Taal en Tongval. Jaargang 43

[p. 1]

[Nummer 1]

G. de Schutter
Samenstelling en analytische uitdrukking: ‘pijn in/aan X ↔ X-pijn’

1 Inleiding

In zijn indrukwekkende monografie ‘Leenwoorden uit de Latinitas, stratigrafisch beschouwd’ (Weijnen 1967, herdrukt 1975) behandelt Weijnen ook de relatief talrijke woorden waarmee in het Nederlands-Friese dialectgebied het begrip pijn wordt uitgedrukt. Om die verscheidenheid is het ons hier niet te doen, maar een belangrijke bijkomstigheid die de auteur signaleert vormt de directe aanleiding tot ons onderzoek; wij citeren: ‘de expansiekracht van het woord pijn’ (en daarmee ook de algemene distributie van de woorden die daarmee in concurrentie staan) ‘is afhankelijk van de syntactische context’ (Weijnen 1975: 204). Wat blijkt is dat pijn veruit de ruimste geografische spreiding heeft in het syntagma ‘ik heb pijn in m'n/de buik’, de kleinste in ‘m'n buik doet pijn’ en varianten, met daar tussenin dan ‘ik heb buikpijn’ (met een samenstelling dus). De kaarten die Weijnen toevoegt (krtn. 3, 4 en 5) illustreren dat fenomeen ook heel overtuigend, althans voor het gebied in Nederland.¹

Wat ook uit die kaarten blijkt, maar verder geen aandacht krijgt (begrijpelijk natuurlijk, want het behoort niet tot de problematiek die Weijnen stelt) is de eigenaardige distributie van de drie syntagmata in het beschouwde gebied. Het is duidelijk dat ‘de/m'n buik doet zeer’ (krt. 3) in heel Nederland een vrij gelijkmatige distributie heeft, maar in vergelijking met de twee overige uitdrukkingen nergens heel overvloedig opgegeven wordt: relatief (ook t.o.v. het totale aantal van de opgaven die op de kaarten verwerkt zijn) lijkt het nog het sterkste te staan in bepaalde delen van Noord-Brabant en noordelijk Limburg. Merkwaardig is vooral de distributie van de twee andere uitdrukkingen: ‘Ik heb pijn in de buik’ (krt. 5) lijkt op het eerste gezicht ook vrij gelijkmatig opgegeven te worden, maar als wij de relatieve densiteit met die van ‘ik heb buikpijn’ (krt. 4) vergelijken, dan blijkt heel duidelijk dat de westelijke provincies (Friesland, Noord- en Zuid-Holland, Utrecht en Zeeland) op kaart 5 heel goed,

1 Voor het gebied in België volstaat de auteur met een paar opmerkingen in de tekst, maar daaruit blijkt grosso modo wel een gelijkaardige toestand.

[p. 2]

op 4 vrijwel niet vertegenwoordigd zijn, terwijl in de overige provincies (vooral die boven de Grote Rivieren), 4 een veel grotere dichtheid heeft dan 5.

Onze eerste verkenning moet wel zo geïnterpreteerd worden, dat de drie syntagmata zonder veel bezwaar als endogeen in alle hedendaagse dialecten in Nederland mogen gelden,² maar dat de reële distributie ervan sterk variabel is. In dit artikel wil ik proberen zicht te krijgen op die distributie.

2 Een uitzondering zouden de Friese dialecten kunnen vormen, die ‘ik heb buikpijn’ (of equivalenten) niet of ten hoogste heel marginaal blijken te kennen.

2 Materiaalverzameling en -verwerking

2.1 Bronnen

Het begrip ‘pijn’ is opgevraagd zowel in de RND als in de vragenlijsten van de instituten die zich met dialectologie bezig houden. Voor dit onderzoek zijn in aanmerking genomen:

i.

Uit de RND: zin 32: ‘hij kan niet gaan werken, hij heeft pijn in de keel / keelpijn / zijn keel doet pijn’, en 72: ‘mijn hart doet pijn / ik heb pijn aan m'n/ het hart’. We geven hier een paar varianten; verderop zal blijken dat niet altijd dezelfde variant aan de informanten is voorgelegd. Die omstandigheid heeft nadelen, maar hoeft niet helemaal ongunstig te zijn.

ii.

Uit Vragenlijst 27 van de Amsterdamse Dialectencommissie (tevens nr. 5 van het Seminarie voor Nederlands Filologie en Vlaamse Dialectologie van de RU Luik) vraag 25, die zelf nog eens uiteenvalt in drie subvragen, resp. naar de uitdrukkingen voor ‘ik heb kiespijn’ - ‘ik heb hoofdpijn’ en ‘ik heb buikpijn’. Er wordt gevraagd om de ‘eigen uitdrukkingen’ uit het dialect te geven, en als voorbeeld volgen na de vraagstelling een aantal equivalenten voor het laatste woord van de opgaven (daarbij dus ook bv. ‘pijn in me buik’); jammer genoeg dus geen suggestie dat ook het hele syntagma voor verandering vatbaar is, en dat is voor ons doel uiteraard bezwaarlijk: in heel het taalgebied blijkt wel een of andere mogelijkheid met ‘ik heb...’ in gebruik te zijn: om te achterhalen of dat de voorkeur heeft op bv. ‘mijn buik doet zeer’ is dit materiaal dus waardeloos.^3 Voor de oppositie tussen samenstelling en analytische uitdrukking in de combinatie met hebben met verschillende woorden daarentegen is het perfect bruikbaar.

3 Ook in de Amsterdamse vragenlijst 1 wordt naar het begrip gevraagd, maar dat materiaal wordt hier niet mee verrekend; daarvoor zijn twee belangrijke redenen: allereerst is er een te grote kloof in de tijd tussen de verschillende opnames; en ten tweede bestaat dit materiaal alleen voor Nederland, terwijl de bedoeling van deze studie wel is om het hele taalgebied te overzien. Een bijkomende, maar eigenlijk niet helemaal ernstige reden is dat ook zo het verzamelde materiaal al bijzonder overvloedig en erg disparaat is.

