De Nieuwe Taalgids. Jaargang 12

[p. 155]

Boekbeoordelingen.

Vondels Lucifer, uitgegeven door Dr. N.A. Cramer. Vierde druk. Opnieuw ingeleid door Dr. B.H. Molkenboer O.P. (Zwolsche Herdrukken. - W.E.J. Tjeenk Willink. 1917.)

‘We hebben gemeend in deze vierde Lucifer-uitgave van de Zwolsche Herdrukken de oorspronkelijke inleiding van Dr. N.A. Cramer te mogen vervangen door eene beschouwing, die de uitgevochten strijdvraag over 't politiek allegorisme van Vondels drama vanzelf ondervangt.’

Dit nu geschiedt inzonderheid in IX-XXXI van de Inleiding: ‘Het Lucifer-motief in Vondels werk’, waarin uitvoerig en met tal van aanhalingen en verwijzingen wordt aangetoond, welke de grondgedachte is geweest van Vondels toneelarbeid van af zijn Pascha tot zijn Noah: de opstand van het menselik hart en zijn verootmoeding; het eerste als noodwendige oorzaak van het laatste, als wel het laatste als noodwendig gevolg beschouwd van 't eerste; en dit getiepeerd in groten en kleinen, in enkelingen en in de massa; de éne Waarheid, bestendig en duurzaam, onverbrekelik verbonden aan Schepping en Wereldorde, weerspiegeld in fictie en in historie, in diep-verborgen mythe en betekenisvolle openbaring door gewijde mond, en als hoogtepunt van zijn dichterlike voorstelling en zijn kosmogoniese opbouw, op onvergankelike wijze uitgewerkt en in reële uitbeelding getoond in de Engelen-val. De hr. Molkenboee heeft met zijn merkwaardig betoog, waarin hij, met vaste hand en met een overvloed van overtuigende bewijzen, deze éénheid in Vondels blik op de mensheid tot een onbetwistbaar feit heeft gemaakt, de juiste weg mee helpen wijzen, om te komen tot een betere kennis en een hogere waardering van deze onvergelijkelike wijsgeer en dichter. En wat het vraagstuk betreft (dat voorheen zoveel pennen in beweging bracht), omtrent de mogelikheid van een of ander polietiek voorval, dat er de ondergrond van zou uitmaken? Zeer juist antwoordt de Inleider:

‘....gelijk Vondel door en in de historische gebeurtenissen het

[p. 156]

vóórhistorische treurspel telkens herspeeld zag, zoo dacht hij omgekeerd bij zijn bespiegeling van Lucifers opstand vanzelf aan al de werkelijke of legendarische rebellen, waarvan hij in z'n ander werk telkens blijk gaf zóó vol te zijn. Overal spiegels van 'n bepaald feit der wereldhistorie vindend, wendde hij zich zonder 't zelf te weten herhaaldelijk van 't beeld tot het wederbeeld en omgekeerd. Wat zou dus hem, die in elken opstandeling een nieuwen Lucifer of Luciferist ontdekte, hebben kùnnen weerhouden, om bij de bewerking van zijn prototypisch treurspel in vers na vers den reflex te geven van de wereldlijke oproeren door hem als puur Luciferisme gebrandmerkt?’ (XXXII).

Op voornoemd betoog volgt een bijdrage over de ‘Bronnen van den Lucifer’ (XXXII - XLII) met evenveel omzichtigheid als kennis bewerkt, een overzicht van ‘De Bewerking’ (XLII - LII), van de ‘Opvoeringen’ (LII - LXI) en van de ‘Lucifer-uitgaven, -vertalingen en -studies’ (LXI - LXXI), alles te zamen een rijk materiaal voor de lezer, die zich aan het bestuderen en het genieten van deze dichterlike arbeid zet. Op de tekst volgen de verzorgde aantekeningen, zoals we die in de ‘Herdrukken’ gewoon zijn aan te treffen. Voor zover ze door de bewerker van de 4^e druk zijn vermeerderd, zijn ze door stijve haakjes aangegeven.

Een enkele opmerking bij de aant. ‘Opdracht’.

Deze geschiedde aan Ferdinand III (1637-1657).

Dr. Cramer had verklaard: ‘de opdracht geschiedde aan deze keizer, omdat zijn Hongaarse koningskroon indertijd benijd en bedreigd was door Wallenstein. Alleen, heet het daar, verbood de kiesheid de dichter, Ferdinand op dit geval van door hem beleefd Luciferisme nader te wijzen, dan door in z'n Opdracht te herinneren aan de weerspannige geweldenaars, waarvan oude en jonge historien getuigen’. Van deze specialicering is vanzelf Dr. Molkenboer, na zijn afdoend betoog, niet gediend. Veel juister in de richting van Vondels dichterlik gedachte-leven merkt hij dan ook op: ....Vondel schijnt vooral tot Ferdinand getrokken te zijn, omdat hij de ‘Vader van de pais’ in hem zag (zie z'n begroeting aan Ferdinand, Unger 1637-'39, en de rijmbrief aan Nehusius, Unger 1652-'53). Dit is zeer goed gezien. Alles kwam bij Vondel aan op de vrede tussen de Christenrijken; en de dichter had nooit woorden van lof genoeg op de vorsten, die, gezind tot vrede, een werkzaam aandeel namen in het herstellen van een toestand van evenwicht en rust. Maar Ferdinand's vredegezindheid is slechts als een uitvloeisel te beschouwen van een hogere taak,

[p. 157]

zoals dan evenzeer een vredestoestand de voorwaarde is voor een diepere Eenheidsdrang. Het geheim, zo het een geheim moet genoemd worden, ligt in het semper augustus. En nu slaan we op het begin van de ‘Opdracht’:

‘Gelijk de Goddelycke Majesteit in een ongenaeckbaar licht gezeten is; zoo zit ook de wereltsche Mogentheit, die haar licht uit Godt schept, en de Godtheit afbeelt, in haren glans verheerlyckt’, - en tevens het klinkdicht ‘op de Afbeeldinge van Keiserlycke Majesteit’ met het Virgilius-motto, en het daarop terugslaande sextet. Onnodig is het, nog verder te wijzen op het in dezelfde lijn liggende vers ‘Op het kronen van Leopoldus’ (1657). Vondels parallelisme schiep zich steeds een ‘Aardse Gelukstaat’ naast de ‘Hemelse’, een ‘Kerstenrijk’ naast een ‘Godsstad’: en de drager van de ‘Aardsche Mogentheit’ was de ‘Augustus’, aan wie de Goddelike bestiering in zijn tijd het Keizerschap had toegewezen aan de Donau. Als aardse afspiegeling van de Hemelse Majesteit was de Keizer van het Heilige Roomse Rijk de drager van het onaangevochten aardse Gezag; en het hoogste, tot nu toe gebeelde, ‘spel’ in de Hemelen volspeeld, kon zich slechts stellen onder de schaduw van hem, die het Hemels gezag, als een éénheid genomen, ook in de toekomst als een éénheid over de volken der aarde zou hebben te verwerkeliken, door aldoor te wezen ‘groeiende in zijn macht’ en ‘triomferende met de wapenen van de Vrede’. En die Monarch, ‘geschaapen tot regeeren’, was destijds Ferdinand III.

J.K.