Taal en Tongval. Jaargang 37

[p. 124]

Tussen fonologie en morfologie: de vokaalverkorting in een Brabants dialekt

0. Inleiding

Klankvormelijk worden de Brabantse dialekten o.a. gekenmerkt door het feit dat heel veel morfemen de alternantie V̄/V̆ vertonen. Uit het dialekt dat we hieronder uitvoerig beschrijven, voeren we ter verkenning de volgende voorbeelden aan:

mɔːkən	(maken)	-	(hij) mɔkt	(maakt)
speːln	(spelen)	-	(hij) speḷṭ	(speelt)
stuːl	(stoel)	-	stulkən	(stoeltje)
by▴ᵊm	(boom)	-	bymkən	(boompje)
træːn	(trein)	-	træṇʃ	(treins)
bri▴ət	(breed)	-	briṭʃt	(breedst)

Aangezien in ongelede woorden altijd de lange variant verschijnt, is ‘vokaalverkorting’ zowel in diachroon als in synchroon opzicht een verantwoorde term voor het verschijnsel dat we in deze bijdrage zullen behandelen. Met dit onderwerp slaan we beslist geen onbetreden paden in: de meeste monografieën over Brabantse dialekten (Colinet (1896), Goemans (1897-98), Smout (1905), Mazereel (1931), Pauwels (1958) en De Bont (1962)) signaleren het verschijnsel min of meer uitvoerig en Zonneveld (1976) benadert de vokaalverkorting in het Brussels vanuit een bepaald teoretisch perspektief. Toch vonden we het om drie redenen de moeite waard om het verschijnsel (nog eens) grondig te analyseren:

(a)	de Brabantse vokaalverkorting is nog nooit systematisch beschreven;
(b)	de vraag hoe dit verschijnsel verantwoord moet worden in een synchrone beschrijving op generatieve basis, geeft aanleiding tot refleksie over de behandeling van klankvormelijke alternanties in het algemeen;

[p. 125]

(c)	door de beschrijving ook een ruimtelijke dimensie te geven, krijgen we een verrassend uitzicht op de struktuurgeschiedenis van het lange-vokalensysteem in Brabant en zelfs daarbuiten.

In (1) bieden we een systematische beschrijving van de aard en de konditionering van de vokaalverkorting in het Brabantse dialekt van Hofstade (bij Aalst), dat het moederdialekt van de eerstgenoemde auteur is. In (2) gaan we na hoe dit verschijnsel verantwoord moet worden in een synchrone beschrijving op generatieve basis. In dat perspektief wijden we enkele algemene beschouwingen aan de behandeling van processen die zich op het raakvlak van fonologie en morfologie afspelen. In (3) wordt aan het onderzoek ook een diatopische en diachronische dimensie gegeven en tonen we aan hoe de vokaalverkorting ons enorm veel kan leren over de geschiedenis van het Brabantse lange-vokalensysteem.

1. De vokaalverkorting in het dialekt van Hofstade (059)

1.1. De Hofstaadse vokaalfonemen.

Het Hofstaadse korte-vokalensysteem ziet er als volgt uit:

	PALATAAL		MEDIAAL	VELAIR
	- rond	+ rond
+ hoog	/ĭ/ bv. wit	/y̆/ bv. mys	-	/ŭ/ bv. ustn̩
- midden	(wit)	(mus)		(hoesten)
- laag
+ hoog	/ĕ/ bv. belṭ	/ø̆/ bv. vørt	-	/ŏ/ bv. blomə
+ midden	(beeld)	(voort)		(bloem)
- laag
- hoog	/ɛ̆/ bv. ɛmə	/œ̆/ bv. kœst	-	/ɔ̆/ bv. ɔḷʃt
+ midden	(hemd)	(korst)		(Aalst)
- laag
- hoog	/æ̆/ bv. næk	-	/ɑ/ bv. kɑt	-
- midden	(nek)		(kat)
+ laag

[p. 126]

Het Hofstaadse lange-vokalensysteem telt 11 lange monoftongen - die wat hun kwaliteit betreft, perfekt overeenstemmen met de korte vokaalfonemen - en 5 centrerende diftongen:

	PALATAAL		MEDIAAL	VELAIR
	- rond	+ rond
+ hoog	/ɩ̄/ bv. wi:l	/ȳ/ bv. sXy:r	-	/ū/ bv. vlu:r
- midden	(wiel)	(schuur)		(vloer)
- laag
+ hoog	/ē/ bv. ve:l	/ø̄/ bv. nø:s	-	/ō/ bv. bo:X
+ midden	(veel)	(neus)		(boog)
- laag
- hoog	/ɛ̄/ bv. wɛ:t	/œ̄/ bv. œ:s	-	/ɔ̄/ bv. ɔ:t
+ midden	(wijd)	(huis)		(hout)
- laag
- hoog	/ǣ/ bv. æ:rX	-	/ɑ̄/ bv. vɑ:s	-
- midden	(erg)		(vaas)
+ laag

en:

	PALATAAL		MEDIAAL	VELAIR
	- rond	+ rond
+ hoog	/ɩ̄^ə/ bv. i▴^ət	/ȳ^ə/ bv. y▴əX	-	/ŭ^ə/ bv. ru▴^ət
- laag	(heet)	(oog)		(rood)
- hoog	/ɛ^ə/ bv. bɛ▴ᵊr	-	-	/ʊ̄^ə/ bv. ʊ▴^əs
+ laag	(beer)			(haas)

De fonetische verkortingsprodukten van de Hofstaadse lange-vokaalfonemen kunnen we als volgt transkriberen:

/ɩ̄/	→ i	bv. viːr - virkən (vuur - vuurtje)
/ȳ/	→ 1. y	vóór niet-gemouilleerde CC-kluster bv. sXyːr - sXyrkən (schuur - schuurtje)

[p. 127]

