meester blijven van het terrein. - Ge haalt de verfoeielijke knoeierijen der politieke verkiezingen met vlag en wimpel onze kerk binnen, roept ge verder. - Het odium theologicum zal, in partijhartstocht omgezet, uit de kerkelijke vergadering naar de woning van den stillen burger zijn weg vinden - vreest ge. - Maar als het eens op scheuring uitliep. - voert ge mij op hoogst bedenkelijke toon tegen.
Vgl. Eer is Teer, 1889, p. 8: Hoe, zoo vraagt ge - p. 50: En vraagt gij mij.

4) Wat moeten wij doen? p. 16: Moet dàt een aristocratische zuivering in kerkelijken zin heeten? - Kan men voorts niet arm en toch een aristos in kerkelijken zin zijn? Waartoe die grens van 23 jaar? cf. vooral voor dit alom bij Kuyper voorkomende verschijnsel Vrijmaking der Kerk, 1869.

[p. 3]

over de tegenstander mag hij uitroepen: ‘Zulk een wordt fanatiek, in dien spookt factiezucht, die werpt onheilig vuur op den outer’, in triomfantelijk verkonden.¹⁾ Of ook: met een stoeren stoot smijt hij van zich wat hem als opgedrongen wordt en met een forsche nadruk, in de zinsbouw merkbaar, trekt hij de lijnen die hij zelf wil volgen.²⁾ Zwaar dondert z'n verwijt tegen de onverlaat en het is, als wil hij z'n tegenstander bedwelmen onder het gewicht der machtige mokerslagen van z'n dof beukend betoog - zoo klinken die zinnen met stâge herhaling aan het alles beheerschende woord.³⁾

1) Wat moeten wij doen? p. 4. Vgl. Revisie, p. 32: Maar dit had nu uit. Dat kon, dat mocht niet meer. Bedoeld noch gezegd. 1885, p. 10: Het hoorde er niet. Het is er misplaatst. Strikt genomen. 1880, p. 95: Er is dus met den besten wil niets aan te doen. Er valt niet aan te tornen. en p. 118: Dat is een abuis. Dat stond er niet. Ik heb er niet aan gedacht.

2) Wat moeten wij doen? p. 6: Af wijs ik dan elke pleitrede. - Verzet teeken ik dan aan tegen - cf. Strikt genomen p. 84: Regel blijft derhalve - p. 85: Vrucht van deze gehoorzaamheid Bedoeld noch gezegd. p. 14: Scheiding van het leven - Het Calvinisme en de Kunst, 1888, p. 12: Doel van deze schepping - is - Bilderdijk, 1906, p. 32: Lief had hij als poëet de poëzy.

3) Wat moeten wij doen? p. 9: We hebben met een landskerk te doen, een kerk waartoe men bloot door geboorte of gewoonte behoort, een kerk dus in haar meest verwaterden, minst eigenaardigen vorm. Die landskerk behoort krachtens oorsprong en verleden, tot een der vele takken, waarin sedert de Hervorming de idé der kerk zich gesplitst heeft. Die landskerk - En die landskerk -
p. 21: We moeten, want - we moeten, want - we moeten, opdat - we moeten dus -
Vgl. Eenvormigheid, de Vloek van het Moderne Leven, 1869, p. 19: Wegvallen het verschil van bouwtrant. Wegvallen het verschil van leeftijd. Wegvallen het verschil van kunne. Wegvallen het verschil van kleeding. Wegvallen het verschil der volkstalen.
Revisie, p. 149: Ieder stemt toe, dat - Ieder geeft ook toe, dat - Ieder erkent voetstoots, dat -
Het Beroep op het Volksgeweten, p. 16: Voorts, aan dat volk, van ouds zoo tuk en fier op het vrije leven zijner burgers, aan dat volk dat nooit dwingelandij heeft geduld, - aan dat volk dat nooit anderen voor zich doen liet, maar steeds zelf deed: aan dat volk van vrije burgers bij uitnemendheid, willen we - p. 18: Zijn antwoord. Een antwoord niet door anderen voorgezegd, maar door het eigen geweten ingefluisterd. Een antwoord niet in de woelingen der partijdriften opgevangen, maar met kalmen ernst beraden in het hart. Een gewetens-antwoord dus.

