Taal en Tongval. Jaargang 45

Regelnummers proza verbergen

[p. 203]

Mieke Leroy
Aspirant N.F.W.O.
Een nieuwe onbekende Middelnederlandse oorkonde uit 1271

Dat er na de publicatie van het monumentale ‘Corpus-Gysseling’ reeds negen nieuwe oorkonden werden uitgegeven, moet zeker niet worden toegeschreven aan een gebrekkige speurzin van dr. M. Gysseling.¹

Wie regelmatig in een archief werkt, weet immers dat inventarissen onvolledig of onnauwkeurig kunnen zijn, dat de verschillende fondsen soms onlogisch of foutief geordend werden en dat er zelfs af en toe, om één of andere reden, een document kan ontbreken. Zeer waarschijnlijk was dit laatste de oorzaak van het niet opnemen van de hier uitgegeven oorkonde in het ‘Corpus-Gysseling’.²

De hier gepubliceerde oorkonde vonden we in het archief van het OCMW Brugge, fonds Sint-Janshospitaal, 51.³

De schepenen van het Sijseelse oorkonden op 24 maart 1271 dat Jan Vander Lo, zoon van Weitin Vander Lo en Kateline, zijn vrouw, aan Symoen de Ersatre, poorter van Brugge, een erfelijke rente van 24 schellingen Vlaams en 4 ganzen verkopen. Deze rente is gevestigd op 9 gemet 1 lijn land te Oedelem.

In het kader van onze doctoraatsverhandeling bereiden wij een diplomatisch en paleografisch onderzoek voor van alle Vlaamse Middelnederlandse oorkonden uit het ‘Corpus-Gysseling’. Vanuit verschillende invalshoeken

1 M. Gysseling, Bouwstoffen voor een woordarchief van de Nederlandse taal. Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). M.m.v. W. Pijnenburg. Reeks I: Ambtelijke bescheiden, 's-Gravenhage, 1977.
H. Rombaut, M. Leroy en G. Declercq, Acht nieuwe teksten in het Middelnederlands uit de 13de eeuw. In: Taal en Tongval, XL, 1988, pp. 1-13.
N. Geirnaert en M. Mooijaart, Een onbekende middelnederlandse oorkonde uit 1265 van de schepenen van het Brugse vrije. In: Taal en Tongval, XLIV, 1992, pp. 71-75.

2 Op de bruine enveloppen waarin deze oorkonde bewaard wordt, staat te lezen: ‘ontbreekt 13/5/55, ontbreekt nog altijd 24/11/71, terug sept 75; Terug prof Strubbe Sept 75’.

3 Voortaan zullen wij deze oorkonde SJA51 noemen.
Wij willen hier ook mevrouw Hilde De Bruyne van het OCMW-archief van harte danken voor het vriendelijke onthaal en voor de ons geboden hulp.

[p. 204]

worden de oorkonden gegroepeerd en bestudeerd. Dè vraag hierbij is: waar ontstonden deze teksten en wie was verantwoordelijk voor de redactie en scriptio? De oorkondende instantie, de destinataris, de handelende partij of misschien een zelfstandig scribent?

Toen we oorkonde SJA51 vonden, probeerden we die te relateren met al eerder samengestelde oorkondengroepjes.

De paleografische vergelijking leverde al meteen iets op: SJA51 werd door precies dezelfde hand geschreven als de oorkonden 165, 169, 169a, 180, 183, 219, 220, 231, 238, 245, 285, 305, 313, 481, 498 en 517.⁴ De 16 oorkonden van deze hand werden geschreven tussen 1275 en 1284 (voor de jaren 1277, 1281 en 1282 zijn er geen oorkonden voorhanden). Dit wil zeggen dat SJA51 vier jaar vóór de andere oorkonden van deze hand werd geschreven. Op zich niet verontrustend. De actieve loopbaan van deze scribent kan alleen maar een aantal jaartjes vervroegd worden.