2. u vóór gemouilleerde CC-verbinding

		bv. tyːtn̩	-	tuṭ	(tuiten - ('t) tuit)
/ē/	→ e	bv. speːln̩	-	speḷṭ	(spelen - (hij) speelt)
/ø̄/	→ ø	bv. sXøːr	-	sXørkən	(scheur - scheurtje)
/ɛ̄/	→ ɛ	bv. kɛːkən	-	kɛkt	(kijken - (hij) kijkt)
/œ̄/	→ œ	bv. sXœːln̩	-	sXœḷṭ	(schuilen - (hij) schuilt)
/ǣ/	→ æ	bv. væːr	-	værdər	(ver - verder)
/ɑ/	→ ɑ^(1)	bv. mɑːn	-	mɑnsmeṇʃ	(man - ‘mansmens’)
/ū/	→ u	bv. stuːl	-	stulkən	(stoel - stoeltje)
/ō/	→ o	bv. koːkən	-	kokt	(koken - (hij) kookt)
/ɔ̄/	→ ɔ	bv. ɔːk	-	ɔkskən	(haak - haakje)
/ɩ̄^ə/	→ i	bv. li▴ər	-	lirkən	(ladder - laddertje)
/ȳ^ə/	→ 1. y	vóór niet-gemouilleerde CC-kluster
		bv. by▴əm	-	bymkən	(boom - boompje)
	2. u	vóór gemouilleerde CC-kluster
		bv. by▴ən	-	buṇṭṇ	(boon - boontje)
	3. o	vóór gemouillerde CC-kluster in de afleidingen van gry▴ət (groot) en sXy▴ən (schoon)
		bv. groṭər - groṭʃt - groṭə (groter - grootst - grootte) sXoṇər - sXoṇʃt - sXoṇṭə (schoner - schoonst - schoonte)
/ɛ̄^ə/	→ ɛ	bv. bɛ▴ər	-	bɛrkən	(beer - beertje)
/ū/	→ u^(1)	bv. zu▴ən	-	zuṭ	(‘zooien’ = koken - ('t) zooit)
/ʊ̄^ə/	→ ɔ	bv. ʊ▴ᵊln̩	-	ɔḷṭ	(halen - (hij) haalt)

Voorgesteld in een vokaaldriehoek ziet het vokaalverkortingsproces er als volgt uit:

[p. 128]

Zoals uit het schema blijkt, worden bij het vokaalverkortingsproces de lange vokaalfonemen tot de korrelerende korte vokalen herleid. Slechts uitzonderlijk gaat de vokaalverkorting met een kwaliteitsverandering van de verkorte vokaal gepaard. Dat is enkel het geval wanneer de /ȳ/- en /ȳ^ə/-fonemen ten gevolge van de verbinding van het basismorfeem met een afleidingssuffiks gevolgd worden door een gemouilleerde CC-kluster. Onderzoek van het mouilleringsproces in het Hofstaads (zie Keymeulen, 1983) heeft ons trouwens doen inzien dat niet het vokaalverkortings-, maar wel het mouilleringsproces voor die fonetisch onnatuurlijke overgang verantwoordelijk is (zie ook verder onder 2. en 3.).

1.2. Konditionering van de synchrone vokaalverkorting in het Hofstaads

Afhankelijk van de fonologische omgeving (de voorafgaande lange vokaal en de volgende konsonantkluster) én de morfosyntaktische status van het woord (cf. onderscheid tussen diminutieven en vervoegde werkwoorden bv. virkən = dim. van viːr (vuur) ↔ viːrt 3de pers. enk. O.T.T. van het werkwoord viːrn̩ (vieren)) wordt de lange stamvokaal al dan niet verkort.

De synchrone vokaalverkorting komt in het Hofstaads hoofdzakelijk in bimorfematische positie voor - in tegenstelling tot de historische vokaalverkorting die ook binnen een monomorfematisch woord kon opereren -, m.a.w. de verkorting van (in het huidige Hofstaadse vokaalsysteem) lange vokalen of centrerende diftongen treedt pas op als het morfeem waarin ze voorkomen, gevolgd wordt door een ander morfeem binnen hetzelfde woord (samenstellingen en afleidingen). De morfeemgrens valt dus binnen de kluster die verkorting veroorzaakt. Maar niet elke kluster van 2 of meer konsonanten heeft vokaalverkorting tot gevolg; opdat er verkorting van de lange stamvokaal zou zijn, moet die kluster op een welbepaalde wijze opgebouwd zijn:

-	de auslautkonsonant van het eerste morfeem moet een obstruent [K] (eksplosief [K -kont.] of spirant [K +kont.]), likwied [L] of nasaal [N] zijn;
-	de beginkonsonant van het volgende morfeem moet een obstruent [K] zijn (een eksplosief of de spirant [s]).

Voorbeelden:

slɔːpən	-	slɔpt		(slapen - (hij) slaapt)
œːl	-	œlkən		(uil - uiltje)
klæːn	-	klæṇər	-	klæṇʃt (klein - kleiner - kleinst)

[p. 129]

Vokaalverkorting in bimorfematische positie komt in het Hofstaads meestal in afleidingen voor; slechts zelden in samenstellingen (leksikaal bepaald).

Voorbeelden:

weːtn̩	-	weṭ	(weten - (hij) weet)
sXøːr	-	sXørkən	(scheur - scheurtje)
preːkən	-	prekstuːl	(preken - preekstoel)
bœːk	-	bœkpɛːn	(buik - buikpijn)
maar:		bœːkrampən	(buikkrampen)

Uitzonderlijk opereert de vokaalverkorting ook over de woordgrens heen. Dat is het geval bij verkorting van de lange stamvokaal van een éénsyllabig woord ten gevolge van de kombinatie ervan met een ander woord. Vokaalverkorting over de woordgrens heen gebeurt bij deiktische en relatiewoorden (bv. daar, waar, hier, voor, aan, enz.), bij de adjektieven schoon en klein en bij de werkwoorden waarvan de stam eindigt op een vokaal (gaan, staan, slaan, doen; ook het werkwoord hebben gedraagt zich in het Hofstaads als een werkwoord met stam op vokaal).

Voorbeelden:

wor'gɔṭənor'tuː	(Waar gaat hij naartoe?)
wærdumeː	(Wij doen mee.)
əklækiṇṭ	(een klein kind)

We zullen ons hier beperken tot de bespreking van de vokaalverkorting in afleidingen; voor het Hofstaads onderscheiden we in dat verband de volgende kategorieën:

1.	afleidingen van een verbale stam
2.	afleidingen van een nominale stam
3.	afleidingen van een adjektivische stam.

De vokaalverkorting in samenstellingen en in deiktische en relatiewoorden behandelen we niet omdat het hier vaak om uitzonderingsgevallen gaat - zeker wat de samenstellingen betreft -, zodat de vokaalverkorting in deze woorden zonder regelmaat verloopt.