[p. 3]

Er zijn dus niet minder dan vijf verschillende lichaamsdelen die als ‘lokatie’ (of ‘bron’, cf. verder) van pijn opgevoerd worden. Voor dit onderzoek is het wel een bijna ideale keuze gebleken: introductie van méér verschillende lichaamsdelen zou waarschijnlijk nauwelijks iets aan het beeld toegevoegd hebben, weglating van een van de wel opgevraagde zou echter wel grote lacunes nagelaten hebben. Ook het feit dat verschillende materiaalbronnen ter beschikking staan is achteraf veeleer een rijkdom dan een tekort gebleken, al zijn er natuurlijk altijd ook bezwaren aan verbonden: het feit alleen al dat de plaatsen waarvoor geënquêteerd is nogal variëren, het feit ook dat de vraagstelling in de twee hoofdbronnen niet helemaal gelijk was. En zo zijn er nog wel wat problemen te signaleren; maar geen daarvan lijkt mij onoverkomelijk.

2.2 Verwerking van het materiaal

Uit alle geraadpleegde bronnen werden de verschillende syntagmata genoteerd en per plaats in vijf reeksen (een voor elk opgevraagd begrip) gerangschikt. In eerste instantie werd ook rekening gehouden met de verschillende lexicale realisaties (substantief ‘zeer, zeert(e), pijn, pijnde, wee, smart, killing/killen’, adjectief ‘zeer’); dat gebeurde omdat Weijnen (1975, 204) de verdeling van de woorden als afhankelijk van het gekozen syntagma voorstelt. Wij zijn er wel a priori van uitgegaan dat dat zo geïnterpreteerd moest worden dat de lexicale concurrenten zich naar syntagma gespecialiseerd hebben, maar helemaal uitgesloten was toch ook niet dat precies het al dan niet voorkomen van een bepaald woord het al dan niet bestaan van een bepaald syntagma bepaalt. Het bleek vrij vlug dat voor het poneren van die laatste correlatie in geen enkel deel van het taalgebied steun te vinden is. In wat volgt zullen wij dan ook nog maar heel sporadisch op de lexicale variatie terugkomen: wat de doelstellingen van dit onderzoek aangaat, kan die als een onafhankelijke maar niet-relevante variabele gelden.⁴

4 Daarmee wordt natuurlijk niet ontkend dat de afhankelijkheid waarvan Weijnen spreekt wel degelijk reëel is; alleen is de richting van die afhankelijkheid: gekozen syntagma^x → lexicaal item^x.

3 De mogelijke syntagmata: een beschrijving in termen van casusrelaties

Wij illustreren alle mogelijke syntagmata met een paar zinnen die telkens dezelfde standen van zaken weergeven:

[p. 4]

(1)a.	M'n/het hart doet (me) pijn - b. M'n/de keel doet (me) pijn
(2)a.	Het doet (me) zeer aan m'n/het hart - b. Het doet (me) zeer in m'n/de keel
(3)a.	Ik heb pijn aan mijn hart - b. Ik heb pijn in mijn keel
(4)a.	Ik heb hartpijn - b. Ik heb keelpijn
(5)a.	Ik heb een zeer hart - b. Ik heb een zere keel
(6)a.	Ik heb het aan m'n/het hart - b. Ik heb het in m'n/de keel

Hoewel bij een aantal van die mogelijkheden door de meeste gebruikers van de standaardtaal zeker vraagtekens geplaatst zullen worden, zijn ze allemaal gevormd volgens syntactische principes die in die taalvorm geldigheid hebben. Voor een goed begrip van de situatie in de dialecten (die vrijwel allemaal de meeste van die mogelijkheden ook bezitten) zullen wij proberen de verschillende syntagmata tegenover elkaar te beschrijven als syntactische oppervlaktevarianten van fundamenteel dezelfde conceptuele standen van zaken: resp. SvZa (met actualisering van hart) en SvZb (met keel). Aangezien de verschillende versies onmogelijk als transformaties op een onderliggende structuur kunnen gelden, kan alleen een paradigma als dat van de casus-grammatica een voldoende beschrijving van verschillen en overeenkomsten leveren; ik baseer mij daarvoor op de door mezelf aangepaste versie (De Schutter 1989). In dat voorstel wordt een onderscheid gemaakt tussen zes omvattende complexen van mogelijke rolrelaties (casussen,⁵ verderop met kapitalen aangegeven), en de eigenlijke rollen zelf, die veel meer gevarieerd zijn (er worden er 14 onderscheiden, en bepaalde daarvan hebben nog verschillende varianten; voor het verdere verloop van de uiteenzetting zijn van belang: ‘bron, experiencer, effect, contentief en lokatief’).

De zinnen (1)-(6) verbinden drie concepten met elkaar: een persoon X, een lichaamsdeel van X: Y, en het begrip ‘pijn’. De meest voor de hand liggende rolinterpretatie is dat Y behoort tot het FACTITIEF-complex (het is de bron van pijn), X tot de CONTENTIEF (het is de experiencer), en ‘pijn’ tot de ABSOLUTIEF (het is het effect dat in de SvZ ontstaat). Op die manier wordt de SvZ duidelijk als een proces gekarakteriseerd, en dat is m.i. ook de interpretatie die aan de zinnen met het werkwoord doen (1 en 2) toegeschreven moet worden.⁶ Het verschil tussen die twee is alleen dat in (1) subjectstoekenning heeft plaatsgehad (en wel, zoals te verwachten, op de hiërarchisch hoogste, nl. de bron-constituent). In (2) is dat niet gebeurd, en treedt dus de in zo'n geval te

5 Onderscheiden worden AGENS, CAUSATIEF, FACTITIEF, CONTENTIEF en ABSOLUTIEF.

6 De notie ‘proces’ is in dit voorstel niet noodzakelijk geassocieerd met ‘dynamisme’, zoals dat wel het geval is bij Dik 1981; wel kunnen bij ‘processen’ altijd verschillende stadia (eventueel ook verschillende graden) onderscheiden worden.