Hij schreef voor zeven verschillende oorkonders: de schepenbanken van het Maandagse (165), van de stad Brugge (169, 169a, 180, 183, 231, 238, 481), van het Brugse Vrije (305, 517), van het Aardenburgse Moer (219, 220), van het Sijseelse (245, 285); de baljuw en de schepenen van Brugge (313) en de abt en het convent van de Eekhoutabdij (498). De oorkonden waren bestemd voor twee Brugse stedelijke instellingen (het Sint-Janshospitaal (180, 285) en het Heilige Geesthuis (169)); twee begijnhoven (het begijnhof van de Wijngaard (245) en het Sint-Obrechtsbegijnhof (238)); de Begarden (498); twee kerken (Sint-Salvator (165, 219, 220) en Sint-Donaas (238)⁵) en een abdij (de Eekhoutabdij (517)).⁶ Een zestal oorkonden hadden een privaat persoon als destinataris (169a, 183, 231, 238, 305, 481).⁷

Op het eerste zicht lijkt de scribent van SJA51 niet in vast dienstverband te werken bij één bepaalde oorkondende instantie of bij één van de boven genoemde instellingen.

Eén van de bovengeciteerde oorkonden verdient onze speciale aandacht: nl. 183. Opmerkelijk is dat net als in SJA51 meester Symoene de Ersatre de

4 De hier geciteerde nummers werden overgenomen uit het ‘Corpus-Gysseling’.
In ons onderzoek wordt de hand van deze oorkonden hand10 genoemd. Deze aanduiding willen we hier graag overnemen.

5 In 238 worden aan diverse personen giften overgemaakt (een kanunnik van Sint-Donaas, de klerk van de handelende persoon en het Sint-Obrechtsbegijnhof).

6 We maakten hier geen onderscheid tussen oorkonden bestemd voor de instelling zelf en oorkonden bestemd voor aan die instelling verbonden personen.

7 313 is een stedelijke verordening van de baljuw en schepenen van Brugge.

[p. 205]

destinataris is van de rechtshandeling.⁸ Misschien waren de destinataris en de scribent geen onbekenden voor elkaar.⁹

Als men het formulier in de verschillende tekstdelen van de bovengenoemde oorkonden gaat vergelijken, kan men moeilijker dan bij collega-scribenten systematische gelijkenissen aantonen.

Deze scribent lijkt minder formuliervast dan vele van zijn collega's. Een standaardoorkonde opstellen met dè typische formules van deze scribent is vrijwel onmogelijk. Het aantal volledig gelijke formules is immers beperkt.¹⁰ Op het vlak van de spelling zijn er wel meer overeenkomsten aan te tonen.

Er bestaat geen aantoonbaar verband tussen een bepaalde formule-combinatie en de oorkonder of destinataris van de oorkonde.¹¹

Dit kan op twee zaken wijzen:

a)	deze scribent zal niet aan één of ander Brugs scriptorium vast verbonden zijn geweest. Hij werkte immers voor teveel verschillende opdrachtgevers.
b)	hij volgde ook, behalve voor wat de ‘Brugse’ intitulatio-formules betreft, geen volledig door anderen voorgeschreven formulier. Vermoedelijk was deze scribent zelf perfect in staat om zowel de redactie als de scriptio van een oorkonde van vrijwillige rechtspraak voor zijn rekening te nemen.

8 Deze arts, poorter van Brugge, was een zeer vermogend man die in Oedelem heel wat landerijen en renten bezat die deels aan het hospitaal werden geschonken (vermoedelijk gebeurde dit ook met de in deze oorkonde verkochte rente).
Hij wordt voor het eerst in de rekeningen vermeld in 1276 als Simoni formatori nostro. G. Himpens, Het Sint-Janshospitaal te Brugge (voor 1188-1350), (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), Leuven, 1956, pp. 75-76 en pp. 110-111. In het ‘Corpus-Gysseling’ vonden we diezelfde man ook nog in de oorkonden: 255 en 486. Zeer waarschijnlijk is de destinataris van 381 ‘meester simoene portre in brucghe’ diezelfde arts.

9 De andere oorkonden bestemd voor deze man (255 en 486) werden respectievelijk geschreven door een onbekende hand en door de hand van 301. Ook 381 is van deze laatste hand. Het is bijgevolg geen evidentie dat alle oorkonden bestemd voor deze Brugse arts door dezelfde scribent werden geschreven.