1.2.1. Afleidingen van een verbale stam

De afleidingsmorfemen die in deze kategorie vokaalverkorting veroorzaken, zijn:

(a)	/t/ van de 2de en 3de pers. enk. en de 2de pers. mv. O.T.T. bv. weṭ < weːtn̩ ((hij) weet < weten)

[p. 130]

(b)	/t/ of /d/ van het voltooid deelwoord bij zwakke werkwoorden bv. gəmɔkt < mɔːkən (gemaakt < maken)
(c)	/tə/ of /də/ van de O.V.T. van zwakke werkwoorden bv. speḷḍṇ < speːln̩ ((hij) speelde < spelen)
(d)	de allomorf /dər/ van het suffiks ter vorming van mannelijke nomina agentis^2: bv. mɔḷər < mʊ▴əln̩ (‘maalder’ < malen)
(e)	/stər/ waarmee vrouwelijke nomina agentis gevormd worden bv. speḷʃtər < speːln̩ (speelster < spelen)
(f)	/tə/, /st/ waarmee substantieven gevormd worden bv. gəbortə ~ gəboːrn̩ (geboorte ~ geboren) wuṇʃt < wuːn̩ː (woonst < wonen)
(g)	/səl/ waarmee substantieven gevormd worden die het resultaat van een handeling aanduiden bv. rɔṭʃəl < grʊ▴ən (raadsel < raden)
(h)	/s/ waarmee adjektieven gevormd worden bv. speḷʃ < speːln̩ (speels < spelen)

Ook de stammorfemen moeten we - uitgaande van hun postvokalische segment(en) - verder onderverdelen. We onderscheiden dan:

1.	stammorfemen op eksplosief [K -kont.] (t, d, p, k)
2.	stammorfemen op spirant [K +kont.] (z, v, g)
3.	stammorfemen op nasaal [N] (n, m)
4.	stammorfemen op likwied [L] (l, r, lK, rK)
5.	stammorfemen op glijder [G] (j, w)
6.	stammorfemen op vokaal [V]

1.2.1.1. Stammorfeem op eksplosief

Algemene tendens: vokaalverkorting. Alle bovengenoemde suffiksen veroorzaken vokaalverkorting:

bv.	weṭ < weːtn̩	((hij) weet < weten)
	vərkypstər < vərky▴əpən	(verkoopster < verkopen)

1.2.1.2. Stammorfeem op spirant

Algemene tendens: geen vokaalverkorting

bv.	sXœːft < sXœːvən	(('t) schuift < schuiven)
	kiːst < kiːzn̩	((hij) kiest < kiezen)

[p. 131]

Uitzonderlijk is er wel vokaalverkorting in de vervoeging van het uiterst frekwente werkwoord geːvən (geven), nl. (hij/gij) geft (geeft)

1.2.1.3. Stammorfeem op nasaal

Over het algemeen is er vokaalverkorting:

bv.	drymt < dry▴əmən	((hij) droomt < dromen)
	diṇʃt < diːn̩ː	(dienst < dienen)

1.2.1.4. Stammorfeem op likwied

Er is vokaalverkorting bij werkwoordstammen op l, rt, rk. Het verkortingsproces opereert echter niet bij stammen eindigend op r.

Voorbeelden:

1.	werkwoordstammen op l, rt, rk: er is vokaalverkorting
	gɔṇṭ < ʊ▴ᵊln̩	(gehaald < halen)
	wærkt < wæːrkən	((hij) werkt < werken)
2.	werkwoordstammen op r: geen verkorting
	li▴ᵊrt < li▴ᵊrn̩	(hij) leert < leren)

Opvallend is wel dat nominale stammen op r wel vokaalverkorting hebben als ze gevolgd worden door het diminutiefsuffiks /kən/; vergelijk:

li▴ᵊrt < li▴ᵊrn̩	((bij) leert < leren)
met lirkən < li▴ᵊr	(laddertje < ladder)
sXyːrt < sXyːrn̩	((hij) schuurt < schuren)
met sXyrkən < sXyːr	(schuurtje < schuur)
viːrt < viːrn̩	(hij) viert < vieren)
virkən < viːr	(vuurtje < vuur)

1.2.1.5. Stammorfeem op glijder

Meestal is er geen vokaalverkorting, tenzij de stamvokaal /ǣ/ is. De aard van de stamvokaal speelt hier dus een beslissende rol bij het opereren van het verkortingsproces.

Voorbeelden:

sni▴ᵊṭ < sni▴ᵊn (('t) sneeuwt < sneeuwen)
zʊ▴ᵊṭ < zʊ▴ᵊn ((hij) zaait < zaaien)
tegenover:	bræṭ < bræːn ((ze) breit < breien)
	vræṭ < vræːn ((hij) vrijt < vrijen)

1.2.1.6. Stammorfeem op vokaal

Er is vokaalverkorting (1) in absolute auslaut bij vervoeging van werkwoordstammen op vokaal, in de 2de pers. enk. en mv. O.T.T. (maar

[p. 132]

niet in de 3de pers. enk.), (2) telkens als op het werkwoord (vervoegd of in de infinitief) een ander segment (vokaal of konsonant) volgt (hier wel ook bij de 3de pers. enk.).

Voorbeelden bij (1):

gʊ▴ᵊn (gaan):	2de pers. enk./mv. gə gɔṭ/gɛ▴ᵊr gɔṭ ↔ 3de pers. ægʊ▴ət
duːn (doen):	2de pers. enk./mv. gə duṭ/gɛ▴ᵊr duṭ ↔ 3de pers. æ duːt

Voorbeelden bij (2):

æ gɔ meː	(Hij gaat mee)
ze stɔd op	(Ze staat op)

1.2.2. Afleidingen van een nominale stam

De afleidingssuffiksen van een nominale stam die in het Hofstaads vokaalverkorting veroorzaken, zijn: 1. het diminutiefsuffiks; 2. het pluraliseringssuffiks.