[p. 5]

verwachten ‘plaatsvervanger’ het op. De experiencer verschijnt, ook naar verwachting, als ‘indirect object’ (het zgn. ‘ondervindend voorwerp’). En dan is er nog het complex ‘pijn + aan m'n/het hart’ in zin (2); aan de oppositie tussen bezittelijk woord en bepaald lidwoord, en aan de correlatie tussen bezittelijk voornaamwoord en al dan niet gerealiseerd ‘datief’-pronomen zal in deze tekst geen aandacht besteed worden: die fenomenen maken deel uit van een ruimere problematiek (cf. Van Bree 1981).⁷ Wat hier wel van belang is, maar meteen een enorm probleem oproept, is de syntactische verhouding tussen Y en ‘pijn’; er zijn twee mogelijkheden: pijn e.d. kan als kernwoord van een NP gezien worden met de Y-PP als complement (dat geheel fungeert dan als (objects-)complement bij doen) (i). Maar de twee constituenten kunnen ook onafhankelijk van elkaar bij het werkwoord aangehecht worden: ‘pijn’ is dan direct object, de Y-PP fungeert als (bron-) indirect object (ii). Nu is dat laatste een interpretatie die nog wel met meer aan-PP's te verbinden is (cf. De Schutter 1989: 85-87): (2)a. kan dan ook zonder enig probleem zo geïnterpreteerd worden dat NP en PP aparte zinsconstituenten zijn. Maar voor (2)b. is dat wat bezwaarlijker: in is als voorzetsel verbonden met de CONTENTIEF (meer specifiek met de ‘lokatief’-interpretatie van die casus), en dit legt voor de hand dat we (2)b. waarschijnlijk wel als een complexe NP [pijn in m'n/de keel] moeten zien.⁸ In dat complex is ‘pijn’ dan absolutief, Y contentief, en X speelt niet direct een rol: die constituent functioneert immers op zinsniveau, en is dus een zuster van de complexe NP. Interpretatie (ii) zou impliceren dat op zinsniveau twee rollen van de CONTENTIEF-rij gerealiseerd zijn (resp. experiencer en contentief-lokatief).

7 Wij gaan er hier vanuit dat de experiencer òf als subject verschijnt (in de zinnen 3, 4, 5, 6), òf in de vorm van een datief-object of van een bezittelijk voornaamwoord of van allebei (1,2); de laatste variatie is sterk geografisch bepaald: het beschikbare materiaal lijkt het door Van Bree geschetste verspreidingsbeeld, zowel in het noorden, het oosten als het zuiden van het taalgebied, over heel de lijn te bevestigen. Ook wat de oppositie tussen lidwoord en bezittelijk woord in de zinnen met experiencer-subject betreft zijn mij geen fundamentele afwijkingen opgevallen.

8 Op de geldigheid van die analyse wijst ook het verschijnsel gesignaleerd in Weijnen 1971: 118: in een aantal dialecten kan het voorzetsel in de constructie ‘pijn in/aan de/'t Y’ in eerste instantie tot sjwa gereduceerd worden, en ten slotte zelfs volledig verdwijnen. Het resultaat is dan zoiets als ‘pijn de kop / 't hart’ enz. Volgens ons materiaal komt volledige reductie vooral in Groningen/Drente enerzijds, het zuiden van Vlaams-Brabant anderzijds heel frequent voor, maar Weijnen heeft duidelijk gelijk met zijn uitspraak dat het in ‘verschillende uiteen gelegen dialecten’ ook buiten dat gebied, bekend is. Waar het ons hier om te doen is, is dat zo'n reductie van het voorzetsel bestaande uit [V+n] heel goed verklaarbaar is binnen een woordgroep waarin aan het voorzetsel een [n] (in pijn) voorafgaat, en een dentaal (in de(n)/'t) volgt, m.a.w. de reductie lijkt erop te wijzen dat we hier met een complexe woordgroep van doen hebben.

[p. 6]

In wat volgt zullen wij de twee interpretaties in principe als mogelijkheid aanvaarden;⁹ het is zelfs mogelijk dat ze allebei tegelijk als geldig ‘gevoeld’ worden door de taalgebruiker, en dat dus eigenschappen van de ‘complexe NP’-interpretatie in zulke zinnen gecombineerd worden met kenmerken van de constructie met twee ‘onafhankelijke’ constituenten; in die optiek zou het gebruik van in in bepaalde Y-PP's op het complexe NP-karakter terug te voeren kunnen zijn, terwijl de PP zelf toch in zekere zin als een syntactisch onafhankelijke eenheid t.o.v. het werkwoord behandeld kan worden (zoals bij aan-PP's dus normaal is).

De zinnen onder (3) vertonen wat de relatie tussen ‘pijn’ en Y betreft precies dezelfde problematiek, en ook hier kunnen wij dus, zeker voor de aan-combinaties, maar ‘secundair’ toch ook voor die met in, twee mogelijke interpretaties als geldig aanhouden.

In (4) is er natuurlijk geen enkele twijfel: hier zijn ‘pijn’ en Y in een hechte eenheid (een samenstelling nl.) opgegaan.

Iets gelijkaardigs, maar dan met omgekeerde afhankelijkheidsrelaties tussen Y en ‘pijn’ hebben wij in (5), waar ‘(een) zeer/zere Y’ omschreven kan worden als ‘een Y met pijn / die zeer doet’.

In (6) ten slotte is er evenmin twijfel aan de onderlinge status van de twee overblijvende constituenten: het is een (eufemistische?) plaatsvervanger voor ‘pijn’, en als klitisch pronomen kan dat geen PP als complement hebben: Y is hier alleen als onafhankelijke constituent t.o.v. het werkwoord denkbaar.¹⁰

We staan dus wel voor een erg heterogene verzameling vertalingen van de basis-SvZ, en het is zelfs vrij waarschijnlijk geworden dat er twee fundamenteel verschillende patronen zijn, allebei met een aantal verschillende realisaties; we sommen de mogelijkheden hier nog even op, waarbij wij de beschrijving beperken tot die van syntactische relaties; voor de daaraan beantwoordende semantische patronen, die er ook de motivering voor vormen, verwijzen wij naar de bovenstaande uiteenzetting:

(i)	Drie onafhankelijke constituenten: - X als subject, ‘pijn’ als DO, Y als IO: (6) ‘X heeft het aan/in Y’ en eventueel ook (bepaalde realisaties van) (3) ‘X heeft pijn aan/in Y’.

