Taal en Tongval. Jaargang 39

[p. 5]

Morfologie: een stiefdochter van de dialectologie
A.C.M. Goeman, G. De Schutter, J. Taeldeman

Morfologische verschijnselen lijken in de dialectologie altijd een secundaire, hoewel toch heel reële plaats ingenomen te hebben: monografieën i.v.m. een enkel dialect betreffen gemeenlijk in eerste instantie de fonologie en/of de lexicale component, pas daarna komt eventueel een selectie van de morfologische eigenschappen ter sprake. Die feitelijke toestand kan op heel verschillende aspecten teruggevoerd worden:

- de diversiteit van de domeinen die tezamen de ‘morfologie’ vormen: flexie, zowel lexicale als grammaticale afleiding, samenstelling, samenkoppeling (en allerlei combinaties daarvan);

- de verschillen tussen categorieën: in tegenstelling tot fonologische kenmerken opereren morfologische zelden in de hele woordenschat: specifieke beperkingen tot bepaalde woordsoorten bestaan niet alleen bij flexieverschijnselen, maar in elk van de genoemde subdomeinen;

- de heterogeniteit van de verschijnselen: pre- en suffigering, in- en circumfigering, morfeemvariatie (bv. ablaut), suppletie, het optreden van verbindingsklanken, enz.;

- de verschillende graden van algemeenheid en produktiviteit van de morfologische types, variërend tussen geen en onbeperkte, via een brede waaier van al dan niet paradigmatisch categoriaal en lexicaal beperkte produktiviteit;

- de heel verschillende relaties met andere domeinen van de taalstructuur: zowel t.a.v. fonologie en syntaxis als t.o.v. semantiek zijn er dependenties die een directe onafhankelijke structurering zo goed als onmogelijk maken;

- ten slotte is er het niet te miskennen feit dat grote delen van de morfologie, vooral de woordvorming, zich aan categorische uitspraken i.v.m. wat in gesproken volkstaal mogelijk is, onttrekken.

Ondanks die handicaps is het onbetwistbaar mogelijk vrij grote en belangrijke onderzoeksgebieden in logisch structureerbare gehelen te ordenen en zulke beschrijvingen ook als input voor systematische vergelijking van dialectsystemen te gebruiken: de morfologie is dan ook vrij vroeg in het structureel-geografische dialectonderzoek verschenen, en heeft ook daar een plaats verworven die belangrijker is dan bv. die van het geografische syntaxisonderzoek.

Met deze bundel willen we van die bestaande toestand uitgaan, met daarbij vooral twee doelstellingen voor ogen:

[p. 6]

- het aandragen van materiaal voor een verdere systematisering van morfologische verschijnselen; de bedoeling is uiteraard dat op zo'n basis een zo volledig mogelijke inventarisering aangelegd wordt van het rijke bestand dat de Nederlandse dialecten aan de algemene en vergelijkende taalwetenschap kunnen leveren;

- het illustreren van een aantal invalshoeken van waaruit dat materiaal behandeld kan worden, en van de inzichten die het zo ook buiten het striktmorfologische domein van het synchrone taalsysteem kan bijbrengen.

Het spreekt vanzelf dat het uitermate ruime onderzoeksgebied enkel exemplarisch aan bod kan komen in een bundel van nauwelijks een hondertal pagina's; we menen wel dat de variatie in thematiek en systematiek groot genoeg is. Een kort overzicht van de bijdragen:

- Met het eerste artikel, Taeldemans ‘Woordvorming in de dialecten, een nauwelijks ontgonnen studieterrein’ wordt meteen een belangrijke restrictie aangebracht in het boven voorgestelde toch nog vrij rozige beeld van de dialect-morfologiestudie: die is voor een heel groot deel gericht op de flexie in enge zin, en buiten het goed bestudeerde fenomeen van de diminuering, levert de literatuur vrijwel geen bijdragen over de woordvorming; de reden voor die lacune wordt voornamelijk gezocht in de moeilijkheden die zich voordoen als je van de persoonlijke competentie van de dialectspreker door wilt dringen tot het algemene taalsysteem; de reden om aan die toestand wat te gaan doen vindt de auteur in intrinsiek linguïstische motieven: het theoretisch onderzoek i.v.m. taal kan niet zonder goed gefundeerde observaties, en het kan niet genoeg herhaald worden dat daarbij het aanvoelvermogen van de onderzoeker van evenveel belang kan zijn als de competentie van zijn informant(en): een impliciet pleidooi voor integratie van zoveel mogelijk goed interpreteerbaar en controleerbaar materiaal uit het eigen taalgebied naast het gewoonlijk geprefereerde (eventueel ook makkelijker manipuleerbare) materiaal uit weinig toegankelijke exotische talen. Een centraal belangstellingspunt in Taeldemans betoog vormt het aspect van de produktiviteit (als relatief gegeven), dat boven als als een crux in het morfologisch onderzoek is gesignaleerd.