1.2.2.1. Het diminutiefsuffiks

Het diminutiefsuffiks omvat in het Hofstaads 4 allomorfen:

-tjən ṭṇ: na V̄n, V̆t en V̄t

-kən: en V̄, V̆p, V̄p, V̆f, V̄v, V̆s, V̄z, V̄m, V̄l, V̄r

-əkən: na V̆d, V̄d, V̆b, V̆n, V̆m, V̆l, V̆r, (V̄v), (V̄z), (V̄n), (V̄l), (V̄r)

-skən: na V̆k, V̄k, V̆g, V̄g, V̆x

Met uitzondering van het suffiks -əkən kan het diminutiefsuffiks - afhankelijk van de reeds geschetste kondities - vokaalverkorting veroorzaken: /tjən/ heeft altijd verkorting van de voorafgaande lange vokaal tot gevolg; bij /kən/ en /skən/ is er meestal vokaalverkorting, behalve als het auslautsegment van de voorafgaande nominale stam een frikatief is; in dat geval is er nooit vokaalverkorting na /g/; na /v/ en /z/ is de verkorting leksikaal bepaald.

Voorbeelden:

/tjən/: sti▴ᵊn - stiṇṭṇ (steen - steentje)
/kən/: - vokaalverkorting treedt op bij:
	V̄p: y▴ᵊp	- ypkən	(hoop - hoopje)
	V̄l: wiːl	- wilkən	(wiel - wieltje)

[p. 133]

	V̄r: bɛ▴ᵊr - bɛrkən		(beer - beertje)
	V̄m: by▴ᵊm - bymkən		(boom - boompje)
	- er is geen verkorting in een morfeem op V̄: æː - æːkən (ei - eitje)
	- De vokaalverkorting is leksikaal bepaald in de morfemen op -V̄v en -V̄z. Zo kent het diminutief van morfemen op -V̄v over het algemeen wel vokaalverkorting, terwijl er meestal geen verkorting is in morfemen op -V̄z. Toch speelt de betekenis ook wel een rol, wat o.a. blijkt uit minimale woordparen. Enkele voorbeelden:
	V̄v:	briːf - brifkən	(brief - briefje)
		sXœːf - sXœfkən	(schuif - schuifje)
		stoːf - stofkən / stoːfkən	(stoof = kachel - stoofje)
		stɔːf - stɔfkən / stɔːfkən	(staaf - staafje)
		Betekenisverschil konstateren we in het woordpaar wɛfkən (bet. wijfjesdier) - wɛːvəkən (affektief woord voor vrouw) < wɛːf (wijf)
	V̄z:	ʊ▴əs - ʊ▴əskən	(haas - haasje)
		nøːs - nøːskən	(neus - neusje)
		Er zijn twee diminutiefvormen van het morfeem œːs (huis), elk met een andere betekenis: œːzəkən (huisje) en œskən (W.C.)
/skən/:	verkorting van de lange stamvokaal treedt op in morfemen op /k/ bv. ɔːk - ɔkskən (haak - haakje). In morfemen op de spirant /g/ is er geen vokaalverkorting bv. y▴əX - y▴əXskən (oog - oogje).
/əkən/:	Zoals reeds gezegd werd, is er nooit verkorting van de lange stamvokaal ten gevolge van diminuering d.m.v. het diminutiefsuffiks /əkən/. Wat stammorfemen met lange vokaal betreft wordt /əkən/ gehecht aan morfemen op -V̄(r)d bv.
		kli▴ət - kli▴əkən < / klɩ̄^ədəkən /	(kleed - kleedje)
		by▴ərt - by▴ərəkən < / bȳ^ərdəkən /	(boord - boordje)
	/əkən/ wordt uitzonderlijk ook gehecht aan morfemen op
	- V̄v: bv. wɛːf - wɛːvəkən		(wijf - wijfje)
	- V̄z: bv. œːs - œːzəkən		(huis - huisje)
	- V̄l: bv. stɑːl - stɑːləkən		(stal - stalletje)

[p. 134]

- V̄r: bv. y▴ər - y▴ərəkən	(oor - oortje)
- V̄n: bv. mɑːn - mɑːnəkən	(man - mannetje)

1.2.2.2. Het pluraliseringssuffiks

In het Hofstaads wordt het meervoud van substantieven meestal gevormd door toevoeging van het suffiks -ən, soms door toevoeging van -s of -ərən. Van deze meervoudssuffiksen is enkel het suffiks -s van belang voor de vokaalverkorting bij een nominale stam (zie de voorwaarden voor de opbouw van de vokaalverkortende kluster). Meervoudsvorming d.m.v. het suffiks -s gebeurt bij meersyllabige stammen op -əl (bv. appel), -ən (bv. laken) en -ər (bv. kater) maar ook bij enkele éénsyllabige stammen (bv. tram, trein). Het is nu precies bij de groep van éénsyllabige stammen met lange stamvokaal en auslautsegment /n/ (stammen dus op -V̄n) dat -s vokaalverkorting veroorzaakt. Voorbeelden daarvan:

træːn: træṇʃ maar ook træːn̩ː (trein - treinen)

zoːn: zoṇʃ maar ook zoːn̩ː (zoon - zonen)

mɑːn: mɑns in de betekenis van ‘echtgenoot’; anders is het meervoud mɑːn̩ː. Uit de voorbeelden blijkt al dat de éénsyllabige stammen op -V̄n twee meervoudsvormen (kunnen) hebben; het suffiks -ən veroorzaakt echter geen vokaalverkorting.

1.2.3. Afleidingen van een adjektivische stam

De volgende afleidingssuffiksen kunnen vokaalverkorting veroorzaken: 1. de allomorf /dər/ van het komparativeringssuffiks (die verschijnt na stammen op -r, -l of -n); 2. /st/ om de superlatief te vormen; 3. /tə/ waardoor abstrakte substantieven afgeleid worden; 4. het afleidingssuffiks /s/.