9 Zover wij kunnen overzien is geen van de traditionele middeltjes in staat om uitsluitsel te brengen in de kwestie van de interne structuur van de combinatie: Paardekoopers ‘eenzinsdeelproef’ kan op het geheel worden toegepast, maar anderzijds is ‘topicalisering’ van alleen pijn ook goed mogelijk; cf. resp.: ‘pijn aan m'n hart heb ik nog nooit gehad’ - ‘pijn heb ik niet meer aan m'n hart’.

10 Daarop wijst ook het feit dat de combinatie ‘het aan/in Y’ als geheel niet getopicaliseerd kan worden (cf. ‘*Het aan m'n hart heb ik nog altijd niet’); wel mogelijk is natuurlijk ‘aan m'n hart heb ik het nog altijd niet’.

[p. 7]

	- Y als subject, ‘pijn’ als DO en X als (weglaatbaar) ondervindend object: (1) ‘Y doet (X) pijn’ - Geen lexicaal subject (als plaatsvervanger treedt het op), ‘pijn’ als DO, Y als (bron-) indirect object en X als (weglaatbaar) ondervindend object: (2) ‘het doet (X) pijn aan/in Y’.
(ii)	Twee onafhankelijke constituenten: - X als subject, Y als complement bij of in een samenstelling met ‘pijn’ dat als DO fungeert: (4) ‘X heeft Y-pijn’ en eventueel (3) ‘X heeft pijn aan/in Y’. - X als subject, Y, met het adjectief ‘zeer’ als attributieve voorbepaling, als DO: (5) ‘X heeft een zeer/zere Y’

Op die manier kunnen wij dus, behalve de algemene concurrentie tussen de zes construtietypes, nog eens heel speciaal twee directe concurrenten isoleren: enerzijds (3) en (4), anderzijds (3) en (6), als representanten van dezelfde fundamentele syntactische structuurtypes. Uiteraard zijn die opposities van heel verschillende aard: (3) ↔ (6) (‘X heeft pijn ↔ het aan Y’) kan te maken hebben met het psychologische fenomeen ‘eufemisme’, en ook als dat niet het geval is gaat het om een ‘lexicaal’ verschil, terwijl (3) ↔ (4) (‘X heeft pijn aan/in Y ↔ Y-pijn’) echt syntactisch van aard is (synthetische tegenover analytische uitdrukking). Ook syntactisch van aard is natuurlijk de oppositie tussen (1) enerzijds, (3/4/5) anderzijds (aard van de gerepresenteerde rol voor de subjectskeuze: ‘Y doet pijn ↔ X heeft pijn’), en die tussen het pas genoemde viertal en (2) (i.e. het type met ‘plaatsvervangend’ het-subject). Aangezien de types (2) en (5) in ons materiaal vrijwel niet vertegenwoordigd zijn, kunnen we ze niet mee in beschouwing nemen;¹¹ dat reduceert de problematiek dus tot de volgende opposities:

(3) tegenover (4) (punt 4.) - (3/4) tegenover (1) (punt 5.) - het voorkomen van (6) (punt 6.).

11 Het type (6), ‘X heeft (een) zere Y’ komt wel heel frequent, zelfs als ‘hoofdtype’, voor in een gebiedje om Vriezenveen (G171) in het centrum van Overijsel; de noordelijkste plaats is Hardenberg (G113), en de meest zuidelijke Enter (G198). Het is ook weer equivalent met de in-constructie, aangezien het voor hart (grotendeels met aan geconstrueerd) niet, voor alle andere Y-vullers wel opgegeven wordt. Buiten dit gebiedje komt het type vrijwel niet voor.

4 Synthetische tegenover analytische uitdrukking in de NP

4.1 Het algemene beeld

In 2.1. hebben wij gezien dat voor vijf verschillende Y-realisaties voldoende materiaal aanwezig is: ‘kies (tand), hoofd, keel, buik, hart’; er zijn nogal wat verschillen in de verhoudingen tussen de synthetische en de analytische uit-

[p. 8]

drukking van het complex [Y - ‘pijn’]: bij de eerste invulling is de synthetische uitdrukking veruit het frequentste,¹² en er is grosso modo een vermindering naar het laatste begrip toe.

Belangrijker is het feit dat met ‘hart’ in heel het gebied bijna uitsluitend het voorzetsel aan gebruikt wordt, terwijl bij alle andere begrippen bijna even consequent in gekozen wordt. De keuze van het voorzetsel zou in eerste instantie samen kunnen hangen met twee feiten: ten eerste dat ‘hart-pijn’ wordt waargenomen ‘in de hartstreek’ en niet in het orgaan zelf (aan zou dan net als in bepaalde letterlijk-lokale bepalingen eerder omgeving dan precieze lokalisering uitdrukken); ten tweede het psychologische feit dat ‘hart-pijn’ meestal als heel wat verontrustender wordt ervaren dan welke andere vorm van pijn ook, o.a. omdat men zich veel beter bewust is van het feit dat pijn een teken kan zijn van slecht functioneren van het lichaamsdeel in kwestie;¹³ daardoor komt het ‘affect’-karakter van het lijden veel meer op de voorgrond: ‘affectief’ is een andere rol van het CONTENTIEF-paradigma, en wordt vooral geassocieerd met het voorzetsel aan.¹⁴ Het is alweer niet noodzakelijk om een definitieve voorkeur voor een van die interpretaties uit te spreken: ze kunnen allebei heel goed tegelijk aanwezig en in semantisch opzicht complementair zijn.

Een ander aspect (misschien wel van hetzelfde fundamentele feit) is dat met alle vijf de input-woorden (en hun synoniemen) samenstellingen bestaan, maar dat die qua interpretatie nogal verschillen. Om te beginnen wordt hartpijn / hartzeer in de standaardtaal althans, zelden of nooit met ‘letterlijke’ betekenis gebruikt als naam voor fysieke pijn: het wordt vrijwel uitsluitend geassocieerd

12 Bovendien is het zo dat met de woorden ‘kiezen’ en ‘tanden’ vrijwel uitsluitend samenstellingen voorkomen; als er toch voorzetselconstructies bij dit begrip voorkomen, dan hebben die als NP bijna altijd iets als ‘(in) de mond/ de muil’; hoewel dit verschil zeker een relevant gegeven is voor de totaliteit van de problematiek, beïnvloedt het de gang van het verhaal voor dit belangstellingspunt evenmin als bv. de lexicale oppositie tussen ‘keel’ en ‘hals’ of tussen ‘hoofd’ en ‘kop’. Er wordt hier dan ook van geabstraheerd.