[p. 4]

Er is nog meer in dit vroege geschriftje dat Kuyper voor altoos kenmerkt: de korte zinnetjes van het voortsnellende betoog, hier alleen nog niet, als later, ook in de druk uiteen geworpen¹⁾; een begin ook al van een schets, zooals hij er later zoo meesterlijk wist te geven van toestanden uit heden of verleden, sober en zakelijk, typeerend in elke trek, levendig door vlugge omtrekken in korte zinnen, levend als één geheel doordat de achtereenvolgende pennekrassen tenslotte één teekening geven.²⁾ Er is verder de rhetorische vraag met z'n herhaling in toenemende nadruk, en de vraag ter inleiding op het volgende vraagpunt; er is de uitroep tot hoorders of lezers en een aandachtwekkende wending als ‘daar is meer’ of ‘Intusschen!’

Alles te samen zeker wel genoeg om in de pas optredende publicist de forsche schrijver van later al te bespeuren. Vaak is het nog maar een schemerig begin van wat eenmaal zal schitteren. Het ‘Maar immers’, ‘Maar ook’, ‘En daarbij’ ontbreekt. De zucht om uiteen te gooien wat gescheiden blijven moest, bracht nog niet tot een ‘van tweeën een’; de behoefte aan overzichtigheid en nadruk tevens, brak nog geen saâmgetrokken zinnen tot korte, losse zinstompjes.³⁾ Wel is een feit, geuit als onderstelling, uitgangspunt van

1) cf. Wat moeten wij doen? p. 15: Wie voelt het niet. Dat was een waagstuk, dat had men niet mogen toestaan. p. 17: De gecensureerden sluit ge uit. Volkomen juist. Die zijn kerkelijk geschorst.
De korte zinnetjes worden het meest gebruikt in stukken als Revisie - Strikt genomen, die rechtstreeks tegen personen gaan.

2) Wat moeten wij doen? p. 13: De kerkregeling werd van een godsdienstige tot een bloot administratieve zaak verlaagd. De coterie die eens op het kussen zat, liet zich het eens verworven privilegie niet ontwringen. Ja, men bad nog eer men kiezen ging, maar met het kwalijk verholen voornemen om zich niet door het belang der kerk maar door persoonlijke consideratiën te laten leiden.
Voor uitvoerige schetsen vergelijke men: De Nutsbeweging, 1869, p. 17-26, Het Modernisme, 1871, p. 51, Bilderdijk, p. 19-20, p. 34-35.

3) Vgl. Vrijmaking der kerk, p. 9: Het moet hun gezegd worden. Niet maar dat de synodale organisatie onze kerk ten val heeft gebracht. Niet maar - Maar ook en vooral. Dat - Dat - En eindelijk dat -
Beroep, p. 21: Ik heb te wijzen op - op - op - tot 6-maal toe.
Eer is Teer, p. 29: Maar wij, die het moesten aanzien hoe - hoe - tot 4-maal toe.
Strikt genomen p. 111: Hierdoor is het dan ook geschied dat - dat - etc.
Bilderdijk, p. 10: Of van waar dan dat - Dat - Dat -

[p. 5]

voortschrijdend betoog, maar het welgevallig uitspinnen in een reeks van beelden en het optassen van argumenten, wordt nog gemist en het ‘dan moeten we’ - volgt al gauw op de hypothese.¹⁾

Evenwel: het is een strijdschrift dat we onder handen hebben; voor de machtige zinnen van de redevoering was hier geen plaats, de breed uitgesponnen vergelijkingen moesten hier wel tot vlugge aanduidingen beperkt blijven. En het zelfde geldt voor de schetsen die Kuyper in z'n oraties inlascht en voor de vele stijlfiguren die hij daar gebruikt.²⁾ ‘Met anderen veroorlooft hij zich de abnormale (?) weelde van meer dan één stijl: den zoetelijken van “honig uit den rotssteen”, den vlijmenden der “driestarren”, den majestueus breeden der groote redevoeringen, waarin de pronkende leuzen worden uitgegeven -’³⁾ het moet beaamd worden, al zal men, gedachtig aan de eischen van de prozastijl, de vlijmende bedoeling van de uitspraak niet aanvaarden. Wat een goed doorwrochte rede