1.2.3.1. Het komparatiefsuffiks -/dər/ (met ingelaste d) verschijnt na stammen op /r/, /l/ en /n/, maar alleen in beide laatste gevallen treedt er vokaalverkorting op:

bv.	klæːn	- klæṇər	(klein - kleiner)
	fɛːn	- fɛṇər	(fijn - fijner)
	vœːl	- vœḷər	(vuil - vuiler)
	gɛːl	- gɛḷər	(geel - geler)
tegenover:
	diːr	- diːrdər	(duur - duurder)
	zwʊ▴ər	- zwʊ▴ərdər	(zwaar - zwaarder)

[p. 135]

uitzondering hierbij:
	væːr	- værdər	(ver - verder)

De basisvorm van het komparatiefsuffiks veroorzaakt normaliter geen verkorting:

bv.	bli▴ək	- bli▴əkər	(bleek - bleker)
	trɔːX	- trɔːgər	(traag - trager)
	i▴ət	- i▴ətər	(heet - heter)
uitzondering:	gry▴ᵊt	- groṭər	(groot - groter)

1.2.3.2. Het superlatiefsuffiks /st/

A. De superlatief van adjektiefstammen op eksplosief heeft soms vokaalverkorting, soms niet:

-	De vokaalverkorting is koerant in vrij frekwente adjektieven (superlatieven) bv.
		bri▴ət	- briṭʃt	(breed - breedst)
		bli▴ək	- blikst	(bleek - bleekst)
		gujəky▴əp	- gujəkypst	(goedkoop - goedkoopst)
-	De vokaalverkorting is optioneel in bv.
		kʊ▴ᵊt	- kɔṭʃt / kʊ▴ᵊtst	(kwaad - kwaadst)
		wɛːt	- wɛǦʃt / wɛːtst	(wijd - wijdst)
		wi▴ək	- wikst / wi▴əkst	(week - weekst)
-	Verkorting van de lange stamvokaal gebeurt uiterst zelden in zgn. ‘dode’ superlatieven (superlatiefvormen die weinig of nooit gebruikt worden): bv.
		vri▴ᵊt	- vri▴ətst	(wreed - wreedst)
		bly▴ət	- bly▴ətst	(bloot - blootst)
	en in superlatieven van adjektiefstammen op /d/ waarvan de stamvokaal één van die vokalen is die slechts zelden verkorting krijgen
	(/ā/ en /ū^ə/): bv.	ɑːt	- ɑːtst	(oud - oudst)
		kɑːt	- kɑːtst	(koud - koudst)
		ru▴ət	- ru▴ətst	(rood - ‘roodst’)
	tegenover:	bri▴ət	- briṭʃt	(breed - breedst)
		wɛːt	- wɛṭʃt	(wijd - wijdst)
		waar vokaalverkorting ook weer gepaard gaat met mouillering.

B. Bij adjektiefstammen op spirant is het uitblijven van de vokaalverkorting de algemene tendens: bv. y▴əX-y▴əXst (hoog-hoogst); sXi▴əf-

[p. 136]

sXi▴əfst (scheef-scheefst). In deze kategorie wordt de stamvokaal heel uitzonderlijk wel verkort in de volgende erg frekwente vormen: næXst < næːX (ergst < erg) en lifst (liefst): superlatief van gɛ▴ᵊrn̩ (graag).

C. Bij de adjektieven op likwied moeten we ook weer (cf. 1.2.1.4.) een onderscheid maken tussen adjektiefstammen op /l/ en stammen op /r/:

-	stam op /l/: altijd vokaalverkorting, bv. vœːl - vœḷʃt (vuil - vuilst)
-	stam op /r/: geen vokaalverkorting, bv. zyːr - zyːrst (zuur - zuurst). Uitzondering: værst < væːr (verst < ver)

D. Bij de adjektieven met stam op nasaal moeten we rekening houden met de volgende opsplitsing: (1) stam op /n/: altijd vokaalverkorting; (2) stam op /m/: optionaliteit. Voorbeelden van

stam op /n/:	sXy▴ᵊn - sXoṇʃt	(schoon - schoonst)
	klæːn - klæṇʃt	(klein - kleinst)
stam op /m/:	æːrəm - æːrəmst / ærəmst	(arm - armst)
	wæːrᵊm - wæːrᵊmst / wærəmst	(warm - warmst)

Bij 1.2.3.1. en 1.2.3.2. moeten we het volgende opmerken: de vokaalverkorting krijgt bij de komparatief- en superlatiefvorming van minder frekwente woorden een optioneel karakter. Voorbeelden:

-	komparatief van kleurbenoemende adjektieven:
		brœːn - brœːnər / brœṇər	(bruin - bruiner)
		gruːn - gruːnər / gruṇər	(groen - groener)
-	superlatief:
		wɛːt - wɛːtst / wɛṭʃt	(wijd - wijdst)
		rɛːp - rɛːpst / rɛpst	(rijp - rijpst)

In dit verband moeten we andermaal op de wisselwerking tussen het vokaalverkortings- en het mouilleringsproces wijzen. Het is namelijk zo dat in komparatief- en superlatiefvormen waarin de lange stamvokaal behouden blijft, de post-vokalische konsonantverbinding niet gemouilleerd wordt (ook al voldoet de kluster aan de kondities die de mouilleringsregel stelt; voor de konditionering van de mouilering, zie Keymeulen (1983)). Verkorting van de stamvokaal in dezelfde omgeving gaat daarentegen gepaard met mouillering van de volgende konsonantkluster (natuurlijk alleen op voorwaarde dat die kluster mouilleerbaar is). Het gebruik van één van de alternerende vormen is een kwestie van

[p. 137]

registerkeuze: de vormen met verkorting - en dus vaak ook met mouillering - kunnen we als de ‘platste’ varianten beschouwen.

1.2.3.3. Het suffiks /tə/ dat abstrakte substantieven vormt, veroorzaakt meestal vokaalverkorting als de adjektiefstam eindigt op eksplosief, nasaal of de likwied /l/. Voorbeelden daarvan:

diːp - diptə	(diep - diepte)
gəwy▴ᵊn - gəwuṇṭə	(gewoon - gewoonte)
kuːl - kuḷṭə	(koel - koelte)

Eindigt de adjektiefstam op een spirant, dan werkt de vokaalverkortingsregel niet:

bv.	y▴ᵊX - y▴ᵊXtə	(hoog - hoogte)
	li▴ᵊX - li▴ᵊXtə	(laag - laagte)

Behoud van de lange stamvokaal geldt eveneens voor adjektiefstammen op /r/ (met uitzondering van værtə (verte) < væːr (ver)):

bv.	zwʊ▴ᵊr - zwʊ▴ərtə	(zwaar - zwaarte)
	zyːr - zyːrtə	(zuur - zuurte)

1.3. Konklusie

Vokaalverkorting treedt in het synchrone Hofstaads hoofdzakelijk op in bimorfematische woorden, d.w.z. dat er binnen de (konsonant)kluster die verkorting veroorzaakt, een morfeemgrens valt. Bovendien moeten de segmenten van die kluster aan bepaalde fonische voorwaarden voldoen:

-	de auslautkonsonant van het stammorfeem moet een obstruent [K], likwied [L] of nasaal [N] zijn;
-	het anlautsegment van het afleidingsmorfeem is een obstruent (t, d, k, s, ṭ, ḍ).