10 Helemaal verschillend zijn de formules dan ook weer niet. De gelijkenissen zijn eerder beperkt tot bepaalde woordgroepen in een formule (bv. 2^o deel inscriptio en notificatio: allen den/dien goenen/gonen die des/ze lettren s/zullen zien ende horen lesen/-).

11 De enige uitzondering hierop vormt de intitulatio-formule in de oorkonden van de Brugse schepenen. Aan de meer algemeen gebruikelijke formule ‘wie... schepenen in brugghe’ wordt meestal een klein stukje toegevoegd: ‘te dien tiden dat dese lettren ghemaect waren’. Hoogst waarschijnlijk heeft dit eerder te maken met een bewust en vrij systematisch Brugs stedelijk ingrijpen, want ook andere oorkonden van andere handen verleden voor diezelfde schepenen hebben dit toegevoegde deel of een variant. Nergens anders in Vlaanderen werd deze intitulatio-formule zo systematisch gebruikt.

[p. 206]

Zijn aandeel in de stedelijke verordening (313) zal wel, gezien de specifieke aard van de oorkonde, beperkt gebleven zijn tot het schrijfwerk.

We vergelijken hier enkele formules van SJA51 met die van de andere oorkonden van deze hand.

Enkele nuanceringen vooraf. We wezen er reeds op dat deze hand niet zo formuliervast is. Men mag ook niet vergeten dat SJA51 vier jaar voor de andere oorkonden van hand10 werd geschreven. In die tussentijd kan het formulier van een scribent grondig gewijzigd of beïnvloed zijn zonder dat wij de mogelijke overgangen kunnen waarnemen. Een vergelijking met de oorkonden van de schepenen van het Sijseelse heeft weinig zin daar onderzoek reeds uitwees dat een ‘Sijseelse oorkondingsstijl’ niet lijkt te bestaan.

inscriptio:

Te alle den ghenen die dese lettren zullen zien Jof horen

Zeven maal een inscriptio in de oorkonden van hand10. De formule evolueert evenwel op vlak van spelling en woordkeuze.

De formule uit SJA51 is sterk gelijkend, maar niet helemaal dezelfde.

notificatio:

Doen tewetene ende teverstane

Hand10: vijf maal: doen teverstane, tien maal: doen tewetene.

De combinatie van de twee notificatio-formules werd na SJA51 niet meer gebruikt door hand10.

intitulatio:

wie N. Schepen vanden zieseelschen

Dezelfde structuur als in de oorkonden van hand10 (met uitzondering van 305).

narratio:

Dat N. quamen voer ons tewetten ende verlieden

Net dezelfde structuur ziet men ook bij oorkonden van hand10. De toevoeging ‘tewetten’ is uniek voor hand10; ‘ende verlieden’ staat ook in 169.

[p. 207]

dispositio:

Geen vergelijkbare formules

corroboratio:

Ende in euweleker ghedinckenesse van deser dinc wie voerzeide Schepene voer wien dese dinc ghedaen was wettelike willen dat ze ghestadich bliue ende vast.

Deze inleiding is totaal verschillend van die van de andere oorkonden van hand10. Enkel in 165 nog eens ‘ghestadich’.

De woordgroep: ‘euweleker ghedinckenesse’ komt ook voor in 238, 305 en 498.

zo hebben wie dese lettren ghezeghelt met onze zeglen.

Zelfde structuur als in 169a.

datatio:

Dit was ghedaen inde buergh voer thuis dat was wouters stoch clerchs inde vierscarne jnt jaer der jncarnatie ons heren alsmen scriift .m^o.cc^o. & lxx^o. Dinxens daegh voer palme Soendach. Jnde maent van marte

Zo goed als dezelfde formule in de nummers: 165, 169, 183, 231, 238, 245, 285, 305, 481, 498 en 517.

In de meeste oorkonden van hand10 wordt de naam van de maand vermeld en dat is ook hier het geval.

De reeds vermoede relatie tussen SJA51 en de andere oorkonden van hand10 worden hier, na dit korte diplomatische overzicht nog eens bevestigd. Dat het formulier niet steeds gelijkend is aan dat van de andere oorkonden van hand10 hoeft ons, zoals boven reeds werd aangetoond, niet te verbazen.

Wie was echter de scribent van deze oorkonden?

