Taal en Tongval. Jaargang 43

[p. 137]

Rob Tempelaars
Tussen droom en daad, met wetten en bezwaren
Over het verstandshuwelijk van het WNT met de als bron gebruikte dialectwoordenboeken

1 Het Huwelijk

In deze bijdrage¹ stel ik mij tot doel een antwoord te geven op de vraag hoe het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is omgesprongen met de dialectwoordenboeken (dwdb.) en of daarin een zekere ontwikkeling valt te bespeuren. Aangezien dat laatste m.i. het geval is, zal ik tevens op zoek gaan naar mogelijke verklaringen van de geconstateerde evolutie in de wijze waarop het WNT de dwdb. als bron hanteert. Daarbij baseer ik mij zowel op tekstinterne gegevens, d.w.z. het geheel van gepubliceerde WNT-afleveringen, als op tekstexterne gegevens, d.w.z. uit primaire en secundaire bronnen verkregen, al dan niet gepubliceerde informatie over het WNT, zijn redacteuren en de door hen gevolgde werkwijze met betrekking tot de dialecten in het algemeen en de dwdb. in het bijzonder.

Als leidmotief gebruik ik - en dat zal voor de all-round neerlandicus al geen verrassing meer zijn - de overbekende, maar daarom niet minder fraaie strofe uit het gedicht Het Huwelijk (1910) van Willem Elsschot²: ‘Maar doodslaan deed hij niet, want tussen droom en daad / staan wetten in den weg en praktische bezwaren, / en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren, / en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.’ In de rubriek Tussen droom en daad (2) komen de werkwijze van het WNT en de daarbij gevolgde ‘wetten’ ter sprake en in de afdeling De praktische bezwaren (3) wordt deze werkwijze kort geëvalueerd. In de rubriek De weemoedigheid (4) vindt men tot slot enige samenvattende en concluderende opmerkingen.

1 Met dank aan mijn collega's Diana Jellema, Fons Moerdijk en Arend van der Veen voor hun hulp en waardevolle suggesties.

2 Hier geciteerd naar: Willem Elsschot: Verzen van vroeger, ingeleid door C. Bittremieux. Amsterdam, 1973, p. 17. Men kan het prachtige gedicht ook nalezen in b.v. Gerrit Komrij: De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in duizend en enige gedichten. Amsterdam, 1980, pp. 467-468.

[p. 138]

2 Tussen droom en daad

2.1 De eerste fase

2.1.1 De droom van De Vries

Wat Matthias de Vries (1820-1892) met het WNT voor ogen stond, heeft hij zelf in zijn bevlogen Inleiding (De Vries 1882) op omstandige wijze en hebben anderen³ op heel wat beknoptere wijze genoegzaam uit de doeken gedaan. Ik beperk mij hier tot de vaststelling dat De Vries een deels normatief, in sommige opzichten ook paedagogisch-didactisch standaardwerk beoogde te scheppen, dat niet alleen recht zou doen aan de eigentijdse, levende, ‘beschaafde’ taal, maar ook aan de historische, vooral literaire taal (De Vries 1882: xxxviii-xxxix). Tevens moest het WNT het bewijs en de bekroning zijn van ‘de broederlijke vereeniging der Nederlanders van Noord en Zuid’ (a.w., lxxxviii). Als terminus a quo gold aanvankelijk het jaar 1637 (vertaling Statenbijbel), die, m.n. met het oog op het werk van P.C. Hooft, spoedig verschoven werd naar het jaar 1580. De Inleiding van De Vries is, zij het minder manifest dan het oorspronkelijke Ontwerp⁴ (1851) waaraan zij ontsproot, één grote, bloemrijke intentieverklaring. In het vervolg beperken wij ons voornamelijk tot het ingenomen standpunt met betrekking tot de dialecten.

3 Een schat aan gegevens over De Vries en het WNT vindt men in Karsten 1949. Voor beknoptere overzichten zie men verder b.v. Heestermans 1990: 2010-2012, Van Sterkenburg 1984: 51-101, Geeraerts en Janssens 1982: 95-98, De Tollenaere en Heestermans 1979, De Tollenaere 1977: 229-237, Van den Toorn 1973: 40-42, Heeroma 1968: 101-109, De Tollenaere 1961 en Kluyver 1893.

4 De Vries 1952, m.n. pp. 75-87. De 17 punten met betrekking tot de inhoud vindt men ook in Van Sterkenburg 1984: 56-57.

2.1.2 De wetten van De Vries

In de opzet van De Vries is absoluut geen plaats voor bastaardwoorden en al wat naar het uitheemse riekt, maar ook verouderde en gewestelijke woorden behoren in beginsel geweerd te worden:

Datgene wat in den stroom des tijds voorgoed is verzwolgen en tot de vervlogen oudheid behoort, of wat niet van algemeen, maar uitsluitend van gewestelijk of plaatselijk belang is, ligt buiten ons bestek. Hoe merkwaardig en leerrijk het op zich zelf moge wezen, het maakt geen deel uit van onze hedendaagsche gemeenschappelijke Nederlandsche taal (De Vries 1882: xxxviii).

Om de (al te) gewestelijke woorden te weren, voert De Vries een tweetal argumenten aan. Het eerste luidt dat de ‘hedendaagsche algemeen Nederlandsche taal, die men vóór alles wenscht te overzien, [...] nauwelijks te

[p. 139]

onderkennen [zou] zijn te midden der overstelpende menigte van [...] gewestelijke vormen’ (a.w., xxxviii). Het tweede argument is van meer pragmatische aard: ‘zoolang de geringe studie, aan onze vaderlandsche tongvallen ten koste gelegd, bij de uitgebreidheid der stof nog zoo verre te kort schiet’ (a.w., xxxvii), valt er aan een meer volledige beschrijving eenvoudig niet te denken.⁵

Het besef dat het gewestelijke en plaatselijke woorden of betekenissen niet opgenomen behoorden te worden, leefde kennelijk ook bij de ‘levende bronnen’ van het WNT. In antwoord op een vraag schrijft Hendrik Conscience (1812-1883) in 1874 aan de ‘Waarde heer en vriend De Vries’:

Het woord afvangen is, voor zooveel ik weet, eene bloot Antwerpsche spreekwijze, en als zulk verdient het niet in het Algemeen Ned. Woordenboek te worden verklaard of opgenomen⁶,

waarna Conscience het vermoeden uit dat het een ‘volksvertaling’ is van fr. attraper, en dat het betrappen betekent ‘met eene gedachte van spot, die het dikwijls de beteekenis van bedodden bijzet’. In Deel I van het WNT zoekt men deze ‘bloot’ gewestelijke/plaatselijke betekenis tevergeefs. De ironie van het lot wil echter dat in het eerste en enige supplementdeel van het WNT (1956) onder het lemma afvangen, bet. 3) de volgende aanvulling te vinden is:

AFVANGEN [...] Vangen, in verlegenheid, in moeilijkheid brengen; een poets spelen, beetnemen. Gewest. in het Zuiden (tuerl.; joos; corn.-vervl.) [.] ‖ Weet gij hoe die domme geldzak zichzelven heeft afgevangen? consc[ience] 5, 101 a [1861].