1) Wat moeten wij doen? p. 7: Heeft bovendien de kerk een historisch verleden, dan mogen we de sluizen ook nimmer openzetten voor den stroom der revolutie.
Vgl. hiermee: Eenvormigheid, p. 7: Vertoont alle zonde een gemeenschappelijken karaktertrek, draagt ze het stempel van gelijken oorsprong, is er welgeordende samenhang in haar uitingen, regelmatige ontwikkeling in haar verloop, is er i.e.w. een geschiedenis der zonde. Weeft het geslacht der zondaren alle eeuwen door aan éénzelfde kleed, waarvan niemand onzer de schering heeft opgespannen. Bouwen wij hier, en zij, die aan andere einden der aarde zondigen, daar verre, met ons aan éénzelfden onheiligen tempel, maar naar een bestek, dat wij zelven niet kennen, naar een plan dat het onze niet is. Immers dan moet ge òf dat hoogst gewichtig verschijnsel geheel onverklaard laten, òf u gevangen geven in wat de Schrift u van satan leerde.
Strikt genomen, p. 61: Ligt er dus op den bodem van de ziel onzes volks in zijn oorsprong geen vrome zin, laat ons dan niet verder spreken, Amice. Maar vindt ge - die vroomheid bij ons volk wèl. - Zie dan toe.
Beroep, p. 25: Draagt onze richting een banier, die tot op Frankrijks omwenteling de banier der gansche natie was, we eischen dan met recht, dat ons beginsel zeer sterk zal zijn uitgesproken in de nieuwe nationaliteit die zich vormt.

2) Casimir gaf in het beneden te noemen artikel voorbeelden van asyndeton en polysyndeton. Paarsgewijze verbinding vindt men o.a. in Eenvormigheid, p. 21, 23, Eer is Teer, p. 13, Liberalisme en Joden, p. 13 en op vele andere plaatsen.

3) Chantepie de la Saussaye, Een halve eeuw II, p. 424.

[p. 6]

vergen mag van de inspanning der hoorders, geldt niet voor een betoog dat weerlegt; een academisch publiek geniet, wat boven het bevattingsvermogen van een, ‘deputatenvergadering’ wellicht uitgaat. Dat Kuyper de ‘tale Kanaäns’ tot de laatsten veel spreken laat, 't geeft er blijk van dat de partijleider weet hoe men ‘het klavier der volksconscientie bespelen’ moet. Maar temerig of laf is Kuyper nooit; hij daalt niet af, maar dwingt tot medeopstijgen;¹⁾ want wat aan alles wat hij schreef vlucht geeft: het hoogste van z'n leven speelt tusschen alles door en overglanst al wat hij schrijft of predikt.

Oudtestamentisch wordt z'n stijl daardoor, 't sterkst in z'n stichtelijke boeken. Maar als ik die op zij mag laten, omdat niet die kant van z'n schrijven mij vooral bekend is, dan ziet men toch in Kuyper's werken niet die aaneenrijging van bijbelteksten die zoovele zijner geestverwanten ter staving van hun rechtzinnigheid meenen noodig te hebben. De stijl van de boeken van het Oude Verbond is bij hem het zelf verworven bezit van de mensch van het heden. Waar Israël voor de kleurige beelden van z'n gedragen, bloemrijke taal te gast ging bij de weelderige natuur van Syrië of bij de bedrijvige kooplieden in z'n midden - daar grijpt Kuyper handen vol uit het veelzijdige leven der moderne samenleving. In dié zin is z'n stijl dan steeds Oudtestamentisch, maar voor het deel van z'n werken waarvan hier sprake is, in dié zin ook vooral.

Ook in het geschriftje dat hier als uitgangspunt dient, getuigen tal van beelden al van de man die geniet van het bedrijvige leven rondom hem.²⁾ Naarmate we latere brochures in handen krijgen, zien we ze talrijker worden.³⁾ Nu eens wordt een vergelijking breed

1) School en Leven, 1917, p. 10 en 147 1^e kolom.

2) p. 3: beelden aan zee- en dijkwezen ontleend. p. 4: beeld uit den bijbel. p. 7: beeld aan het dijkwezen ontleend. p. 20: beeld van een instortend huis. p. 20, 21: beeld uit het zeewezen, enz. enz.