Zeven oorkonden van zijn hand werden verleden voor de Brugse schepenen. Daarnaast werd ook een stedelijke verordening (313) van de baljuw en de Brugse schepenen uit het woelige 1280 door deze hand geschreven. Blijkbaar had deze scribent - voor zover we zijn loopbaan kunnen reconstrueren - goede relaties met de Brugse schepenen. Van de eerste (nog voorhanden zijnde) Middelnederlandse oorkonden van vrijwillige rechtspraak,

[p. 208]

verleden voor deze schepenen, werd bijna de helft door hand10 geschreven.¹²

Vermoedelijk hebben we hier te doen met een ‘free-lance-scribent’ die zijn diensten en zijn vaardigheden ter beschikking stelde van wie er hem om vroeg en in dit geval vooral de Brugse schepenen. Hij was zeer waarschijnlijk zelf verantwoordelijk, eventueel met behulp van een ‘spiekbriefje’, voor de tekst en de scriptio van de oorkonden - zij het dan met een minder sterk gelijkend formulier dan de meeste van zijn collega's. Oorkonden van vrijwillige rechtspraak zijn vrij eenvoudige en korte documenten met een eigen stereotiepe vorm. Het was dan ook niet nodig dat er bij elke transactie door twee verschillende personen én een klad- én een netversie van eenzelfde oorkonde werd opgesteld. Eenmaal men zo'n typisch formulier had aangeleerd (aan de hand van een schriftelijk of mondeling model) was men perfect in staat om zelfstandig dit type oorkonden op te stellen. De ene scribent was wat consequenter dan de andere in het gebruik van een bepaald formulier. We wezen er reeds op dat er bij de totstandkoming van stedelijke officiële documenten, zoals 313, zeer waarschijnlijk twee verschillende personen, redacteur en scribent, aan het werk waren. Dergelijke oorkonden zijn te specifiek van aard en vragen een apart formulier.

Voor we oorkonde SJA51 gevonden hadden, dreigde ook hand10 weg te glijden in die grote anonieme massa van dertiende eeuwse niet te identificeren Brugse scribenten. Deze scribenten ondertekenden hun teksten niet en ook in andere bronnen (rekeningen,...) lieten ze in die tijd weinig sporen na. Het is bijgevolg bijzonder moeilijk om over deze mensen iets meer te weten te komen. Misschien kunnen we toch, precies door de vondst van SJA51, voor wat hand10 betreft een klein tipje van die allesbedekkende sluier optillen.

De plaatsaanduiding in SJA51 is vrij uitgebreid (een plaatsvermelding in de datatio is niet typisch voor hand10, tenzij in 183 en 481¹³):

12 De vijftien eerste Middelnederlandse oorkonden van vrijwillige rechtspraak (1274-1283), verleden voor de Brugse schepenen en uitgegeven in het ‘Corpus Gijsseling’, werden geschreven door: hand10: 169, 169a, 180, 183, 231, 238, 481; de hand van 421: 421 en 461; de hand van 222: 332; de hand van 128: 435 en enkele onbekende handen: 149, 188, 255, 494.

13 183 (1276 aug 1) ‘... vpt belefroit’; 481 (1283 mei 30) ‘... jn dies voerseids jacobs Gherwins huus ten sinen houe inden kuertrike wech, Bute Sinte marien brucghe’. Jacob Gherwin is één van de betrokken partijen. Hij was Brugs schepen in 1279-1280, burgemeester van de raad in 1281-1282, schepen in 1282-1283, maar treedt in deze oorkonde niet als dusdanig op.