5 Vgl. ook De Vries 1852: ‘De kennis onzer verschillende zoo uiterst rijke dialekten is nog bij lange na niet zooverre gevorderd, dat er van het ontwerpen van een eenigszins volledig Woordenboek [...] sprake kan zijn.’

6 Ik maakte voor deze bijdrage gebruik van de rijke collectie van brieven aan en van Matthias de Vries die berust in de Universiteitsbibliotheek te Leiden (UB Leiden), waarvan een groot deel in het bezit is van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. De hier geciteerde brief is gedateerd ‘16 9^ber 1874’ en is te vinden onder signatuurnummer LTK 1867.

2.1.3 Geen daden maar woorden

Met betrekking tot het opnemen van zowel de verouderde (De Vries 1882: xxxviii e.v.) als gewestelijke woorden en betekenissen neemt De Vries in zijn Inleiding wel een forse slag om de arm. In het geval van de gewestelijke woorden pleit hij voor een liberaal opnamebeleid wanneer eraan getwijfeld kan worden of ze niet in ruimere kring bekend zijn en

[p. 140]

zoo dikwijls men in den schat onzer volksdialecten van Noord en Zuid eenig woord aantreft, dat de gelukkige uitdrukking behelst van een begrip, waarvoor de algemeene Nederlandsche taal geen geschikt woord heeft aan te wijzen (De Vries 1882: xlii).

dient men onverwijld tot opname over te gaan. Het uitgangspunt blijft echter, wat liberaler en positiever dan onder 2.1.2 geformuleerd,

dat dialectische woorden en uitdrukkingen slechts dan worden opgenomen, wanneer zij [...] òf geacht kunnen worden ook in ruimeren kring bekend te zijn, òf werkelijk iets kunnen bijdragen om de taal met nieuwe hulpmiddelen te verrijken (De Vries 1882: xliii).

Tot zover het woord van De Vries. Het is van belang om hier te beklemtonen dat er een aanzienlijk verschil bestaat tussen de theorie en de praktijk, tussen het woord en de daad van De Vries. Willem Lodewijk de Vreese (1869-1938), als redacteur (1891-1895) van het WNT deel uitmakend van de tweede generatie - toentertijd aangeduid met de ‘jonge redactie’ - brengt dit als volgt onder woorden:

Om volkomen juist te weten hoe De Vries in den grond dacht over de ruimte die het Woordenboek aan gewestelijke eigenaardigheden mag afstaan, moet men nagaan wat hij daaromtrent in zijn Ontwerp heeft gezegd: ‘evenmin kan al datgene worden toegelaten, wat niet algemeen, maar slechts van gewestelijk of plaatselijk belang is, of wat uitsluitend tot den kring der lagere volksklasse behoort, maar tegen het gebruik der beschaafden aandruischt.’ [Vgl. De Vries 1852: 11-12, RT] Ziedaar zijn wezenlijke meening, en heeft hij zich in zijn Inleiding wat ruimer betoond, dat was wetenschappelijke theorie: in de practijk hield hij zich aan de grenzen die hij in het Ontwerp had afgebakend (De Vreese 1902: 33-34).

Eenzelfde opmerking moet men ook maken ten aanzien van het schijnbaar ruime standpunt met betrekking tot de omgangs- of volkstaal⁷, zoals de volgende anekdote van J. te Winkel (1847-1927), de zoon van De Vries' WNT-collega van het eerste uur L.A. te Winkel (1806-1868), duidelijk maakt (Te Winkel 1892: 31):

Van ruwe woorden, slordige taal had hij eenen afkeer. Een student, die verklaarde ‘trouw college geloopen te hebben’, wekte door die verklaring zijn misnoegen. ‘Wie toch’, zeide hij, ‘gebruikt nu een studentenwoord als collegeloopen tegenover eenen professor!’ Uitdrukkingen als ‘het land hebben’, of ‘beroerd vinden’ kon hij niet velen in den mond van andere dan zeer vertrouwde vrienden in gemeenzaam gesprek. Als hij soortgelijke zelf eene enkele maal bezigde, gaven zij dan ook aan zijne woorden veel meer kracht en kleur dan bij anderen het geval was; maar eene taal, die er van wemelde, was hem eene ergernis. Van vieze en onkiesche woorden had hij zelfs zoo grooten afschuw, dat hij ze aanvankelijk niet in het groote Woor-

7 Voor het ook door De Vries gemaakte verschil tussen volkstaal en dialect vgl. men b.v. Weijnen 1966: 27-28. Onder volkstaal of ‘volksspraak’ verstond De Vries de niet-gestileerde spreektaal (Heestermans 1981: 85).

[p. 141]

denboek wilde opnemen en daarvan eerst door den persoonlijken invloed van Jacob Grimm terugkwam.⁸

Hetzelfde beeld van De Vries schetst ook A. Kluyver (1858-1938), vooraanstaand lid van de tweede generatie WNT-redacteuren:

Het alledaagsche leven met al wat daarin valt op te merken, had voor hem weinig aantrekkelijkheid, en vandaar dat zeer veel woorden en zegswijzen, daaraan ontleend, hem vreemd waren. Vernam hij ze, dan gaven ze hem niet dat levendige genoegen dat duizenden menschen er in vinden (Kluyver 1893: 90).

8 Zie daarvoor De Vries 1982: xlv en Karsten 1949: 116-117. Voor de brief (d.d. 27-11-1852, volgens Karsten d.d. 22-11-1852) van Jacob Grimm aan De Vries over dit onderwerp zie men Soeteman 1982: 38-39. De meest recente gegevens over het Deutsches Wörterbuch van Jacob en Wilhelm Grimm, dat in menig opzicht nauw verwant is met het WNT, zijn te vinden in Kirkness e.a. 1991; met betrekking tot de dialecten is vooral Niebaum 1991 van belang.