3) Enkele grepen boden de volgende soorten van beelden: Eenvormigheid, p. 8: uit de plantenwereld; p. 20: uit het zeewezen. De Nutsbeweging, p. 15: uit het krijgswezen; p. 60: zeewezen; p. 4: stoomwezen; p. 81: krijgswezen; p. 73: visscherij. Het Modernisme, p. 8: bouwbedrijf; p. 48: loodswezen; p. 51: bergtochten. Strikt genomen. p. 72: schaatsenrijden; p. 153: muziek. Eer is Teer, p. 45: bankwezen; p. 46: krijgswezen; p. 52: photographie. Bilderdijk, p. 28: photographie etc. Om precies te onderscheiden wat aan den Bijbel is ontleend en wat aan het hedendaagsche leven, behoeft men uitgebreider bijbelkennis dan waarover ik beschik. Of er ontwikkeling is in de keuze der beelden, ging ik niet na. Merkwaardig is het zeker als we juist in de latere geschriften de photographie zien opduiken. ‘Uitschakelen’, dat ook door Kuyper wordt gebezigd, zal aan spoorwezen òf aan de electriciteit ontleend zijn. Wat ik boven aan voorbeelden gaf van beeldspraak is maar een zeer klein staaltje, doch ik mag er zeker mee volstaan; van veel beeldspraak is de herkomst lastig kort aan te duiden.

[p. 7]

uitgewerkt, dan weer moet een enkele zin ter teekening volstaan en het is daarbij opmerkelijk hoe vaak de genitief de deelen van de vergelijking dan verbindt.¹⁾ Een overvloed, een overdaad van beelden soms siert Kuyper's stijl en eens gebruikt, worden ze zelden meer te baat genomen.

Soms ook grijpt hij naar de schat van verweerde beelden uit de omgangstaal en dan beseffen we pas recht dat Kuyper's beeldspraak altijd is doorvoeld. Wat afgesleten pasmunt was, wordt door hem omgesmolten en op nieuw gestempeld. Wat nauwelijks meer als beeld gevoeld wordt, leeft voor hem nog in de wereld, waaraan het eens ontnomen is. Men hoore: ‘Zal ik de echtheid van het goud keuren, dan moet eerst de steen die ik bezigen zal, zelf onderzocht, of hij werkelijk toetssteen is. Slechts dan drukt het eêl metaal zijn goudstreep af, zoo de steen, dien het aanraakt, bij zijn geaardheid past’.²⁾

Merkwaardige tegenstelling vormt met dit weelderige in Kuyper's stijl, z'n overvloed van gemeenzame uitdrukkingen. Ook in dit opzicht kunnen we tot 1869 teruggaan om hem b.v. te hooren spreken van menschen ‘die erfelijk in het bankje zitten’, over een ‘pruttelaar’, ‘beknutselen’, ‘beknibbelen’, zooals hij later te midden van het breedste pathos ineens kan doen opschrikken door ‘woordenlijmer’, ‘bazelen’, ‘verhaspelen’, ‘faliekant’³⁾ - een concessie aan de massa die hem van Groen onderscheidt.

Grootendeels een ander dan de groote publicist is de Kuyper van

1) b.v. de boom des levens; maar sterker: het klavier der volksconscientie; het fijngemaasde vischnet der critiek, Nutsbew. p. 73; de lijdenskoorts der Fransche overheersching, ib. p. 39; 't onvoedzaam brood der holle theorie, ib. p. 20; het fijn glazuur der vroomheid, Strikt genomen p. 161; het kaartenhuis der conventie, Bilderdijk p. 15.

2) Het Modernisme, p. 44. Vgl. ook uitdrukkingen als: naar de kaak sleuren, Bilderdijk, p. 19; als de pinken er bij zijn, (Onnauwkeurig 1889, p. 35) mogen hier genoemd worden, daar juist de kleine wijzigingen in het gemeene spraakgebruik doen zien hoe goed K. de uitdrukkingen verstaat.

3) Wat moeten wij doen? p. 2, 3, 6, 13; Vrijmaking, p, 32: aftroggelen; Het Modernisme, p. 39: bazelen; p. 49: wegfutselen; Strikt genomen, p. 107: buiten zijn boekje gaan; p. 146: verhaspelen. Eer is Teer, p. 26: lucratieve postjes. Bilderdijk, p. 21: onttroggelen, etc.

