Taal en Tongval. Jaargang 40

[p. 173]

Plankier en Plankijs
F. Debrabandere

Mijn aandacht werd op dit dialektische doublet gevestigd door de laatste aflevering van het WVD (1974, 474), waarin de Vlaamse dialektbenamingen voor de stoep zijn opgegeven. Daar vinden we uiteraard de woorden planchier/plansier en plankier, die teruggaan op resp. Ofr. planchier (Fr. plancher) en Oudpikardisch planquier, plankier en verwijzen naar een planken bevloering. In onze dialekten is het meestal een opstapje, estrade of stoep van planken gaan betekenen. De naam is achteraf op de stenen stoep overgegaan.

Joos (1900, 524) noemt in het Wase dialekt plansier ‘smalle of breede zoom met steenen belegd, langs een huis’; maar het wordt er ook gebruikt voor de kleine plankenvloer op de overloop bovenaan de trap van een windmolen. Het Gents heeft evenwel de Pikardische vorm met k, nl. plankier: ‘steenen of houten zoom langs een gebouw op den openbaren weg, eenigszins hooger dan de bestrating’ (Lievevrouw-Coopman 1951, II, 1098). Zo heet(te) een tippelaarster er trottoireefer of plankiermeiske, wat Van Dale een trottoirmeisje of ‘straathoer’ noemt. Ook het Zuidoostvlaams heeft de k-vorm: ‘smalle of breede steenen zoom langs huis of stal’ (Teirlinck 1921, II, 399). Het woord kwam al in het Middelnederlands voor (Verwijs-Verdam, VI)¹, zowel voor een plankenvloer als voor een zoldering; ook Kiliaan (1599, 405) vermeldt nog deze beide betekenissen.

Daarnaast vermeldt De Bo (1892, 753) een variant plankiet ‘Een vloer van planken, hetzij in de benedenplaatsen hetzij in de bovenplaatsen van een woning. De gang en de keuken liggen in tiggels, maar de kamers zijn allen in plankiet. Ook gebruikt in de zin van Plankier’. Voor Gezelle (z.j., 395) is een plankietje ‘Een verhoog uit hout getimmerd, waarop de spellewerkegen zitten bij de venster om klaarder te zien, en van koude voeten bevrijd te worden. Ook gebruikt om des Zondags van daar de menschen te zien voorbijgaan’.

Maar er is nog een derde variant, nl. plankijs. Nu gebruikt het WVD (1974, 474) op gezag van De Bo (1892, 753) de spelling plankies, wat een onjuiste weergave is van het Westvlaamse woord. Het woord wordt nl. niet uitgesproken met de ie van blies, maar met de i van Wvl. ijs. Het is wel zo, dat Kiliaan (1599, 405) de vorm planckiese (vet. fland.) vermeldt, maar Kiliaan was een

1 Vgl. ook 1428 huus... achterwaert streckende tote an tplankier dat toebehoord B..., Brugge (Rijksarchief Brugge, blauw nr. 4900, Kartuizerinnen).

[p. 174]

Brabander, die de i-klank alleen maar met ie kon weergeven, omdat de ij in het Brabants toen al een tweeklank was. Al is het woord in het Kortrijks - voor zover het heden nog gebruikt wordt² - synoniem met plankier, toch heeft het alleen de stam plank- met plankier gemeen en heeft het oorspronkelijk een hele andere betekenis. Mnl. plankijs, plankise werd gezegd van de ‘houten muren of versterkingen om steden of burchten’ (Verwijs-Verdam VI, 416). Kiliaan omschrijft het woord als ‘munimentum ex plancis’. Een paar oude voorbeelden tonen dat aan: Twee vesten soo waren daer, wel ghewatert... met enen goeden planckise³; 1303 alle de vesten ende alle de grachten van der voorn. stat ende alle de plankisen (Mechelen). Vanwege de klankgelijkenis werden de woorden achteraf verward en toen die houten versterkingen bovendien in onbruik raakten, werd plankijs - door betekenisverschuiving - ook voor plankier gebruikt. In elk geval blijkt het woord in de 16de eeuw in Kortrijk al ongeveer de betekenis stoep te hebben gekregen: 1566 de plancken van het planckyts die zijn al nieuwe⁴.

Het woord plankijs is in het Kortrijks nog hoofdzakelijk bekend in de samenstelling plankijskaarter, een scheldwoord voor een slecht kaartspeler. Het woord herinnert aan of verwijst naar de mannen die (vroeger meer dan nu) op warme zomeravonden op de stoep kaart zaten te spelen. Met dit woord drukte de burgerman zijn hele verachting uit voor het bedenkelijke niveau van dergelijk kaartspel. Het Gents (Lievevrouw-Coopman 1951, II, 1098) en het Brugs hebben hiervoor het woord plankierkaarter, dat Lievevrouw-Coopman omschrijft als ‘Zinspeling op de kinders⁵ of kleine jongens, die op de plankieren tegen de gevels der huizen zitten te kaarten’. Hij vergelijkt verder met het eveneens Gentse woord blokkaarter: ‘Die onkundig is in het kaarten; wordt ook schertsend, spottend of als verwijt gezegd van een speler die bij toeval slecht speelt’. Deze definitie past eveneens uitstekend voor de Kortrijkse plankijskaarter.

Nu vraag ik me af of plankijskaarter oorspronkelijk wel ‘kaartspeler op de stoep’ heeft betekend. Blijkens het door J. Soete gesignaleerde Kortrijkse woord vestekaarter ‘kaartspeler op de vestingen, slecht kaartspeler’ (Debra-

2 Het woord wordt hoe langer hoe meer verdrongen door trottoir, waarvan de Franse uitspraak de oudere Kortrijkse uitspraak trottoor verdringt.