Als de post-vokalische kluster aan die beschrijving beantwoordt, kunnen we wel een zekere regelmaat in het optreden van de vokaalverkorting waarnemen:

(1)	Er is altijd vokaalverkorting - ongeacht het suffiks - in stammorfemen eindigend op eksplosief [K -kont.], nasaal [N] of de likwied l [L -kont.];

[p. 138]

(2)	Het auslautsegment van het stammorfeem behoort niet tot de kategorieën vermeld onder (1); in dat geval:
	A.	is er geen vokaalverkorting bij afleidingsmorfemen met /s/ als anlautsegment;
	B.	is de verkorting van de lange stamvokaal morfoleksikaal gekonditioneerd als het suffiks met een eksplosief (t, d, k, ṭ, ḍ) begint:
		(o)	stammorfemen op spirant [K +kont.]: geen verkorting bij afleidingen van een verbale stam (bv. sXœːft = schuift; uitz. geft = geeft) en van een adjektivische stam (bv. y▴əXtə = hoogte). Er is daarentegen wel vokaalverkorting mogelijk bij afleidingen van een nominale stam, meer bepaald bij diminuering van substantiefstammen op -V̄v (bv. brifkən = briefje);
		(o)	stammorfemen op de likwied r [L +kont.]: over het algemeen blijft de vokaalverkorting uit bij afleidingen van een verbale (bv. li▴ərt = (hij) leert) en van een adjektivische stam (bv. diːrdər = duurder). Bij afleidingen van een nominale stam (diminuering) is er wel weer verkorting (bv. sXyːr - sXyrkən = schuur - schuurtje; zwɛ▴ər - zwɛrkən = zweer - zweertje);
		(o)	stammorfeem op vokaal: er is geen verkorting in nominale stammen, maar wel in verbale, meer bepaald bij vervoeging van de werkwoorden slaan, staan, gaan, doen en hebben.

Uitgaande van bovenstaande samenvatting kunnen we de konditionering van de vokaalverkorting in het Hofstaads als volgt schematiseren:

zie volgende blz.

[p. 139]

suffiks →	K	K	N	L	L	G
stam ↓	- kont.	+ kont.		- kont.	+ kont.
K	+	+	-	-	-	-
- kont.
K	± Nom.^3	-	-	-	-	-
+ kont.	- Verb.
N	+	+	-	-	-	-
L	+	+	-	-	-	-
- kont.
L	+ Nom.	-	-	-	-	-
+ kont.	- Verb.
G	-	-	-	-	-	-
V	+ Verb.^4	-	-	-	-	-
	- Nom.

3 ± wijst op leksikale konditionering.

4 Voor de voorwaarden van de vokaalverkorting in deze omgeving: zie 1.2.1.6.

2. Verantwoording in een generatieve fonologie

2.1. Regeltypologie in het algemeen

Sedert het einde van de jaren '60 is met betrekking tot de deskriptieve adekwaatheid van een grammatika (als hypotese vanwege de linguïst over de manier waarop de taalkennis van het ‘gemiddelde’ lid van een bepaalde taalgemeenschap gestruktureerd is) steeds meer belang gehecht aan de natuurlijkheidseis (naturalness condition): de ontworpen (deel)grammatika moet zo nauw mogelijk aansluiten bij de intuïties van de ‘gemiddelde’ native speaker. Op het domein van de (generatieve) fonologie heeft dat tot het volgende inzicht geleid: aangezien we van ‘regels’ die klankvormelijke veranderingen (substitutie, deletie en insertie) verantwoorden, een fundamenteel verschillend kennisbeeld kunnen hebben, mogen ze niet zomaar op één hoop geveegd worden in één (monolitische) fonologische komponent; ze moeten integendeel soms op een heel verschillende wijze in de grammatika verantwoord worden.

Dit alles willen we bondig illustreren aan twee fonologische ‘regels’ van het Nederlands:

[p. 140]

(R1) Stemhebbende frikatieven worden stemloos wanneer ze zonder hiaat op een (stemloze) obstruent volgen:

bv.	uit/v/oeren	→ uitfoeren
	af/z/agen	→ afsagen

(R2) Bij pluralisering wordt de vokaal van lot, dak, vat, weg, lid, schip enz. gerekt.

Dat we beide regels op een fundamenteel verschillende manier ‘kennen’, leert ons o.a. de studie van de taalverwerving. (R1) hebben we niet telkens opnieuw hoeven te leren toepassen op elke nieuwe kombinatie van (stemloze) obstruent + stemhebbende frikatief, maar hebben we op een bepaald ogenblik (al heel vroeg) ‘doorgehad’ als een automatisme dat op elke (nieuwe) kombinatie van dat type zondermeer van toepassing is. Van (R2) daarentegen hebben we slechts weet gekregen door gissen en missen, in die zin dat we, als we dakken of schippen zegden, steevast de korrekties daken en schepen te horen kregen. Op een bepaald ogenblik hebben we misschien wel ingezien dat deze regel slechts kan werken als er op de vokaal één enkele konsonant volgt, maar al even vlug hebben we moeten ervaren (1) dat hij slechts op een heel beperkt aantal woorden met vokaal + konsonant van toepassing is en (2) dat die woorden niet herkenbaar/voorspelbaar zijn op grond van hun verdere fonologische make-up of op grond van hun betekenis⁵. Het bleken m.a.w. ‘uitzonderingen’ te zijn. Het ligt dus voor de hand dat, aangezien we (R1) en (R2) op een fundamenteel verschillende wijze kennen, we beide regels ook op een heel verschillende manier in onze grammatika zullen moeten verantwoorden. Kruciaal in dat verband is dus duidelijk de vraag met welk type van regel we te maken hebben.

Overschouwen we de literatuur m.b.t. de typologie van fonologische ‘regels’⁶, dan zien we drie soorten kriteria opduiken: (a) de aard van de konditionering, (b) de graad van produktiviteit en (c) de graad van (fonetische) natuurlijkheid. Elk van die drie kriteria wordt hieronder toegelicht en geïllustreerd aan de hand van Nederlandse klankverschijnselen.