[p. 8]

'69 evenwel voor ons, wanneer we letten op zijn onmatig gebruik van vreemde woorden, vaak onnoodig boven goed Nederlandsche verkozen. Hebben op dit punt de bedenkingen tegen overbodig leenen, twee jaar later door hem zelf in zijn rede ‘Eenvormigheid’ geopperd, tot matiging, schoon niet tot ‘generale’ bekeering genoopt? Opmerkelijk is wel in dit verband dat hij daarna ook algemeen gangbare termen als abstract, a posteriori, implicite, verdietschen gaat.¹⁾

Maar wat vooral in het vroege stuk opvalt, is het gemis van die schat van woorden en uitdrukkingen die uit de bloeitijd onzer letterkunde stammen of soms ook aan Kuyper's zucht naar het teekenend bizarre hun ontstaan te danken hebben: 'n ‘koudbloedig bestaan’ in 1869 is slechts een zwakke aanloop tot de ‘muffe huisbakkenheid,’ de ‘wijdmouwige bekrompenheid’ en de ‘gladhoutsche tafelkout’ waarmee hij Bilderdijk op den voet volgt,²⁾ en de 17^e eeuw prikkelde hem totaal nog niet tot navolging.

Vooral de verwantschap met de bijbeltaal zal Kuyper later in onze oude letterkunde hebben aangetrokken. Het stemmig-gedragene bij de 17^e-eeuwers was voor hem de nagalm van de taal, waarin de hoogste openbaringen voor zijn volk waren vertolkt.³⁾ Die taal was bovendien voor hem een taal van geestverwanten. En dat ze pit en kracht bezat, moet de teekenaar met het woord ook onweerstaanbaar bekoord hebben.

Zoo is dan Kuyper's taal rijkelijk gesierd uit de schatkamer van ons oude, statige Nederlandsch; meer zuiver bijbelsch in bundels als ‘Uit het Woord’ en ‘Honig uit den Rotssteen’, gemengd bijbelsch en archaistisch in de strijdschriften en redevoeringen. Ieder kent z'n ‘overmits’ en ‘bijaldien’ en ‘nademaal’; aanfluiting, een bijbelsch woord, werd met liefde gebezigd; ‘Archangel’ bleef behouden omdat de ‘Translateurs’ het kozen; ‘van den hoofdschedel tot de voetzool’ weet ieder thuis te brengen; ‘'t gekrookte riet’ spreekt elkeen van de Bijbel. Meer archaistisch zijn om maar een greep te doen: arduin,

1) Eenvormigheid, p. 17, 39. Ook later treft men bij K. telkens woorden als: repristineeren, petrocineeren, affiliatie, retraite, machine de guerre, avocasserie, dessous de (la) carte, etc.

2) Wat moeten wij doen? p. 5. Nutsbeweging, p. 21. Eer is Teer, p. 6 ontleend aan Bilderdijk.

3) Bekend is Kuyper's voorliefde voor statige vormen als: stemme, vrouwe; onhistorisch: winste, gunste. Toen Ds. Bronsveld Here in Heer veranderd had, wekte dit Kuyper's strijdlust zelfs op: Bede om een dubbel corrigendum 1880.

[p. 9]

omtuinen, nietmetal, ontijgh, dringen op, onvolgzaam, ontwee, ietwes, griffie voor griffel, oneffen voor oneven, tapeet, lustwarande, stoelen op, pit van redenen, ontledigen, eerbiedenis, op dit pas, zoetvoerig, overheid en zooveel anderen. ‘Aanstichting’ veranderde van kleur, ‘in het gevlei komen’ is misschien een verkeerd begrepen archaïsme. De ‘beschreven vaderen’ van Hooft treden op, ‘het gepleisterde graf’ wordt vermeld, uit Vondel's Roskam of wel rechtstreeks uit Matthaeus. Maar ook: ‘de landen van overzee’ wat ons verder terugvoert en meer 18^e eeuwsch-pruikerig: het eermetaal, en de legpenning.