- De twee bijdragen over specifieke verschijnselen i.v.m. lexicale afleiding illustreren heel overtuigend de ingewikkelde relatie tussen morfologie en andere domeinen van de linguïstiek. Bij Geart van der Meer (‘Nominaliseringen op ENS en HEID in het Fries en elders’) blijken restricties zowel vanuit de semantiek als vanuit de fonologie geformuleerd te kunnen worden (resp. op basis van het kenmerk +/-telbaar, en op basis van klemtoonpatronen). Het artikel bevat ook interessante waarnemingen i.v.m. wisselende produktivi-

[p. 7]

teitstendenzen in tijd én linguïstische ruimte, en besluit met een goed ondertimmerde hypothese i.v.m. de interne structuur van afleidingen.

- De ingewikkelde relatie tussen fonologische en morfologische processen vormt het thema van K. Roelandts' bijdrage ‘Van allomorf tot betekenisonderscheidend suffix in Boomse diminutieven’: een illustratie hoe allomorfische variatie een betekenisonderscheidende rol gaat spelen (wat eventueel dan weer een functionalistische verklaringsgrond biedt voor het voortbestaan van de variatie zelf), wanneer lexemische opposities door de werking van fonologische regels verdwijnen.

- In ‘Morfologische categorieën van “persoonspronomina” in de Nederlandse dialecten’ probeert G. De Schutter een inventaris op te stellen van de formele verschijnselen die bij ontstaan en functionele spreiding van de vormen in die woordsoort diachronisch en diatopisch een rol hebben gespeeld. Een centrale plaats wordt daarbij toebedeeld aan de verschuivingen binnen het als één paradigma opgevatte systeem van de persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden. Net als in de vorige bijdragen is er een constante koppeling met problemen uit de algemene theoretische taalkunde. Met name wordt een wellicht wat ongewone band van morfologische met pragmatische processen gesuggereerd, als complement van de meer voor de hand liggende relatie tussen morfologische en semantisch-syntactische eigenschappen.

- Specifieke problemen op het gebied van de flexie worden behandeld in twee bijdragen over het werkwoord. S. Reker behandelt in ‘Een zwakke verledentijdsvorming in het Gronings morfonologisch beschouwd’ eigenlijk twee speciale gevallen van affigering: die in 2e p. ev.-vormen op -este (op basis van een herinterpretatie van het enclitische persoonspronomen), en de meervoudsvormen op -n(g)de. Vooral het tweede, een relatieve nieuwvorming met toch wel behoorlijke produktiviteit, krijgt terecht de volle aandacht: op het eerste gezicht gaat het om een voorbeeld van het overigens bijzonder ongewone verschijsel ‘affixmetathesis’. De auteur bouwt een goed gestructureerde argumentatie op om dit morfologische curiosum op basis van algemene fonologische tendenzen te verklaren: schijnmetathesis zou, althans in dit geval, teruggaan op herhaalde toepassing van produktieve procédés (herhaalde aanhechting van suffixen, na toepassing van fonologische regels op morfologisch belangrijk materiaal).

- Datzelfde fenomeen van de produktiviteit staat nog eens centraal in A.C.M. Goemans ‘T-deletie of nul-suffix’, over de morfologisering van het algemeen-fonologische fenomeen van de t-deletie in werkwoordsvormen. (Im)produktiviteit wordt hier gerelateerd aan verschillende interpretaties van woord- (‘type’ resp. ‘token’)frekwentie, en aan de notie (ir)regulariteit van

[p. 8]

de getroffen werkwoordsvormen. Een belangrijke component in de verklaring van (o.a.) dit morfologische complex blijkt overigens in het lexicon te liggen. Een opmerkelijk facet van deze bijdrage is dat die zich ook expliciet bezig houdt met de theoretische oppositie tussen formalistische en functionalistische verklaringshypothesen.

- De bundel wordt afgesloten met een historische bijdrage: Met ‘De genitief meervoud in het Oudnederlands’ sluit J. van Loon aan bij de vernieuwde belangstelling voor de diatopische studie van verschijnselen in oudere taalstadia. De bijdrage illustreert in essentie de moeilijkheden maar ook de mogelijkheden van morfologische studies op basis van archiefstukken, zelfs op basis van erg fragmentaire gegevens (uitsluitend namen). Vooral voor de historische taalkunde van belang is het nieuwe materiaal dat wordt aangedragen om het Westnederfrankisch t.o.v. de rest van het Continentaal-Zuidgermaans (inclusief het Oostnederfrankisch) te karakteriseren.

Wij besluiten dit overzicht met een algemene karakterisering: Als belangrijkste specifieke belangstellingspunten voor de studie van morfologische eigenschappen van regionale dialecten komen in een aantal van de voorgestelde artikelen op de voorgrond: de produktiviteitsproblematiek enerzijds, de breedte van het functionele spectrum van vormen (met verschuivingen daarin) anderzijds. Een afgeleide van die twee is ten slotte nog het door J. Taeldeman gesignaleerde feit dat veel relictvormen en andere randverschijnselen in taalvariant X (bv. de ST) pas een inhoudelijke (niet-ad hoc-) verklaring krijgen in het licht van ruimere, en daardoor ook beter structueerbare, gebruiksmogelijkheden in variant Y of Z (of: in Y én Z gecombineerd).