3 Brabantsche Yeesten V, 1115.

4 Rijksarchief Kortrijk, Acten en Contracten 1566-67, f^o 24.

5 Aan de Gentse definitie ‘slecht kaartspel zoals bij de kinderen’ beantwoordt de Kortrijkse patronagekaarter ‘kaartspeler in het (jongens)patronaat’.

[p. 175]

bandere 1986, 277) en blijkens de oorspronkelijke betekenis van plankijs, kan plankijskaarter best - ook letterlijk - een synoniem zijn van vestekaarter.

Het woord plankijs zal blijkens de 16de-eeuwse vorm planckyts⁶ wel van Pikardische oorsprong zijn. In het Pikardisch moet een vorm als planquiche, -uice bestaan hebben. In het Pikardisch werd Lat. -itium nl. -iche of -ice, b.v. servitium - service - serviche (Gossen 1976, 93).

Toevallig (?) zijn er in hetzelfde semantische veld nog een paar woorden met dezelfde uitgang. Mnl. hordijs, ordijs, ordijtsce (MW III, 589) gaat terug op Oudfrans hourdeis en betekent ‘palissade, verschansing, borstwering, bolwerk, verdedigingswerk’. We komen het woord nog tegen in de familienaam Hourdisse. De stam van het woord is evenwel het Germaanse (Frankische) en Nederlandse horde ‘vlechtwerk’. Een Mnl. voorbeeld uit Gent: dat niemen en breke de veste ende ordijtchen van der stede.

Een derde woord op -ijts is stakijts(e), stakitse, ook weer een Romaanse afleiding van Germaans (Frankisch) en Oudnederlands staka, d.i. Mnl. stake ‘staak’. Ook stakijts betekent ‘paal, palissade, staketsel’. Op onbegrijpelijke wijze schrijft van Van Wijk (1949, 657): ‘in de 16de eeuw al stakijts’. Het MW VII, 1909 geeft al voorbeelden van omstreeks 1400: 1385 gewrocht an de nieuwe chingele ten Minnewatre ende ter Smedepoorte, an een nieuwe stackytx, Brugge; 1415 dat die van der Sluus daden maken int Zwin... een stakyts, Brugge (Gilliodts-Van Severen 1879-1885, III, 32; IV, 339). Het woord komt om deze tijd ook in Kortrijk voor: 1392 ghegheven Michiel den Bliec van... olmins bert dwelke verorbort ande voers. stakijtse⁷; 1424 stakijts bachten heere Jans vander Beke (Broel) (Debrabandere 1958, 12). Daarvan werd ook een werkwoord stakijtsen afgeleid ‘met staken versterken, afschutten, afzetten, afsluiten’: 1437 Die vander Sluys deden tSwijn stakijtsen, soe datter gheen goet noch ten Damme noch te Brugghe commen en mochte... Daer laghen voor tSwijn vele oostersche schepen gheladen met coorne, die gheerne daer mede te Brugge ghecommen hadden, maer sy en mochten nyet duere omme dye staken die in tSwyn stonden⁸.

Het woord staketsel is duidelijk een afleiding met het suffix -sel van staket ‘paal, staak’, uit Oudfrans estakette, een Romaanse diminutiefvorm van onze stake (De Vries 1971, 690). Deze eigenlijk nodeloze verlenging van het woord staket is m.i. gebeurd onder invloed van het synonieme stakijts, waarin de ts-

6 Rijksarchief Kortrijk, Acten en Contracten 1566-67, f^o 24.

7 RAK, stadsrekening Kortrijk 1391-92, f^o 18.

8 Excellente Cronike f^o 95. Zie Viaene z.j., III, 259.

[p. 176]

cluster al aanwezig was, veeleer dan ‘via vl. stakets’ (De Vries - De Tollenaere 1983, 297), dat mij althans niet bekend is.

Plankij(t)s, hordijs, en stakijts, drie oude woorden voor palissade. Hoe lang zal plankijs - in het Kortrijks - nog stand houden?

Bibliografie

Bo, L.L. de
	1892	Westvlaamsch Idioticon. Gent.
Debrabandere, F.
	1958	Kortrijkse persoonsnamen omstreeks 1400. Tongeren.
	1986	Het Kortrijkse dialekt. Kortrijk.
Gezelle, G.
	z.j.	Loquela. Tielt.
Gilliodts, L. - Van Severen
	1879-1885	Inventaire des archives de la ville de Bruges. Brugge.
Gossen, Ch.Th.
	1976	Grammaire de l'ancien Picard. Parijs, 1976.
Joos, A.
	1900	Waas Idioticon. Gent/Sint-Niklaas.
Kiliaan, C.
	1599	Etymologicum Teutonicae Linguae. Antwerpen.
Lievevrouw-Coopman, L.
	1951	Gents woordenboek. Gent.
Teirlinck, Is.,
	1921	Zuid-Oostvlaandersch idioticon. Gent.
Verwijs, E. - J. Verdam
		Middelnederlandsch woordenboek.
Viaene, A.
	z.j.	Kleine verscheidenheden uit Vlaamse bronnen 1300-1650.
Vries, J. de
	1971	Nederlands etymologisch woordenboek. Leiden.
Vries, J. de - F. de Tollenaere
	1983	Etymologisch woordenboek. Aula 6. Utrecht/Antwerpen.
WVD
	1974	M. Devos - H. Ryckeboer - J. van Keymeulen, Woordenboek van de Vlaamse dialekten. I Landbouwwoordenschat. Gent.
Wijk, N. van
	1949	Franck's etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal. 's-Gravenhage.