5 Bloomfield (1935: 274) spreekt in zulke gevallen van vormen die de taalgebruiker enkel juist kan hanteren wanneer hij ze eerder van een andere spreker gehoord heeft. Die vormen moeten geleerd worden.

6 Zie o.a. Anderson (1974), Hooper (1976), Linell (1979), Booij (1981a) en (1981b).

2.1.1. De aard van de konditionering

Sommige regels hebben een puur fonologische konditionering, in die zin dat de regelkontekst enkel naar de fonologische make-up van de omgevende segmenten en naar grensinformatie (syllabe-, morfeem- of woordgrens) verwijst. Als voorbeeld kunnen we hier de A.N.-regels

[p. 141]

citeren die betrekking hebben op assimilatie van stem (bv. R1 van hierboven).

Andere regels hebben ook een gedeeltelijk grammatische konditionering. In dat geval wordt er (ook) verwezen naar specifieke grammatische kategorieën (bv. [NOMINA], [+ MEERV.], [+ O.V.T.]). Een mooi voorbeeld daarvan is de A.N.-regel m.b.t. de weglating van eind-n na sjwa: die regel kan altijd opereren als -ən een suffiks is (bv. loːpə = lopen, graːdə = graden) en ook als -ən de eindsyllabe is van een ongeleed substantief (bv. oːvə = oven) of adjektief (bv. oːpə = open), maar niet als -ən de eindsyllabe van een werkwoordstam is (bv. ik *teːkə = teken, ik *loːXə = loochen)⁷.

Bij nog andere regels moet er ook naar specifieke leksikale morfemen verwezen worden. (R2) van hierboven is daar een treffend voorbeeld van: er is een fonologische regelkontekst (nl. - C1/1), een grammatische (bv. enkel bij substantieven) én ook een leksikale (slechts bij een 25-tal substantieven: bv. schip maar niet lip, dak maar niet tak, enz.).

Bovenop die (drie types van) grammatikale konditionering kan er ook nog een pragmatische/stilistische konditionering komen. Een mooi voorbeeld daarvan is de intervokalische d-synkope met syllabeverlies: paren als roede/roe, vader/vaar manifesteren een verschillende stilistische markering⁸. Overigens heeft de regel die deze paren verantwoordt, op grammatikaal vlak een leksikale konditionering: hij is bv. wel van toepassing op roede, maar niet op woede (*woe).

7 Dit probleem kan ‘opgelost’ worden door een erg abstrakte ingreep, zoals het toevoegen van een temavokaal -ə (Trommelen-Zonneveld, 1979: 117) of een uitgang -ə (Swiggers, 1985), die dan weer door een latere regel weggewerkt wordt.

8 Dit verschijnsel is uitvoerig behandeld in Zonneveld (1978) en Prędota (1980).

2.1.2. De graad van produktiviteit

Eigenlijk ligt dit kriterium in het verlengde van het vorige: regels m.b.t. klankvormelijke overgangen kunnen optimaal produktief genoemd worden als er geen enkele (fonetische) oppervlaktevorm in tegenspraak is met (de niet-leksikale konditionering van) die regel. Naarmate regels (ook) aan een sterkere leksikale konditionering onderhevig zijn, scoren ze ook minder hoog op de produktiviteitsschaal. Terugverwijzend naar sektie (2.1.) kunnen we (R1) een zeer produktieve en (R2) een absoluut onproduktieve regel⁹ noemen.

9 Hiermee zijn we, wat de erfwoordenschat betreft, een andere mening toegedaan dan Goossens (1981), die overigens zeer terecht de aandacht vestigt op het feit dat bij sommige types van leenwoorden (bv. neutron-neutronen, kondensator-kondensatoren) vokaalrekking produktief is.

2.1.3. De graad van (fonetische) natuurlijkheid

Hiermee bedoelen we dat er tussen de input en de output van een regel allerlei graden van natuurlijke (fonetische) verwantschap kunnen bestaan. Formeel komt dat direkt tot uiting in het aantal fonetisch-

[p. 142]

fonologische features die een verandering ondergaan. De assimilatie van stem is een voorbeeld van een ‘natuurlijke’ overgang omdat hier enkel het kenmerk [stem] een waardeverandering ondergaat. Ook de hierboven als (R2) beschreven vokaalrekking bij sommige meervoudsvormen is ‘natuurlijk’ omdat (met uitzondering van stad/steden) de ongespannen stamvokaal vervangen wordt door zijn gespannen ekwivalent. Beslist ‘onnatuurlijk’ is echter (vaak) de vokaalsubstitutie bij O.V.T.-vorming van ‘sterke’ werkwoorden (bv. helpen: ĕ → ie, lopen: ō → ie, eten: ē → ă, enz.).

Aangezien deze drie kriteria duidelijk een skalair karakter hebben en aangezien ze op verschillende wijzen met elkaar gekombineerd kunnen worden, vallen regels m.b.t. klankvormelijke veranderingen niet uiteen in twee (polaire) kategorieën, nl. enerzijds optimaal produktieve én natuurlijke regels met een zuiver fonologische konditionering, anderzijds onproduktieve én onnatuurlijke regels met een leksikale konditionering. Nochtans treffen we in de literatuur vaak een dergelijke dichotomie aan. Veeleer moeten we van een skalaire regeltypologie uitgaan, waarbij de twee polen overeenkomen met de twee hierboven beschreven types. Voor die twee polen kunnen dan de vaak gehanteerde labels fonologische regel en morfo-leksikale regel gereserveerd worden. Schematisch:

fonologische regel ↔ morfo-leksikale regel

Vanuit diverse hoeken (o.a. fonotaktische welgevormdheidsintuïties, taalverandering en taalverwerving) zijn er argumenten aan te brengen voor een fundamenteel verschillende verantwoording van deze twee ‘polen’ in een (generatieve) grammatika¹⁰. Daarbij valt er heel veel voor te zeggen om de ‘automatische’ oppervlakteprocessen van de ‘linkse’ pool te verantwoorden in een eigenlijke fonologische komponent met een vertalende/relaterende funktie, in die zin dat hij de automatische/produktieve/natuurlijke relatie tussen onderliggende vorm en oppervlaktevorm uitdrukt. Dat zijn ook de gevallen waar, ondanks de alternantie in de fonetische oppervlaktestruktuur, geopteerd wordt voor een monoleksikale onderliggende voorstelling (m.a.w. één basisvorm in het leksikon). Aan de andere pool hebben we te maken met niet-automatische/onproduktieve/onnatuurlijke alternanties die, omdat ze op een onvoorspelbare manier (mee) de notie ‘mogelijk en/of reëel woord van natuurlijke taal T’ bepalen, leksikaal verantwoord moeten worden. Dat

10 Zie o.a. Booij (1981a, 156-159).

[p. 143]

betekent dat hier afgestapt wordt van het monoleksikale principe: de alternerende (basis)vormen worden als zodanig in het leksikon opgenomen, maar dan wel gerelateerd (bv. aan de hand van wat Hooper (1976) via-rules noemt), precies om uit te drukken dat met de klankvariatie geen betekenisvariatie gepaard gaat.