[p. 209]

inde buergh voer thuis dat was wouters stock clerchs inde vierscarne

Wie was die Wouter Stoch uit deze datatio-formule? In het ‘Corpus-Gysseling’ kunnen we deze naam niet terug vinden.¹⁴

De genoemde ‘buergh’ is in elk geval de Brugse Burg. De schepenen van het Sijseelse hadden er immers hun zetel.¹⁵

Wat wordt er echter bedoeld met: ‘voer thuis dat was’? Op de Brugse Burg stonden wel enkele huisjes¹⁶ en het is dus mogelijk dat er hier naar het huis, het kantoor van een klerk verwezen wordt. Helemaal mooi wordt het als we gaan veronderstellen dat die klerk wel eens Wouter Stoch zelf zou kunnen zijn. Het is grammaticaal correct de zin als volgt te interpreteren: dit was gedaan, op de Burg, voor het huis van Wouter Stoch, de klerk, in de vierschaar. In de Brugse stadsrekeningen vonden we geen gegevens die erop zouden kunnen wijzen dat Wouter Stoch een klerk was. Toch blijkt uit die zelfde rekeningen dat een Wouter Stoch, en vermoedelijk wordt hier naar dezelfde persoon verwezen, vlakbij of op de Brugse Burg woonde.¹⁷

14 Evenmin verschijnt deze man als schepen van het Brugse Vrije of als Brugs schepen.
E. Warlop, Bijdragen tot de geschiedenis der vorming van het Brugse Vrije. Bronnen. Gebied. Instellingen, (onuitgegeven licentiaatsverhandeling). Gent, 1959.
E. Warlop, De vorming van de grote schepenbank van het Brugse Vrije (11e-13e eeuw). In: Standen en Landen, XLIV, 1968, pp. 3-29.
D. Van den Auweele, o.c.

15 L. Gilliodts-Van Severen, Coutumes des pays et comté de Flandre. Quartier de Bruges. Cotumes des petites villes et seigneuries enclavées. Tome V Sysseele, Bruxelles, 1892, p. 5.
A. Vandewalle, De collegekamer van het Sijseelse op de Brugse Burg in 1784. In: Het Brugs Ommeland, XXIII, 1983, p. 489.

16 In een thans verdwenen straatje achter het stadhuis stonden enkele huisjes van de kapelanen van Sint-Basilius.
M. Ryckaert, Brugge. Historische stedenatlas van België, Brussel, 1991, p. 168.
Via een schriftelijke mededeling bevestigde M. Ryckaert ons dat er ook tegen de Sint-Donaaskerk ‘cameren’ van de klerken van de Vierschaar waren aangebouwd. Die ‘cameren’ waren eenkamerhuisjes die niet zozeer als woning dan wel als kantoor werden gebruikt.
I.v.m. die klerken van de Vierschaar, meer bepaald over hun kantoor, zie ook: A. Schouteet, De klerken van de Vierschaar te Brugge met Inventaris van hun protocollen bewaard op het Brugse Stadsarchief, Brugge, 1973, pp. 30-32.

17 In de rekening van 1292, onder het item ‘Extradatum commune’ leest men: ‘Item Lamsino de Ziecelè pro fundo inter ghiselhuus et domum Walteri Stocs, pro amplianda platea ibidem 35 lib.’ Diezelfde Wouter Stoch woonde dus 20 jaar nadat SJA51 werd geschreven nog steeds op dezelfde plaats. Of hij toen ook nog als klerk werkte, kan bij gebrek aan bronnenmateriaal niet worden nagegaan - de Middelnederlandse nog voorhanden zijnde oorkonden van deze hand dateren uit de periode 1271-1284. C. Wyffels en J. De Smet, De rekeningen van de stad Brugge (1280-1319). Eerste deel (1280-1302). Brussel, 1965, p. 346.

[p. 210]

Hoger vermeldden we reeds dat deze hand opvallend veel werkte voor de Brugse schepenen. Zij zetelden aanvankelijk in het Brugse belfort - vlakbij de Burg, maar na de brand in 1280 verhuisden ze naar het ‘Ghiselhuus’ op de Burg.¹⁸ De klerken van de Vierschaar waren bevoegd om autentieke schepenakten op te stellen. Het is dan ook niet onmogelijk dat deze klerk, die vooral werkte voor de Brugse schepenen, precies door de locatie van zijn kantoor(tje) ook opdrachten kreeg van andere instanties, die ook hun zetel hadden op die Brugse Burg.¹⁹

Onomstootbare bewijzen om hard te maken dat de scribent van SJA51 (en dus ook van de andere oorkonden van deze hand) Wouter Stoch zou kunnen zijn, zijn er niet. Toch is het een meer dan bemoedigende gedachte dat we die ene scribent, met een aan de zekerheid grenzende waarschijnlijkheid uit die grote grijze scribentenanonimiteit konden halen.²⁰