2.1.4 Geen woorden maar daden

De Taal- en Letterkundige congressen in de 19de eeuw⁹ en het daaruit voortgekomen WNT zijn onlosmakelijk verbonden met het streven naar eenheid in taal tussen Nederland en België of, zoals men gewoon was te zeggen, tussen Noord en Zuid en de Noord- en de Zuidnederlanders.¹⁰ In zijn Inleiding viert De Vries de eenwording - soms wat minder diplomatiek als inlijving voorgesteld (De Vries 1882: xxiv) - als een voldongen feit: niet alleen het WNT, maar ook de speciaal daarvoor ontworpen en spoedig door België gecanoniseerde spelling-De Vries-Te Winkel (1863) waren er immers het bewijs en de vrucht van. Elders geeft De Vries blijk van de overtuiging dat het gebrek aan bruikbare excerpten, degelijke dialectstudies en verantwoorde dwdb. - zoals reeds vermeld (2.1.2) een belangrijk obstakel voor het WNT - vooral zijn Zuiderburen te verwijten valt, met wie hij een hartgrondige afkeer van het Frans gemeen had. Op 8 april 1890 schrijft De Vries aan De Vreese, die hij als een exponent van de nieuwe lichting Vlaamse wetenschappers beschouwt:

Het is mij een waarborg te meer, dat jong Vlaanderen allengs met helderder bewustzijn zijne roeping begint te gevoelen, de rechten der Vaderlandsche taal en nationaliteit te handhaven met alle kracht. Te lang heeft men daarvoor in België (vergun mij het vrijelijk uit te spreken) geijverd door vergaderingen, feesten, betoogingen, toosten enz., die goed zijn als bijwerk, maar op zich zelve niets uitrichten. Maar nu

9 Vgl. Van Sterkenburg 1984: 52-53 en uitgebreider Heestermans 1981.

10 Zie hierover ook: L. Wils: ‘Vlaanderen en het tot stand komen van het “Woordenboek der Nederlandsche Taal”’. In: Nova et Vetera 33 (1955-1956), pp. 378-382.

[p. 142]

begint men te begrijpen, dat degelijke studie, grondige kennis, ernstige wetenschap het middel zijn, om onfeilbaar de overwinning te behalen.¹¹

Tot de mannen die voordien de daad bij het woord hadden gevoegd en, aangemoedigd door De Vries, de ‘Zuidnederlandse’ woordenschat in kaart brachten, behoorden in eerste instantie Lodewijk Willem Schuermans (1821-1891), die zijn Algemeen Vlaamsch Idioticon (1865-1870) opdroeg ‘Aan de Redactie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal vertegenwoordigd door de geleerde heeren D^r A. [sic!] de Vries en D^r L.A. Te Winkel’ en Leonard-Lodewijk De Bo (1826-1885), die hetzelfde deed met zijn Westvlaamsch Idioticon (1870-1873) en dankbaar gewag maakt van De Vries' aanmoedigingen (De Bo 1873: xiii-xiv). Het beeld van de ‘inspirerende’ De Vries, en overigens ook dat van de naar moderne begrippen bijna slaafse eerbied voor hem, rijst eveneens op uit de bewaard gebleven brieven van Schuermans en De Bo aan de initiator van het WNT. Zo schrijft Schuermans op 30 januari 1866 aan De Vries, in een taal en spelling die de briefontvanger met gekromde tenen gelezen zal hebben:

Ik schreef in 't begin, hooggeschatte heer, dat ik Ued. moest spreken over ons Idioticon. Gij moet nu de 3^e aflevering ontfangen hebben, en hebt ze waarschijnlijk ook overlezen. Nu, ik zou geerne het gedacht weten van een man zooals gij, die het hoofd zijt al onzer taalgeleerden. Moet ik voorgaan op den voet gelijk wij begonnen zijn, of moet ik anders te werk gaan? Neem ik te veel of te weinig straatwoorden op? Wat moet ik onder het Etymologische veranderen? Welk schijnt Ued. de waarde van ons Idioticon? Over dit alles zou ik van Ued. iets willen vernemen.¹²

En De Bo schrijft op 31 maart 1871:

Zoo gunstig beoordeeld, zoo vriendelijk aangemoedigd worden door den uitmuntenden schrijver van het Woordenboek der Nederl. Taal, dat reuzewerk waar men zoo verbaasd als verrukt bij staat, geloof me vrij, Mijnheer, dat is hemel en genoeg om mijnen vlijtigen arbeid te steunen en, ware 't mogelijk, te verdubbelen,

al kan hij het niet laten om over het WNT te schrijven:

duid het mij niet ten kwade, Mijnheer, ik klaag het u en geheel de wereld dat het toch zoo traagzaam verschijnt.

Op 10 maart 1873, als zijn Idioticon voltooid is, constateert De Bo met genoegen dat het WNT zijn standaardwerk veelvuldig als bron gebruikt:

Gij wenscht mij geluk over de voltooiing van mijn Idioticon, en ik ben er u zeer dankbaar over, evenals ik blijde ben uit uwen mond te vernemen dat mijn werk zoo welkom is in Holland en in 't bezonder bij de Redactie van 't Nederlandsch Woor-

11 UB Leiden, signatuurnummer BPL 2998. Vgl. in dit verband ook Karsten 1949: 137.

12 UB Leiden, signatuurnummer LTK 1867.

[p. 143]

denboek, die, zoo gij mij schrijft en ik zelfs reeds met genoegen bemerkt had, er groot gebruik van maakt.¹³

De constatering van De Bo zelf dat er van zijn werk ‘groot’ gebruik wordt gemaakt, is in strijd met de - kennelijk algemeen aanvaarde - bewering dat in de eerste delen van het WNT dialectwoorden in principe helemaal niet voorkomen (Geeraerts en Janssens 1982: 97). Wie de moeite neemt om de eerste afleveringen van het WNT te lezen zal constateren dat dialectwoorden rijkelijker vertegenwoordigd zijn dan men op grond van De Vries' Inleiding zou verwachten. De voornaamste oorzaak daarvoor is dat kunstwoorden - men denke vooral aan de meestal dialectisch gekleurde, agrarische vakterminologie - op een gunstig onthaal mochten rekenen:

Wij achtten het [...] een stellig vereischte, de duizenden van kunstwoorden met alle vlijt bij een te zamelen en hun in het Woordenboek de plaats aan te wijzen, waarop zij rechtmatige aanspraak hebben (De Vries 1882: xlvii).