Archaïsme en Germanisme vloeien ook hier soms in elkander over - maar het gezochte ‘opwiegelen’¹⁾ voor opzetten is tenminste nog eerbiedwaardig vergeleken bij brutaal-moderne germanismen als Grootdichter of 'n Communaal-behuizing.²⁾ Maar daartegenover staat dan weer menig pittig woord, dat meer dan veel van wat door hem in onze taal is ingedrongen, een voortbestaan verdient. Ik noem alleen maar ‘redebeleid’ en ‘sluitreden’, 't laatste vooral een prachtige vervanger voor ons logica. Ook ‘wielschuif’, goed Nederlandsch woord voor wat alleen in 't buitenland bekend is, bewijst dat hij z'n moedertaal verstaat en er de schatten goed van kent.³⁾

Opmerkelijk, meer dan prijzenswaardig is het als ‘gelachzaal’ wordt geschreven met gezochte ouderwetsche spelling of met zucht tot woordspeling,⁴⁾ of als hardnekkig wordt gezet ontaarden aan -, spenen aan -, waar wij toch van gebruiken. Bizar ook is het om nu juist te zetten ‘te kus en te keur’ wat Vondel één keer eens gebezigd heeft.⁵⁾ Kafir voor kaffer doet denken aan ijdel pralen met goedkoope kennis.⁶⁾ En tegen ons taaleigen druischt het in, om ‘mansledematen’⁷⁾ te schrijven of derven-dierf te vervoegen.⁸⁾ ‘Uitstal’ voor stalletje is eveneens wat nieuws. Maar hier zal wel het rhytme van de zin de keus of vorming van het woord bepaald hebben: ‘een knaap van veertien jaren voor zijn uitstal’⁹⁾ - een concessie dan aan het behagen in breedvloeiende en indrukwekkende zinnen die Kuyper ook zoo vaak met echte of vermeende stafrijm werken doet.¹⁰⁾

1) cf. Beroep, p. 5.

2) B.v. Groot-dichter. Bilderdijk, p. 25. Communaal behuizing. Het Calv. en de Kunst, p. 47.

3) Het Modernisme, p. 51.

4) Eenvormigheid, p. 20.

5) ib. 17.

6) Onnauwkeurig p. 46.

7) Vrijmaking, p. 55.

8) Revisie, p. 111.

9) Eenvormigheid, p. 13.

10) cf. Eenvormigheid, p. 14: schuchterheid en schroomvalligheid; p. 16: wisselt wuft; p. 20: gewijd gebied gemeen maken; p. 22: veelvormige verscheidenheid. Ook Strikt genomen, p. 111: kranken Krakauer - zwakke Zwaab. Het Calvinisme en de Kunst, p. 21: gloorende gratie; p. 26: beelden boetseeren; p. 37: zuiverheid der zeden; p. 26: kan kwalijk de klacht.

[p. 10]

Bij deze losse grepen uit de veelheid kan het blijven. Want voldoende is wel aangetoond dat Kuyper's taal gedrenkt is in de stroomen onzer oude letterkunde en dat z'n zucht naar het bijzondere wel eens te ver ging.

‘- men moet de taal - opvang(en) zoo als ze ongedwongen van de volkslippen vloeit en ze niet neme(n) gelijk ze doctrinair, gekunsteld en gemaakt wordt in de spreekmanier der geleerden’, sprak onze schrijver eens.¹⁾ Dat het hem hiermee ernst geweest kan zijn, ondanks de zeer bijzondere wijze, waarop hij onze taal hanteerde, zal duidelijk zijn als men bedenkt dat voor hem het volk juist wortelt in het verleden en dat hij het in z'n hoogste uiting ziet in tijden van beproeving om der religie wille. De taal van die dagen van strijd spiegelt dan het schoonste in ons volk; die schoonheid zoekt Kuyper in zijn schrijven vooral te bereiken.

Hij schuwt er de ‘taalmakende gemeente’ van het moderne leven niet om: we zagen juist, dat de wereld om hem heen en de taal van het dagelijksch leven eerder in z'n werken zijn te speuren dan het singuliere dat hij aan de 17^e eeuw ontleent. Daardoor juist is de taal van ‘Wat moeten wij doen’ zoo anders dan die van de spoedig volgende geschriften.

Maar ook alleen de taal: aan de stijl heeft de voor hem toenemende bekoring van onze klassieken weinig kunnen veranderen, omdat de strijdende geestdrijver hier aanstonds zich zelf was: De strijder tegen de ‘leugengeest’ der 19^e eeuw, voor Calvinisme en kerkelijke democratie, is in Kuyper ouder dan de liefdevolle bewonderaar van het leven der vaderen.

Groningen.

P.J. van Winter.

1) Strikt genomen, p. 160.