18 M. Ryckaert, o.c., pp. 167-169.

19 De schepenen van het Brugse Vrije (M. Ryckaert, o.c., p. 163); de schepenen van het Sijseelse (L. Gilliodts-Van Severen, o.c., p. 5); de redenaars op het Proosse (L. Gilliodts-Van Severen, Coutumes des pays et comté de Flandre, deel I, Coutume de la Prévôté de Bruges, Bruxelles, 1887, p. 62); de kanunniken van Sint-Donaas (J. Van Houtte, De geschiedenis van Brugge, Tielt/Bussum, 1982, pp. 289-290). Of de schepenen van het Maandagse ook op de Brugse Burg zetelden kan uit de literatuur niet worden opgemaakt.

20 Wij danken prof. dr. W. Prevenier en prof. dr. Th. de Hemptinne voor het nalezen van deze bijdrage en voor de nuttige aanwijzingen.

[p. 211]

SJA51 brugge
1271 maart 24

3De schepenen van het Sijseelse oorkonden dat Jhan Vander Lo, zoon 4van Weitin Vander Lo, en Kateline, zijn vrouw, een erfelijke rente van 524 schellingen Vlaams en 4 ganzen verkopen aan Meester Symoen de 6Ersatre, poorter van Brugge. De rente is gevestigd op 9 gemet 1 lijn 7land, gelegen in de parochie van Oedelem.

9A. Origineel: Brugge, OCMW-archief, Fonds Sint-Janshospitaal, 51. 10Perkament (H 190 mm + Plica 25 mm, B 205 mm). Het midden van 11de rechterrand is licht beschadigd. Vijf uithangende zegels. In dorso: 12(13e e. ?:) boidin van der serate. - (13e e.:) Jn oedeleem van weitine 13van der lo. - (13e e.:) jx ymeten j line comende van ihan van der lo. - 14(zelfde hand:) hier in eef ½ ymet ende ij linen. - (zelfde hand:) dit was 15verwetticht ouer derenten. - (zelfde hand:) Actum m^o ij^c lxx^o. - (18e e. 16?:) 1270. - (19e e.:) N^o 1. 1270.

18Te alle den ghenen die dese lettren zullen zien Jof horen Doen tewetene 19ende teversta/ne wie heineman vander biest. Colard van Leffinghe. 20Jhan Tocul. Jhan mast ende jhan / die fockere Schepen vanden 21zieseelschen Dat Jhan vander lo weitins zoene vander lo / ende kateline 22ziin wiif quamen voer ons tewetten ende verlieden dat zie haers danchs 23/ ende haers willen ende ombeduonghen hadde verchocht meestre^a 24Symoene den ersatre por/tre van brugghe. vier ende tvintich scheleghe 25vlaemscher peneghe ende viere Ganze alze / in erfhachteleker rente 26erueleke tontfanghene elx Jaers. Ende dese^b rente hebben zie / hem 27bewiist ende beset vp haer land dat leicht binder prochie van Odeleem, 28ende name/leke vp een himet ende achtiene roeden lands die licghen 29binden lande tvilke men heet / de viif himete ende vp andre zeuen 30himete lands die licghen voer Weitins hughes / soens nort over den 31wech. ende vp een half himet lands dat leight bi Smeeds, ende / vp tve 32linen lands die licghen westalf onder den beelc. Die summe van desen 33voerzeide / lande es als neghen himete, ende ene line. ende leight al 34binder voerzeider prochie al / zoest tevoren ghezeid es. Ende in / 35euweleker ghedinckenesse van deser dinc wie voerzeide / Schepene 36voer wien dese dinc ghedaen was wettelike willen dat ze ghestadich

a r verbeterd uit e

b d verbeterd uit 1

[p. 212]

37bli/ue ende vast. zo hebben wie dese lettren ghezeghelt met onzen 38zeglen. Dit was / ghedaen inde buergh voer thuis dat was wouters 39stoch clerchs inde vierscarne jnt jaer / der jncarnatie ons heren alsmen 40scriift .m^o.cc^o. & lxx^o. Dinxens daegh voer palme / Soendach. jnde 41maent van marte ------