Heel wat dialectwoorden vonden óók in de eerste periode langs deze weg hun rechtmatige plaats in het WNT. Niettemin blijft de breuklijn tussen de eerste generatie en de tweede generatie WNT-redacteuren duidelijk zichtbaar in het WNT. Het jaar waarin de breuk gestalte kreeg was het jaar 1888.

13 Beide brieven van De Bo zijn te vinden in de UB Leiden, onder signatuurnummer LTK 1867.

2.2 De tweede fase

2.2.1 De droom en daad van de jonge redactie

Het verschil tussen de eerste en de tweede generatie WNT-redacteuren kan niet treffender geïllustreerd worden dan aan de hand van een voorbeeld dat De Vries zelf geeft:

Wanneer men [...] in West-Vlaanderen hapening zegt, in sommige streken zelfs hapeling, door samentrekking, toonverplaatsing en letterwisseling uit halve penning vervormd, dan is dat ongetwijfeld iets zeer wetenswaardig voor den taalkenner, om in andere woorden soortgelijke overgangen van klank en toon te verklaren; maar niemand kan toch verlangen, aan zulk een verminkten vorm nevens half en penning eene eigen plaats in het Woordenboek te zien toekennen (De Vries 1882: xliii).

In Deel V van het WNT, dat in 1900 verscheen en bewerkt werd door A. Beets (1860-1937) en J.W. Muller (1858-1945), staat in kolom 2132 te lezen:

HAPELING - hapening -, znw. m.; mv. -s en -en. Eigenlijk: halve penning. In West-Vlaanderen gebruikelijk voor: ‘halve stuiver, kluit, muntstuk van vijf centiemen’ (schuerm., Bijv.; de bo² 358 a; Loquela 1, 49).

[p. 144]

De jonge redactie, naast de reeds genoemde Beets en Muller bestaande uit A. Kluyver, G.J. Boekenoogen (1868-1930) en Willem de Vreese, maakte van het WNT het werk dat het nog altijd is: een historisch-descriptief, wetenschappelijk woordenboek zonder didactisch-paedagogische pretenties, maar met oog voor de verscheidenheid van de taal in al haar uitingsvormen. De terminus a quo werd verschoven naar het jaar 1500, waarmee de aansluiting bij het Middelnederlandsch Woordenboek bewerkstelligd werd.

Een gevolg van de gewijzigde opzet was dat de dialectwoorden, zoals het voorbeeld hapeling al duidelijk maakte, ruimer aan bod kwamen. Ook in het Zuiden ging dat niet onopgemerkt voorbij. In Loquela maakt men er in 1891 al melding van:

In den grooten Woordenboek der Nederlandsche Taal beginnen de jonge taalgeleerden de woorden die in Biekorf staan op de nemen.¹⁴

Niettemin was dat naar de smaak van sommigen nog altijd niet voldoende. In een ook gepubliceerde voordracht, getiteld Eenige Wenken over het Woordenboek der Nederlandsche Taal, opende D. Claes in 1901 een frontale aanval op de jonge taalgeleerden (Claes 1901), met als voornaamste kritiekpunt dat zij veel te weinig aandacht besteedden aan wat men toen nog het ‘Zuidnederlands’ noemde. Tekenend is in dit verband de reactie van G.J. Boekenoogen in een op het WNT bewaard gebleven, ongedateerde briefkaart aan A. Beets:

Am. Coll. Dank voor uwe briefkaart en uwe goede wenschen. Ik heb vanmiddag aan De Vreese geschreven naar aanleiding van de lectuur van de ‘Wenken’, doch bepaalde mij hoofdzakelijk tot algemeene opmerkingen en hetgeen over [de] woorden op en br gezegd wordt. 't Is een onbekookt stuk! waarop niet, of zoo kalm en sober mogelijk, geantwoord moet worden. Dat kan omdat er geen argumenten te ontzenuwen zijn en alleen klaar moet aangetoond worden dat Claes voortdurend onze (duidelijke) bedoeling heeft misgevat. Ik zend u het boekje hierbij in dank terug. Moet De Vr. het terugontvangen?
tt G.J.B.

Men mag aannemen dat De Vreese het boekje inderdaad weer ontvangen heeft, want in 1902 verschijnt zijn 159 pagina's tellende repliek (De Vreese 1902), waarin deze zich afvraagt hoe het mogelijk is dat Claes ‘niets heeft gemerkt van de groote veranderingen die sedert 1888 in 't Woordenboek te bespeuren zijn’: ‘hoeveel meer verscheidenheid is er niet waar te nemen, én chronologisch én topographisch, in de aanhalingen der afleveringen ná 1888, en die vóór dat jaar verschenen!’ (De Vreese 1902: 26).

14 Loquela XI (1891). Bijblad Oostermaand, laatste blz.

[p. 145]

In het jaar 1888 - tevens het jaar waarin Matthias de Vries ernstig ziek werd en waarin de redactie werd versterkt met de nieuwe redacteuren Beets en Muller - is het bronnenbestand van het WNT aanzienlijk uitgebreid en zijn reeds gebruikte bronnen opnieuw geëxcerpeerd. Voor het ‘Zuidnederlands’ alleen al betekende dit sedert 1888 een uitbreiding met meer dan vierhonderd bronnen, aldus De Vreese (1902: 27). En over het verstandshuwelijk tussen het WNT en de ‘Zuidnederlandse’ dwdb. (vgl. 2.1.4) schrijft hij:

Zoover is de zorg voor het Zuidnederlandsch gedreven, dat sommige der uitgaven onzer Academie,¹⁵ t.w. onze vakwoordenlijsten en bepaaldelijk het Antwerpsch Idioticon [...] meer dan eens door de Redactie konden gebruikt worden nog vóór ze verschenen. Hetzelfde zal gebeuren met het Waasch Idioticon, waartoe de Redactie door den heer Joos met de meeste bereidwilligheid is in staat gesteld (De Vreese 1902: 28).