13 Het is in dit verband heel tekenend dat alle lichaamsdelen waarbij men zich bewust is dat het functioneren ervan heel belangrijk is, met aan geconstrueerd worden: niet alleen belangrijke organen zoals ‘maag, lever’ vallen daaronder, maar ook de (delen van) ledematen (‘hand, vinger, been, voet’) en de dragers van zintuigen (‘oog, oor, neus, tong’).

14 Dat deze interpretatie reëel is wordt ondersteund door het feit dat ook bij andere Y-invullingen aan sporadisch opduikt in het dialectmateriaal, en ook in de standaardtaal vaak aanvaardbaar is naast in; er lijkt dan wel een verschil te zijn volgens de pas geschetste lijn: ‘ik heb pijn in m'n mond’ brengt een zuivere lokalisering, ‘ik heb pijn aan m'n mond’ heeft m.i. de interpretatie ‘er is iets aan de hand met m'n mond’ en zeker niet ‘ik heb pijn ergens in de buurt van m'n mond’. Nog een (heel andere) indicatie voor hetzelfde is dat vooral bij ‘hart’ in ons materiaal vrij vaak het helemaal niet spatiale voorzetsel voor verschijnt, een voorzetsel dat prototypisch geassocieerd wordt met het zgn. ‘belanghebbend voorwerp’, en dat is een van de zuiverste vertegenwoordigers van de rol AFFECTIEF.

[p. 9]

met psychisch leed, waarvan wel (metaforisch althans) wordt aangenomen dat het zich, net als veel andere gevoelens, in (let wel op het lokale voorzetsel) het hart bevindt. Alle andere samenstellingen worden heel courant voor fysiek lijden gebruikt; er is nog wel een gradueel verschil in de precieze voorstelling die men zich daarbij maakt: kiespijn en hoofdpijn zijn waarschijnlijk wel het engste verbonden met heel specifieke gewaarwordingen, buikpijn en keelpijn daarentegen staan voor een grotere verscheidenheid aan gewaarwordingen.

De impressies die direct uit de materiaalverzameling af te leiden zijn enerzijds en de al even impressionistische beschouwingen over de ‘betekenissen’ convergeren wel op een merkwaardige manier; ze leiden tot de volgende deelhypotheses:

-

Als Y opgevoerd wordt in de rol van ‘geaffecteerde’ is enkel analytische uitdrukking met het voorzetsel aan mogelijk in het Nederlands en zijn dialecten;^15 als Y de plaats van de ‘pijn’ aanduidt zijn zowel synthetische als analytische uitdrukking (de laatste met in) mogelijk; met andere woorden: samenstellingen voeren de Y-constituent onder het aspect ‘plaats waar de pijn gevoeld wordt’ in; er zijn dan, wat voorkeur voor een van beide uitdrukkingsvormen betreft, wel geografische verschillen in de Nederlandse dialecten.

-

Naarmate het pijngevoel sterker uitgesproken is (dus als heel specifiek ervaren wordt) groeit in die dialecten die synthetische uitdrukking kennen, de tendens om liever die samenstellingen dan de corresponderende analytische woordgroepen te gebruiken.

Geen van beide stellingen wordt door het verzamelde materiaal tegengesproken:

-	Samenstellingen met ‘hart’ als eerste lid zijn in heel het Nederlandse taalgebied bijzonder zeldzaam: ook in het oosten van het taalgebied, waar samenstelling de regel blijkt te zijn (cf. punt 4.2.) treffen wij er voor dit begrip nauwelijks aan.
-	De verhouding van analytische tegenover synthetische uitdrukking is het grootste bij ‘buik’ (989 tegen 727 opgaven),^16 en bij ‘keel’ (686 tegen 474), telkens dus met bijna 60% voor het analytische type, en veruit het kleinste

15 Dat geldt in de standaardtaal althans ook voor die andere Y-vullers die alleen of praktisch uitsluitend met aan gecombineerd worden: heel zeldzaam zijn bv. oogpijn, leverpijn, vingerpijn, enz.; ‘oor’ en ‘rug’, die zowel met aan als met in courant zijn, hebben wel zulke samenstellingen.

16 Hierbij worden tegenover elkaar gezet: alle plaatsen in heel het taalgebied waarvoor ten minste één uitdrukking met (eventueel gereduceerd) voorzetsel wordt gegeven, en alle plaatsen waarvoor een samenstelling voorkomt; die plaatsen waarbij allebei de mogelijkheden worden geciteerd verschijnen in de twee lijsten.

[p. 10]

bij ‘kies/tand’ (290 tegen 1171, d.w.z. ongeveer 20%). Precies daartussenin staat ‘hoofd’ met ongeveer 40% voor de analytische constructie (625 tegen 937).^17

Met die waarnemingen is voor de basishypotheses geen bewijs aangevoerd, maar we hebben ze toch wel stevig genoeg onderbouwd om te kunnen besluiten dat van de constructietypes geïllustreerd onder (3) eigenlijk alleen die met (lokaliserend) in in concurrentie staan met het type in (4). Op die oppositie gaan wij dieper in in het volgende punt.

17 Voor ‘hart’, dat zoals boven voorgesteld, normaal als ‘affectief’ verschijnt, is de analytische constructie vrijwel alleenheersend, ook in de gebieden met grote voorkeur voor samenstelling: in totaal worden maar 45 samenstellingen genoteerd op een totaal van 1527 opgaven (dat is dus nog geen 3%; alleen in Noord-Brabant en Antwerpen loopt dat aandeel op tot ongeveer 5%).

4.2 Analytische constructie met in of samenstelling?

Het verzamelde materiaal is bijzonder overvloedig, maar is vrij onregelmatig over de verschillende opnameplaatsen verspreid. Beide omstandigheden leiden tot een verwerkingsprocedure waarbij we niet per plaats kijken of voor de diverse Y-constituenten een van beide constructies of allebei opgegeven worden: in plaats daarvan werken wij met grotere eenheden, i.c. de vakjes van de traditionele invulkaart. Aangezien op die manier gewoonlijk toch wel met een tiental (reeksen van) opgaven per geografische eenheid gewerkt kan worden, verliezen eenzelvige invullingen veel van hun vervormende kracht bij het opstellen van een kaart.¹⁸ Als verschillende analytische combinaties voor dezelfde plaats worden opgegeven, worden die maar als één enkel gegeven geteld, en hetzelfde geldt van verschillende samenstellingen (bv. hoofdpijn en kopzeer).