15 Bedoeld is de Koninklijke Vlaamse Academie, waarvan Claes ‘werkend lid’ en De Vreese ‘briefwisselend lid’ was.

2.2.2 De wetten van de jonge redactie

De aandacht voor de volkstaal en de dialecten en in het algemeen het streven naar en de behoefte aan inventarisatie en codificatie van de eigen taalschat wortelen ontegenzeggelijk in het romantisch-historisch klimaat van de 19de eeuw (Moerdijk 1983: 3). Het paradoxale is dat de jonge redactie en niet De Vries c.s. van het WNT in die zin een ‘romantisch’ woordenboek hebben gemaakt. De tweede, zo mogelijk nog grotere paradox is dat De Vries zich voor zijn opzet uitvoerig verantwoordde, maar dat zijn feitelijke invloed in het WNT zelf gering is: vóór het jaar 1888 verscheen immers slechts één volledig deel van het WNT; daarentegen legde de jonge redactie, die het definitieve karakter van het WNT bepaalde, in geschrifte relatief weinig verantwoording van haar werkwijze af. In feite behoefde zij dat ook niet te doen: De Vries had in zijn monumentale Inleiding een kader geschapen waarin de nieuwe opzet volledig inpasbaar was. De discrepantie ontstond nu juist, zoals De Vreese zelf constateerde (zie 2.1.3), doordat De Vries zich niet wenste te schikken in het door hem eigenhandig gefabriceerde keurslijf.

In de repliek van De Vreese worden wij nog het meest uitvoerig ingelicht over het standpunt ten aanzien van het opnemen van de dialectwoorden. Kort en bondig formuleert hij het - paradoxaal genoeg geheel volgens de leer van de Vries - aldus:

[p. 146]

De voornaamste reden, waarom niet alles wat in onze idiotica vermeld staat, in het Woordenboek kan overgenomen worden, is deze: het Woordenboek is niet ondernomen met het doel, een algemeen Nederlandsch idioticon samen te stellen (De Vreese 1902: 31).

2.2.3 De wetten van de volgende redacties

Ten aanzien van de dialectwoorden lieten WNT-redacteuren van volgende generaties, zoals J.H. van Lessen (1897-1951) namens de derde en F. de Tollenaere (geb. 1912) namens de vierde generatie redacteuren, zich op gelijke wijze uit. De laatste formuleert het zo:

In een historisch woordenboek der gemeenschapstaal [...] mag de dialectische woordenschat in beperkte mate, volgens duidelijke, van tevoren vastgestelde richtlijnen, worden opgenomen, en wel ter verklaring, lokalisering en toelichting (b.v. der betekenisontwikkeling) van de woordenschat der algemene taal. Hierbij zal het dialect echter nooit een doel op zichzelf mogen zijn, tenzij men een historisch woordenboek wenst dat tevens als algemeen dialecticon is bedoeld (De Tollenaere 1963: 33).

De WNT-redacteur, schreef De Tollenaere eerder al, ‘honoreert dialectwoorden slechts in zoverre als ze óf over een groot gebied verbreid, óf van belang voor de betekenisontwikkeling van de algemene taal, óf etymologisch belangrijk zijn’ (De Tollenaere 1959: 126). En in de intern gebruikte Canones Lexicographici voor redacteuren en aspirant-redacteuren bij het WNT, tot op de dag van vandaag in grote lijnen het richtsnoer voor de WNT-redacteur, luidt de ‘van tevoren vastgestelde richtlijn’ als volgt:

Van de dialectwoorden komen alleen in aanmerking die welke van meer dan lokaal belang, en die welke uit taalkundig en semantisch oogpunt belangwekkend zijn. De bijzondere of afwijkende betekenis die tot de algemene taal behorende woorden in de dialecten hebben, worden zo volledig mogelijk behandeld. Min of meer bizarre transcipties, zoals die b.v. in de idiotica van Tuerlinckx en Schönfeld-Wichers voorkomen, worden liever niet overgenomen.

Op grond van het bovenstaande zou men in het WNT een gelijkmatig en evenwichtig gebruik van de dwdb. als bron verwachten, maar wie de afleveringen chronologisch doorleest, ziet het aandeel van de dwdb. in het WNT gestaag toenemen. De meest voor de hand liggende reden daarvan is het beschikbaar komen van kwalitatief hoogstaande dwdb. Als het WNT voltooid is en de top-tien van meest geciteerde dwdb. opgemaakt kan worden, zullen daar in ieder geval de dwdb. van De Bo (1870-1873), Molema (dr. 1887, hs. 1895, dr. 1897), Boekenoogen (1897), Ter Laan (1929, 1952) en Ghijsen (1959-1964) in prijken, terwijl aanvankelijk veel geciteerde bronnen als Hoeufft (1836-1838) en Schuermans (1865-1870) daaruit verdreven zullen zijn door b.v. het Woordenboek van de Brabantse dialecten (vanaf

[p. 147]

1967). Hetzelfde geldt voor het beschikbaar komen van handschriftelijke bronnen als Gezelle's Woordentas, waarvan de eerste dozen briefjes eerst op 26 september 1961 arriveerden (Bakker 1977: 43): de Verz. gezelle, zoals de (recente) WNT-aanhaling luidt, is ongetwijfeld de top-tien aller WNT-tijden reeds binnengedrongen. Het beschikbaar komen van bronnen waar het WNT krachtens zijn uitgangspunten niet omheen kon, kan echter alleen onmogelijk de explosieve groei van dialectwoorden in het WNT verklaren die te constateren valt kort na het jaar 1976. Dat jaar luidt de laatste fase in.

2.3 De derde fase

2.3.1 Maar doodslaan deden zij niet

Het jaar 1976 is voor het WNT van groot belang, omdat - zoals sedertdien aan de binnenzijde van het omslag van iedere aflevering te lezen staat - het Bestuur van de Stichting INL op 12 februari van dat jaar besloot om met het oog op de versnelde voltooiing van het WNT een caesuur van 1921 integraal toe te passen. De reeds eerder (1972) door WNT-redacteur (1936-1976) C.H.A. Kruyskamp (1911-1990) geïntroduceerde terminus post non quem - vaak ten onrechte op 1920 gesteld¹⁶ - maakte van het WNT een exclusief-historisch woordenboek. Op de verhouding tussen enerzijds het WNT en anderzijds de dialecten en dwdb. had de invoering van de caesuur echter nauwelijks invloed: bewijsplaatsen van na 1921 werden niet meer verwerkt, maar met uitzondering van de gegevens verkregen uit dialectmateriaal¹⁷ (en historiserende bronnen). De uitzondering voor het dialectmateriaal is de expliciete erkenning van de waarde daarvan, zowel in diachroon als in synchroon opzicht. Er bestaat dan ook geen WNT-redacteur die niet diep doordrongen is van het belang en met name het conserverend vermogen van de

16 Vgl. Moerdijk 1983: 16. Zelfs in de officiële stukken is er sprake van een caesuur van 1920, zoals in de bijlage bij de brief van het INL-bestuur (nr. 1693) d.d. 12 februari 1976, waarin het bestuur de leden van de Werkgroep Voltooiing WNT, de zgn. Werkgroep-Veering, de voorlopige besluiten meedeelt. De voornaamste reden van C. Kruyskamp om de caesuur op 1921 te stellen, was dat hij de eerste stukken van het Leerboek der Mechanische Technologie van Van Royen en De Vooys, te dateren op 1921, binnen het bronnenbestand wilde houden (mededeling van dr. Hans Heestermans). Verreweg de meest geciteerde bron uit 1921 is evenwel Anna-Marie van Timmermans. Verder noteerde ik met het jaartal 1921 o.a. nog de volgende bronnen (hier weergegeven met de in het WNT gebruikelijke referentie): v. hille-gaerthé, Tuintjes; claes, Zich. Nov.; Encyclop. N.I. 4; voor juet, H. Hudson's Reize; De Stem 1; Ts. Visscherij 1; Masker 1 en De Padvinder 1921.

17 Men denke daarbij niet alleen aan dwdb., maar ook aan tal van aantekeningen, lijsten van dialectwoorden en andere handschriftelijke bronnen, vakwoordenlijsten, vakwoordenboeken en niet te vergeten de dialectgrammatica's en de artikelen in vaktijdschriften.

[p. 148]

dialecten: het neerschrijven van frasen als ‘sinds lang verouderd, maar gewestelijk (in Vlaams-België of elders) nog bewaard’ behoort bijna tot de dagelijkse routine. Maar juist de hoge frequentie waarmee dergelijke zinsneden worden opgeschreven, lijkt te duiden op een nieuwe fase. Wie teruggaat in de tijd ziet vanaf het jaar 1976 het aandeel van de dwdb. in de WNT-afleveringen explosief toenemen en kan bovendien een merkwaardige verandering constateren: waar voordien uit de dwdb. afkomstige gegevens vaak slechts vermeld werden in het kopje van een WNT-artikel, zien we na 1976 de voorbeeldzinnen uit de dwdb. min of meer stelselmatig als bewijsplaatsen in het artikel zelf figureren.

2.3.2 Waarom zij niet doodsloegen

Een belangrijk deel van de toename is ongetwijfeld toe te schrijven aan de uitbreiding van het dialectmateriaal met voor het WNT relevante dwdb. van ná 1976. Een min of meer vaste plaats in het WNT hebben zich b.v. verworven de Twentse Woorden en Gezegden van Gigengack (1979), het Drents Woordenboek van Hadderingh en Veenstra (1979), het Groéselder Diksjener van Jaspars (1979), de Woordenschat van het Heerder en Wapenvelder dialect van Otten en Klein Kranenburg (1979), het Woordenboek van het Sittards dialect van Schelberg (1979), het Dieksjenèèr van 't (H)essels van Staelens (1982) en het Westfries Woordenboek van Pannekeet (1984), terwijl ook ruimer opgezette dwdb. als het Woordenboek van de Vlaamse Dialekten (vanaf 1979) en in nog ruimer verband het Zuidnederlands Woordenboek van De Clerck (1981) tot de vaste bronnen zijn gaan behoren.¹⁸ Deze uitbreiding kan echter onmogelijk de volledige verklaring zijn voor de opmars van de dwdb. en verklaart evenmin de toename van voorbeeldzinnen uit de dwdb.

De belangrijkste reden voor de grotere bijdrage van de dwdb. aan het WNT is even triviaal als substantieel: vóór 1976 werd de WNT-redacteur geacht zelf zijn gegevens uit de dwdb. (en overigens ook de algemene woordenboeken) te verzamelen. Na de aanschaf van xerox-apparatuur in 1976 kreeg de redacteur kort na 1976 een ruime selectie uit de dwdb. in gekopieerde vorm op zijn of haar bureau. Het grote voordeel van de laatste werkwijze zal duidelijk zijn: de kans dat de bewerker een belangrijk gegeven over het

18 Recentere bronnen als het Woordenboek van de Limburgse Dialecten (vanaf 1983), het Woordenboek van het Mechels dialekt van Diddens (1986), De Scheveningse Woordenschat van Roeleveld (1986) en het Kirchröadsjer Dieksiejoneer (1987) zijn daarentegen nauwelijks of (nog) niet vertegenwoordigd in de kolommen van het WNT.

[p. 149]

hoofd ziet - zoals voordien aantoonbaar wel gebeurde - is tot een minimum gereduceerd.

Naast de twee genoemde redenen zullen ook andere factoren een rol spelen, zoals de voorkeur van individuele redacteuren, de relatieve vaagheid van het voorschrift uit de Canones (zie 2.2.3), de aard van het materiaal (vgl. WNT XXV (1990), 553) enz. Een van de factoren zal zeker ook het dwdb. als hiaatdelger zijn: wanneer een redacteur vermoedt dat een in de algemene taal gangbare betekenis, vaste verbinding of uitdrukking vóór 1921 bestaan moet hebben en hij deze slechts aantreft in een dwdb. van ná 1921, kan hij de lexicografische trucendoos opentrekken (en de caesuur van 1921 omzeilen) door b.v. een frase te gebruiken als: ‘Uitsluitend gewestelijk aangetroffen, maar ook in de algemene taal niet ongewoon’.¹⁹ Wij volstaan hier met een enkel voorbeeld, te vinden in WNT XIX (1982), 1135 onder het lemma verder:

- Niet verder kunnen. De vóór 1921 niet aangetroffen bet. ‘vastzitten (met iets)’ is nochthans [sic!] wel te veronderstellen, gezien de afgeleide, voor Gent bewezen bet. ‘in het nauw zitten’ (liev.-coopm. 1552 a [1953]). Zie voor de verb. in een andere opvatting ook nog de bet. 3).