Per vakje wordt een teken aangebracht uit een reeks van vijf met als waarde resp.: (i) de twee constructies komen ongeveer even vaak voor; (ii) er is een niet al te uitgesproken voorkeur voor de analytische constructie (die komt dan ten hoogste twee keer zo vaak voor als de samenstelling); (iii) er is een uitgesproken voorkeur voor de analytische constructie; (iv) niet al te grote voorkeur voor samenstellingen (tussen 1.5 en 3 keer zoveel als de andere vorm); (v) heel uitgesproken voorkeur voor samenstelling (meer dan 3 keer het aantal analytische

18 Het is nu eenmaal heel vaak zo dat individuele invullers sterk van elkaar kunnen verschillen zelfs als ze het dialect van dezelfde plaats beweren weer te geven. Verbazing hoeft dat in deze materie niet te wekken: er zijn nu eenmaal in de meeste gebieden reëel verschillende mogelijkheden, en niet iedereen denkt meteen aan al die verschillende vormen. Als de opgaven van een aantal invullers uit dezelfde regio verzameld worden mogen wij wel hopen dat een aanvaardbaar beeld van de bestaande diversiteit ontstaat.

[p. 11]

constructies).¹⁹ Zoals gezegd krijgt elk vakje één teken; een uitzondering daarop vormen de enkele gevallen waarin een vakje toch nog te weinig (5 of minder) opgaven opleverde; die werden dan samengeteld met de opgaven voor een naburig vakje, en het teken voor zo'n gecombineerde eenheid komt op de grens tussen de vakjes te staan. Bij dit telwerk werden alle relevante opgaven voor de verschillende realisaties van Y gewoon samengeteld (met inbegrip dus van de enkele in-opgaven en samenstellingen voor ‘hart’).

Het kaartbeeld dat op die manier ontstaat is bijzonder duidelijk:

-

De analytische constructie is sterk dominant in een aantal westelijke gebieden: Friesland (waar zoals boven al gezegd nauwelijks ooit gebruik wordt gemaakt van samenstellingen) en de noordelijke Waddeneilanden, de Zeeuwse eilanden en de aangrenzende gebieden in Zuid-Holland, verder Zeeuws-, West- en Frans-Vlaanderen.^20 Los van dit westelijke verspreidingsgebied is ‘analyse’ ook vrij sterk aanwezig in een min of meer brede strook langs de taalgrens, vooral dan in Vlaams-Brabant. Die laatste verspreiding legt een verklaring op basis van syntactische ‘aanleuning’^21 bij het Frans (dat uitsluitend analytische constructies heeft) nogal voor de hand; die verklaring kan ook heel goed gelden voor de absolute voorkeur voor dezelfde constructie in het Frans-Vlaams, maar natuurlijk niet voor de verder noordelijk gelegen gebieden, met name zeker niet voor het Fries.

-

Tegenover het analytische westelijke gebied staat een ten minste even ‘overtuigd’ oostelijk gebied met absolute voorkeur voor samenstelling bij die constructies waarbij lokale interpretatie van Y mogelijk is. Eigenlijk gaat het om twee gebieden, die door een smalle centrale strook (in de Betuwe, de zuidelijke Veluwe en het Rijk van Nijmegen) van elkaar gescheiden zijn: resp. vrijwel heel Groningen, Drente, Overijsel en een noordelijke strook van Gelderland, en praktisch heel Noord-Brabant, Antwerpen en aansluitend het grootste deel van Oost-Vlaanderen, Nederlands- en het grootste deel van Belgisch-Limburg en het Belgische Land van Overmaas. Beide gebieden sluiten direct aan bij het oostelijke Duits, dat zoals bekend, althans in de cultuurtaal, ook overwegend samenstelling heeft bij Y-vullers zoals ‘Zahn, Kopf, Hals, Bauch’.

19 De gekozen verhoudingen zijn, afgezien natuurlijk van (i), het resultaat van wat zoekwerk naar klassen die zo groot bleken te zijn dat ze op de kaart een beeld vormen.

20 In dat laatste gebied hebben wij praktisch alleen opgaven voor ‘keel’ (uit de RND); hoewel dat een Y-vuller is die in vrij sterke mate tot samenstelling neigt, vinden wij in de RND-opgaven voor Frans-Vlaanderen vrijwel uitsluitend analytische uitdrukkingen. Dat kan gedeeltelijk ook op contaminatie met het Frans teruggevoerd worden; cf. de verdere bespreking.

21 Van echte ‘ontlening’ kan geen sprake zijn, aangezien het analytische type ook wel autochtoon-Nederlands is.

[p. 12]

[p. 13]

-

Noord- en Zuid-Holland, met inbegrip van de Hollandse Waddeneilanden, Utrecht en het grootste deel van Gelderland (cf. boven) hebben heel duidelijk een ‘gemengd regime’, met in de Betuwe nog een uitgesproken voorkeur voor de analytische constructie, die ook in Zuid-Holland wel wat sterker lijkt te staan dan de samenstelling. Het kaartbeeld is uitzonderlijk interessant, omdat het nu eens voor een verschijnsel dat te paard zit op de syntactische en de woordvormings-component de bekende west-oost-tegenstelling illustreert die wij zo goed kennen uit morfologie (vooral flexie) en fonologie. Het suggereert een oorspronkelijke oppositie tussen ‘synthetiserend’ oosten en ‘analyserend’ westen, waarbij een deel van het westen, nl. het Hollandse kerngebied, als een soort van katalysator tussen die twee is gaan fungeren, en ten slotte de twee constructietypes gelijkelijk aanvaard heeft. Ook in het zuiden worden wij op die manier met een heel vertrouwd fenomeen geconfronteerd: het doordringen van een oorspronkelijk oostelijk verschijnsel in Oost-Vlaanderen, mogelijk ten koste van een oorspronkelijk met het Westvlaams gemeenschappelijke voorkeur. Of die analyse klopt is waarschijnlijk op geen enkele manier diachronisch na te gaan; bevestiging kan uitsluitend komen uit onderzoek dat voor andere relatietypes gelijkaardige tendensen in dezelfde gebieden aan het licht zou brengen.

5 ‘Doen’- tegenover ‘hebben’-constructies

In punt 3. hebben wij een vrij fundamentele grens getrokken tussen de ‘proces’-voorstelling met het werkwoord doen (en de ‘bron’ Y als subject) en de ‘positie’-voorstelling met hebben en de ‘experiencer’ X als subject. Een probleem bij het onderzoek is wel dat in geen enkele enquête de doen-variant direct gesuggereerd werd; wel is het meer dan waarschijnlijk dat in zin 32 van de RND door Vangassen in Vlaams-Brabant niet de Blancquaert-versie ‘hij heeft keelpijn’ is voorgelegd, maar ‘z'n keel doet pijn/zeer’; daarop wijst in ieder geval het bruusk (t.o.v. de omringende atlassen, met name die van Klein-Brabant, Antwerpen en Limburg) enorm toegenomen aandeel van de doen-constructie in de opgaven. Dat stelt ons voor een serieus probleem: in het grootste deel van het taalgebied is de opgave van de doen-constructie een belangrijke afwijking t.o.v. wat aan de informant is voorgelegd; die opgaven zijn dus zeker in sterke mate indicatief voor wat echt courant is; in het gebied behandeld in Vangassens ‘Atlas van Vlaams-Brabant’ (RND nr. IV) geldt hetzelfde voor alle gegevens behalve die uit zin 32, waar de doen-constructie als basis is voorgelegd. Natuurlijk betekent het wel iets, als een kenner van de betreffende dialecten blijkbaar liever deze constructie voorlegde dan de oorspronkelijk geconcipieerde, maar een feit

[p. 14]

blijft dat de zo verkregen gegevens een andere status hebben. In de praktijk hebben wij het zo opgelost dat uit deze bron ten hoogste evenveel doen-constructies geteld worden als er uit andere bron voor hetzelfde gebiedje (hetzelfde vakje van de invulkaart) in het materiaal te noteren vielen.

Net als bij het vorige probleem (punt 4.) hebben wij dus ook hier als geografische eenheid het vakje van de invulkaart genomen. De kaart wordt hier niet gereproduceerd, omdat de beschreven ingrepen in het materiaal erg speculatief zijn, en de waarde van de gevonden verhoudingen dus al te zeer betwist kan worden.

Het beschikbare materiaal wijst erop dat het doen-type weliswaar in het grootste deel van het taalgebied bekend is (cf. ook boven i.v.m. Weijnens kaart 3), maar in de eerste plaats toch een zuidelijk verschijnsel is: vooral Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant leveren bijzonder veel doen-constructies op (vaak meer dan een derde van het totale aantal opgaven in alle bronnen tezamen, zelfs na de pas beschreven ingreep). Naarmate wij naar het noorden toe, naar Antwerpen en nog verder naar Noord-Brabant en het zuiden van Gelderland, gaan, wordt het relatieve aandeel geringer, maar in heel dit grote gebied levert elke onderzochte geografische eenheid nog wel ten minste één opgave (echter uiterst zelden een vijfde van het totale aantal opgaven) voor het doen-type. De rest van het taalgebied is heel wat spaarzamer bezet: sporadische opgaven zijn er nog wel in Frans- en West-Vlaanderen, Zeeland en heel het noorden van Nederland behalve Noord-Holland en Groningen. De provincies Limburg leveren in ons materiaal geen enkel gegeven op ten zuiden van de Benrather Linie, en dat is toch wel vrij merkwaardig, aangezien Weijnen voor het zuiden van Nederlands-Limburg een goeie twintig opgaven opneemt op zijn kaart 3. Ook voor de overige gebieden die op onze kaart (nagenoeg) blank zijn gebleven is Weijnens kaart vrij goed bezet. Wij kunnen dat alleen zo verklaren dat de constructie als zodanig in heel het taalgebied bekend en volledig geaccepteerd is, maar dat die alleen bij expliciete bevraging overal te voorschijn komt. Wordt een andere, semantisch equivalente mogelijkheid aangeboden, zoals in het materiaal van vragenlijst 27 en in de meeste gebieden ook in de twee relevante RND-zinnen gebeurt, dan verschijnt de doen-constructie alleen daar heel geregeld, waar ze ook qua frequentie in het reële taalgebruik (vrijwel) even sterk staat als de concurrentie. In deze optiek kunnen wij wel rustig stellen dat de ‘pijn doen’-constructie met Y als subject in het hele Brabantse gebied met zijn traditionele ‘satellieten’ Oost-Vlaanderen en zuidelijk Gelderland (de Rivierenstreek) een veel grotere populariteit geniet dan in de rest van het Nederlands-Friese taalgebied.

[p. 15]

6 ‘Pijn’ zonder pijn

Als alternatief voor de constructie met een van de woorden voor ‘pijn’ hebben wij in punt 3. ook nog het constructietype ‘X heeft het aan/in Y’ gesignaleerd. Dat type bevat zuiver formeel in ieder geval drie constituenten (cf. punt 3.), en kan ook heel goed ontstaan zijn uit de gelijkaardige met pijn als direct object. Hebben is een heel weinig expliciet werkwoord, en zulke werkwoorden noemen in de praktijk de meest voor de hand liggende relatie tussen subject en object, en zelfs meestal nog sterker: de meest voor de hand liggende relatie tussen het expliciet genoemde subject en een willekeurig object. Zo'n situatie geeft heel makkelijk aanleiding tot min of meer vaste uitdrukkingen met niet-referentieel het als object (cf. bv. ook met hetzelfde of vergelijkbare werkwoorden: ‘het (niet meer) doen, het (niet) hebben, het (niet meer) zien (zitten)’, enz.). Dat is een eerste mogelijke bron voor het ontstaan van de constructie die in de zinnen onder (6) geïllustreerd is: de meest courante ervaring met lichaamsdelen waar we ons echt van bewust zijn is er nu eenmaal jammer genoeg een van pijn. Een tweede mogelijke oorzaak van ontstaan en verspreiding van de constructie met het ligt in het fenomeen van het eufemisme: alles wat met lijden (en sterker natuurlijk nog de dood) te maken heeft, behoort tot de taboesfeer, en wordt in de taal zoveel mogelijk vermeden (cf. bv. ook uitdrukkingen als ‘eraan gaan, het opgeven’ en andere met ‘referentieel lege’ woordgroepen (idiomen) zoals ‘de pijp aan Maarten geven, het hoekje omgaan’). De twee oorzaken gaan in de grond natuurlijk hand in hand in het reële taalgebruik.