Tot slot rest ons nog een verklaring te geven voor de toename van bewijsplaatsen uit de dwdb. in het WNT. De verklaring daarvoor is vooral gelegen in de opvatting van het citaat als bewijsplaats. Waar de redacteuren van eerdere generaties vaak slechts vindplaatsen vermeldden of zeer bondige citaten opnamen die het de gebruiker onmogelijk maken de gegeven betekenis op haar waarde te schatten, is de huidige redactie in dit opzicht opvallend eensgezind. De bedoelde opvatting komt ook tot uiting in de volgende, zeer treffende karakteristiek:

De door de WNT-redacteuren voorgestelde betekenissen en de structurering daarvan zijn niet meer dan hypotheses die de woordenboeksgebruiker aan de toets der wetenschappelijke kritiek moet onderwerpen door het materiaal te onderzoeken dat beschreven wordt (Geeraerts en Janssens 1982: 98).

Voor dat onderzoek van het materiaal heeft de woordenboeksgebruiker citaten nodig. In het verlengde daarvan heeft de in dialect geïnteresseerde woordenboeksgebruiker dialectcitaten nodig en om die reden krijgt hij ze

19 Hetzelfde geldt overigens ook voor vaktaal (vgl. b.v. de verbinding terug van weg geweest in WNT XXV (1990), 367), voor volkstaal en voor bargoens. Met name het bargoens wordt in de jongste afleveringen vaak met clementie behandeld en onttrekt zich aan de gestelde caesuur (vgl. b.v. de ‘opnoemer’ wegwezer in WNT XXV (1990), 458).

[p. 150]

ook. Dat daarbij de dwdb. de hoofdleveranciers zijn, vloeit voort uit de sinds 1976 gewijzigde werkwijze met betrekking tot diezelfde dwdb.

2.3.3 Maar doodslaan doen zij toch

De bovenstaande paragrafen zouden misschien voedsel kunnen geven aan de misvatting dat de jongste generatie WNT-redacteuren al het materiaal dat haar wordt aangeboden, ook daadwerkelijk honoreert. Voor het goede begrip zij er hier op gewezen dat veel incidentele woorden, verbindingen enz. niet opgenomen worden en dat dit in extenso geldt voor het uit de dwdb. verkregen materiaal, temeer omdat daaraan zowel praktische als meer principiële bezwaren kleven.

3 De praktische bezwaren

Het feit dat tal van dwdb. dilettantisch van inhoud of opzet zijn, behoeft hier niet nader bewezen te worden. Anderen hebben dat beter gedaan dan ik dat ooit zou kunnen doen. Een van hen is de al vaker geciteerde De Vreese die, als wetenschapsman en als man van de WNT-praktijk, zijn bezwaren tegen een aantal dwdb. opsomt. Omdat deze bezwaren mutatis mutandis ook voor andere dwdb. gelden, omdat zijn kritiek past in het historisch perspectief van deze bijdrage en omdat de huidige WNT-redacteur op nog altijd dezelfde bezwaren stuit, laten wij hem hier aan het woord:

Vooreerst is niet alles wat in die boeken staat, even betrouwbaar. Dit geldt vooral voor Schuermans, die een groote hoeveelheid bouwstof heeft verwerkt welke hij niet kan controleeren en die zelfs vaak niet te controleeren was door hen, die ze hem bezorgden. De verdienstelijke man heeft zelf erkend - en betreurd -, dat het hem niet altijd mogelijk geweest was nauwkeurig de plaats aan te wijzen waar de in zijn idioticon vermelde woorden in zwang zijn, noch hunne beteekenis juist te omschrijven. Wat nog bedenkelijker is: wanneer de plaats waar een woord thuis hoort, in zijn materiaal niet was aangeduid, heeft hij ondersteld dat het gebruikt werd ‘in de omstreek der inzenders, die (hij) alsdan (dacht) te mogen volgen’ (De Vreese 1902: 29).

Tegen het dwdb. van De Bo, dat hij terecht veel hoger aanslaat dan het woordenboek van Schuermans, heeft De Vreese weer andere bezwaren:

Bij De Bo staan talrijke woorden vermeld die alleen met voorbeelden uit vroeger tijd toegelicht worden, zonder de minste aanwijzing of die woorden nog heden al of niet in gebruik zijn; tusschen de drie verschillende hoofddialecten van West-Vlaanderen is heelemaal geen verschil gemaakt; de voorbeelden zijn alleen met de naam der schrijvers voorzien, niet met de titels en de bladzijden hunner werken, wat op heel wat moeite en tijd te staan komt, als men De Bo wil controleeren, en dat dit noodig is, kan ik op grond van mijn eigen ervaring bevestigen: aan de aangehaalde voor-

[p. 151]

beelden zijn meestal talrijke, al of niet willekeurige veranderingen toegebracht, en in het oorspronkelijke staat wel eens glad het tegenovergestelde van 't geen De Bo opgeeft (De Vreese 1902: 30).

De kritiek van De Vreese op de beschreven dwdb. richt zich dus in eerste instantie op hun onbetrouwbaarheid, hun oncontroleerbaarheid en de strikt taalkundige bezwaren die men er tegen kan hebben. Tuerlinckx en Cornelissen hebben in de visie van De Vreese weer een ander gebrek, namelijk

dat zij zeer veel woorden geboekstaafd hebben in hun gewestelijke vorm, zoodat men, om die woorden in hun idiotica te kunnen vinden, eerst goed Hagelandsch of Antwerpsch moet kennen. Men zal mij toestemmen dat dit toch wel wat veel gevergd is (De Vreese 1902: 30-31).

Voegen wij daarbij nog de puur praktische bezwaren dat de gewestelijke ‘bizarre transcipties’ (zie 2.2.3) om technische of esthetische redenen niet in het WNT opgenomen kunnen of mogen worden en dat voor de huidige WNT-redacteur het bewerken van het materiaal uit de dwdb. een relatief arbeidsintensief karwei is, dan hebben wij de voornaamste bezwaren op een rijtje staan.