Zodra een uitdrukking ontstaan is kan die zich buiten de individuele taalgebruikssfeer gaan verspreiden, en als ‘vast fraseologisme’ in de taal verder leven. In ons geval betekent dat dan dat het hebben, betrokken op een lichaamsdeel dat in een complement-PP vermeld wordt, helemaal dezelfde betekenis krijgt als pijn hebben, of eigenlijk beter nog een interpretatie ‘lijden (aan)’ krijgt.

De verwachting dat wij constructietype (6) in het geëxcerpeerde materiaal zouden aantreffen komt uit, zelfs op een manier en in een mate die a priori nauwelijks te verwachten was. Het merkwaardige feit doet zich nl. voor dat de uitdrukking aan bepaalde gebieden gebonden blijkt te zijn: ‘het hebben in/aan Y’ wordt heel frequent opgegeven in heel het noorden van Nederland: Friesland, Groningen, Drente, Overijsel, Noord- en de noordelijke helft van Zuid-Holland, Utrecht en het grootste deel van Gelderland; binnen dat reusachtige gebied kunnen de drie noordoostelijke provincies dan nog eens speciaal als ‘kerngebied’ aangeduid worden: het aantal opgaven met het evenaart daar voor sommige delen zelfs dat van alle andere mogelijke constructies tezamen. Verder naar het zuiden toe worden de opgaven een stuk schaarser in de Betuwe, heel Noord-Brabant en het noorden van Nederlands-Limburg, het grootste deel van

[p. 16]

de provincie Antwerpen en aansluitend een stukje van Belgisch-Limburg. En daarbuiten (het grootste deel van Zuid-Holland, Zeeland, Frans-, West- en Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en het overgrote deel van de twee provincies Limburg) is er geen enkele opgave. Als curiosum kan wel vermeld worden dat in Eupen (Q 284) in Belgisch-Overmaas nog één keer ‘het in z'n keel hebben’ opgegeven wordt.

De geografische verdeling kan alleen maar zo geïnterpreteerd worden dat ‘het hebben + PP’ een volledige lexicalisering in de bovenstaande zin ondergaan heeft, en zeker in de kerngebieden (het noordoosten van Nederland) een perfect synoniem geworden is van ‘pijn hebben’, zonder enige connotatie van taboe of daaraan gekoppeld eufemisme.

Een bijkomende overweging is dat de het-constructie juist daar zijn grootste gebruiksfrequentie heeft, waar constructie (1) met doen heel weinig wordt opgegeven, en aan populariteit verliest in het grote Brabantse gebied waar doen wel veel voorkomt. Dat de perifere zuidelijke gebieden (West- en Frans-Vlaanderen en Zeeland enerzijds, Limburg anderzijds) voor geen van beide constructies hoog scoren, zou dan alleen maar betekenen dat in die gebieden de ‘pijn hebben’-constructie oppermachtig is. Een en ander is natuurlijk wel rijkelijk speculatief van aard, maar de gebiedsvorming [noorden - centraal zuiden - perifeer zuiden] is in de relatieve verdeling tussen de drie constructies een descriptief feit waar niet naast gekeken kan worden.

7 Conclusie

De geschetste problematiek is in een aantal opzichten ten minste bevreemdend te noemen. Het is om te beginnen al een beetje ongewoon dat in een taalgeografische studie fenomenen tegenover elkaar geplaatst worden die blijkbaar in het grootste deel van het gebied zonder meer als endogeen moeten gelden. Nog veel eigenaardiger is het dat er uiteindelijk heel uitgesproken preferenties te voorschijn komen, en dat die dan bovendien nog tot een duidelijke geografische verdeling leiden: een verdeling die men normaal alleen bij oppositie van absolute, elkaar uitsluitende concurrenten vindt.

Het minst verwacht, voor de auteur althans, en waarschijnlijk toch ook wel voor andere taalgeografen, is het duidelijke oost-west-patroon dat verschijnt bij vergelijking van analytische en synthetische NP-vorming. Dat komt volledig overeen met de uit fonologisch en morfologisch onderzoek bekende oppositie tussen de Noordzee-dialecten en de meer op het continent gerichte varianten. Zelfs de aansluiting van het Oostvlaams bij het Brabants, en de ‘bemiddelende’ positie van de Hollandse dialecten komt op een heel karakteristieke manier te voorschijn.

[p. 17]

Meer dan een hypothese is uit die resultaten voorlopig niet te halen, maar het is er dan wel een die de volle aandacht van de taalgeograaf verdient: de resultaten van onze studie lijken er op te wijzen dat de westelijke (‘Noordzee’)-dialecten een uitgesproken voorkeur hebben voor analytische weergave van de relatie tussen kernnotie en bepaling (complement) binnen de NP. De ‘continentale’ dialecten zouden zich veeleer bij de ook uit het Duits bekende tendens tot compositum vorming aansluiten. Verder onderzoek van andere relatietypes lijkt de enige manier te zijn om in dezen meer zekerheid te krijgen.

Bibliografie

Bree, C. van
	1981	Hebben-constructies en datiefconstructies binnen het Nederlandse taalgebied. Een taalgeografisch onderzoek.
Dik, S.C.
	1981	Functional Grammar. Publications in Language Series 7. Dordrecht, Foris Publications.
Schutter, G. De
	1989	Casussen, syntactische functietoekenning en gemarkeerdheid. Antwerp Papers in Linguistics 63.
Weijnen, A.
	1967, 1975	Leenwoorden uit de Latinitas, stratigrafisch beschouwd. In: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 365-480. Herdrukt in: A. Weijnen, Algemene en vergelijkende dialectologie. Amsterdam, Holland Universiteits Pers, 189-299.
Weijnen, A.A.
	1971	Schets van de geschiedenis van de Nederlandse syntaxis. Assen, Van Gorcum.