Principiëler van aard zijn de bezwaren die men kan hebben tegen de hoeveelheid dialectmateriaal in met name de jongste delen van het WNT. Ondanks het intact gebleven uitgangspunt van de ‘jonge redactie’ (2.2.2 en 2.2.3) en het feit dat veel materiaal niet gehonoreerd wordt (2.3.3), is door de onder 2.3.2 geschetste ontwikkeling het standpunt te billijken dat het aandeel van de dwdb. onevenredig groot is. Het bezwaar van De Vries dat het zicht op de algemene taal door de ‘overstelpende menigte van [...] gewestelijke vormen’ (2.1.2) belemmerd kan worden, is - mede door de sterk verbeterde typografie van het WNT - niet zo zeer van kracht. Het bezwaar echter dat het WNT soms ook een weliswaar beknopt, maar ‘algemeen Nederlandsch idioticon’ (De Vreese 1902: 31) of ‘algemeen dialecticon’ (De Tollenaere 1963: 33) lijkt te bevatten, is reëler dan ooit. De rechtvaardiging daarvan zal voor een belangrijk deel gezocht moeten worden in de waarde die het WNT voor de dialectologie heeft.

4 De weemoedigheid

In het voorgaande is betoogd dat in de relatie tussen het WNT en de dwdb. drie fasen te onderscheiden zijn: de periode 1864-1888, die zich kenmerkt door een voor het WNT pijnlijk tekort aan dwdb., de periode 1889-1976, waarin de dwdb. in het WNT een steeds grotere rol gaan spelen, en de periode 1977-1991 e.v., waarin het aandeel van de dwdb. in het WNT naar

[p. 152]

verhouding zeer groot - of zo men wil: te groot - is geworden. Vooral de laatste periode heeft nog eens duidelijk gemaakt dat bezinning op de verhouding tussen de lexicografie van de standaardtaal en die van de dialecten geboden is en met het oog op de toekomst en de naderende voltooiing van het WNT (1998) geboden blijft. Dat beide partners het huwelijk ontbinden, elkaar alleen nog in het bijzijn van advocaten willen ontmoeten en vervolgens ieder (met te beperkte financiële middelen) hun eigen weg gaan, is een mogelijkheid. Een bloeiende LAT-relatie is een andere, voor beide partijen meer bevredigende optie. Hoe het ook zij, één ding staat onomstotelijk vast: voor weemoedigheid hebben geen van beide gewezen huwelijkspartners tijd, al is het niet uit te sluiten dat zij bij een van beiden toch opkomt, ergens op een avond in 1998.

Bibliografie

Bakker, Nienke
	1977	‘Gezelle, zijn Woortentas en het Woordenboek der Nederlandsche Taal’. In: Jaarboek van de Stichting INL 1974 en 1975, pp. 39-49.
Bo, L.-L. de
	1873	Westvlaamsch Idioticon. Brugge.
Claes, D.
	1901	Eenige wenken over het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Gent.
Geeraerts, D. en G. Janssens
	1982	Wegwijs in woordenboeken. Een kritisch overzicht van de lexicografie van het Nederlands. Assen.
Heeroma, K.
	1968	‘Matthias de Vries en zijn Woordenboek’. In: Sprekend als Nederlandist. Den Haag, pp. 101-109.
Heestermans, Hans
	1981	‘Het WNT en de Taal- en Letterkundige Congressen. In: De Negentiende Eeuw 5, pp. 72-85.
Heestermans, Hans
	1990	‘Niederländische Lexikographie und Lexikographie des Afrikaans’. In: Wörterbücher. Dictionaries. Dictionnaires. Ein internationalis Handbuch zur Lexikographie [...], ed. F.J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta. Zweiter Teilband. Berlin [etc.], pp. 2010-2022.
Karsten, Gert
	1949	100 Jaar Nederlandse Philologie. M. de Vries en zijn school. Leiden.
Kirkness, Alan, Peter Kühn und Herbert Ernst Wiegand (red.)
	1991	Studien zum Deutschen Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm. Tübingen.

[p. 153]

Kluyver, A.
	1893	‘Levensbericht van Matthias de Vries’. In: Levensberichten der afgestorven medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Leiden, 1893, pp. 39-108 (bijlage bij de Handelingen en Mededelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, over het jaar 1892-1893. Leiden 1893).
Moerdijk, A.
	1983	‘Het WNT, lexicografie en linguïstiek’. In: Leuvense Bijdragen 72, pp. 1-36.
Niebaum, Hermann
	1991	‘Zur Rolle der Mundarten im Deutschen Wörterbuch’. In: Kirkness e.a. 1991, pp. 435-475.
Soeteman, C.
	1982	‘De briefwisseling tussen Matthias de Vries en Jacob Grimm 1852-1863’. In: 130 Jaar Woordenboek der Nederlandsche Taal 1851-1981. Leiden, pp. 25-62.
Sterkenburg, P.G.J. van
	1984	Van Woordenlijst tot Woordenboek. Inleiding tot de geschiedenis van woordenboeken van het Nederlands. Leiden.
Tollenaere, F. de
	1959	‘De lexicograaf als dialectoloog en als etymoloog’. In: Taal en Tongval 11, pp. 126-133.
Tollenaere, F. de
	1961	Onze Woordenschat. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (AO-reeks nr. 890).
Tollenaere, F. de
	1963	‘Dialect en Woordenboek der algemene taal’. In: Woordenboek en Dialect. Amsterdam, pp. 3-33.
Tollenaere, F. de
	1977	‘De lexicografie in de negentiende en twintigste eeuw’. In: D.M. Bakker en G.R.W. Dibbets (red.), Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch 1977, pp. 229-246.
Tollenaere, F. de en H. Heestermans
	1979	Uw woordenboek. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (AO-reeks nr. 1752).
Toorn, M.C. van den
	1973	Nederlandse Taalkunde. Utrecht [etc.] (Aula nr. 499, 1ste dr.).
Vreese, Willem de
	1902	Het Woordenboek der Nederlandsche Taal en de Critiek in Zuid-Nederland. Gent.
Vries, De
	1852	Ontwerp van een Nederlandsch Woordenboek. Verslag der Commissie, in de vergadering van het derde Nederlandsch Letterkundig Congres te Brussel, den 31 Augustus 1851, voorgedragen door M. de Vries. Groningen.
Vries, M. de
	1882	‘Inleiding’. In: WNT I (1882), i-xcvi.
Weijnen, A.
	1966	Nederlandse Dialectkunde, 2de dr. Assen.

[p. 154]

Winkel, J. te
	1892	‘De omwenteling in de studie der Nederlandsche taal als het werk van Matthias de Vries’. In: (Overdruk uit) Vragen van den Dag 1892 (oorspr. pp. 643-672, 724-752).
WNT
		Woordenboek der Nederlandsche Taal, bewerkt door M. de Vries, L.A. te Winkel [e.a.]. 's-Gravenhage [etc.], afl. 1, 1864 →. - dln.