Schematisch:

Daarentegen zullen we de oppervlaktevormen met anlautende [v] en [f] bv.

hij zal [v]allen

hij gaat [f]allen

niet apart in het leksikon verantwoorden. Voor beide alternanten poneren we één onderliggende (leksikale) vorm met /v̱/ en de alternant met [f] leiden we eruit af via de produktieve, natuurlijke fonologische regel die stemhebbende frikatieven stemloos maakt na een (stemloze) obstruent. Deze regel is automatisch van toepassing bij een normaal spreektempo (zgn. ‘allegro-stijl’).

Tot nog toe hebben we geprobeerd twee zaken duidelijk te maken:

(o)	Typologisch zijn de ‘regels’ m.b.t. klankvormelijke overgangen op een glijdende schaal te situeren^11. Aan de ene pool bevinden zich de eigenlijke fonologische regels; aan de andere pool de morfoleksikale.
(o)	Die twee polen impliceren ook twee totaal verschillende soorten van verantwoording in de grammatika, resp. een monoleksikale (+ fonologische regel) en een polyleksikale (+ leksikale via-regel).

De grote vraag is nu echter: hoe gaan we klankveranderingen verantwoorden die het resultaat zijn van ‘regels’ die zich typologisch duidelijk tussen de twee polen in bevinden?

11 Diezelfde idee vinden we ook bij Booij (1981a: 133) verwoord: ‘... terwijl er in feite een glijdende schaal is voor wat betreft de mate van niet-fonetische conditionering en de mate van produktiviteit van een regel’.

[p. 144]

Precies in dat opzicht is de Brabantse/Hofstaadse vokaalverkorting een uitdagend fenomeen, want als we het aan de drie hierboven genoemde typologische kriteria onderwerpen, komen we tot de bevinding dat het in z'n totaliteit duidelijk tussen de twee polen in te situeren is.

2.2. Terug naar de Hofstaadse vokaalverkorting

2.2.1. De aard van de konditionering

Uit de beschrijving in (1.) kunnen we opmaken dat de vokaalverkorting in heel sterke mate fonologisch gekonditioneerd is, maar er zijn gevallen waar ook grammatische en/of leksikale kondities in het spel zijn. Voor de duidelijkheid vatten we die hieronder even samen:

- Indien de eerste konsonant [- kontinuant] is (d.w.z. een okklusieve obstruent, een nasaal of l) en de tweede konsonant een frikatief is, treedt er bij werkwoorden en substantieven altijd vokaalverkorting op:

b.v.	wuːn̩ː	(wonen)	-	wuṇʃt	(woonst)
	ɔːk	(haak)	-	ɔkskən	(haakje),	maar

bij adjektieven is de vokaalverkorting leksikaal bepaald:

cf.	bri▴ᵊt	(breed)	-	briṭʃt	(breedst)
	vœːl	(vuil)	-	vœḷʃt	(vuilst)
	fɛːn	(fijn)	-	fɛṇʃt	(fijnst)
maar:
	kʊ▴ᵊt	(kwaad)	-	kɔṭʃt / kʊ▴ᵊtst	(kwaadst)
	wɛːt	(wijd)	-	wɛtʃt / wɛːtst	(wijdst)
	rɛːp	(rijp)	-	rɛpst / rɛːpst	(rijpst)
en:
	li▴ᵊp	(leep)	-	li▴ᵊpst	(leepst)
	bly▴ᵊt	(bloot)	-	bly▴ᵊtst	(blootst)

In het algemeen kunnen we hier stellen dat de vokaalverkorting vaker voorkomt naarmate de superlatiefvorm een hogere gebruiksfrekwentie heeft.

- Indien de eerste konsonant [+ kontinuant] is (d.w.z. een frikatieve obstruent of r) en de tweede een frikatief is, treedt er nooit vokaalverkorting op behalve bij sommige erg frekwente superlatieven:

cf.	næːX	(nijg)	- næXst	(nijgst)	maar	y▴ᵊXst	(hoogst)
	liːf	(lief)	~ lifst	(liefst)	maar	sXi▴ᵊfst	(scheefst)
	væːr	(ver)	- værst	(verst)	maar	diːrst	(duurst)

[p. 145]

- Indien de eerste konsonant (de stamkonsonant) een r is die gevolgd wordt door een [- kontinuante] obstruent, heeft vokaalverkorting enkel plaats als het stamwoord een nomen is:

cf.	døːr	(deur)	-	dørkən	(deurtje)
	gebyːr	(gebuur)	-	gəbyrtə	(gebuurte = buurt)
maar:
	spʊ▴ᵊrn̩	(sparen)	-	hij spʊ▴ᵊrt	(spaart)
	diːr	(duur)	-	diːrtə	(duurte)

Dit is een mooi voorbeeld van grammatische konditionering.

- Als de eerste konsonant (de stamkonsonant) een frikatief (v/z/g) is die gevolgd wordt door een [- kontinuante] obstruent, heeft vokaalverkorting een heel verschillend bereik:

(o)	Bij adjektieven is er nooit vokaalverkorting:
	cf.	y▴ᵊX	(hoog)	-	y▴ᵊXtə	(hoogte)
(o)	Bij werkwoorden is vokaalverkorting heel uitzonderlijk (leksikaal bepaald):
	cf.	geːvən	(geven)	-	hij geft	(geeft)
(o)	Bij substantieven is er meestal verkorting na -f/v:
	cf.	briːf	(brief)	-	brifkən	(briefje)
		sXɛːf	(schijf)	-	sXɛfkən	(schijfje)
	maar:
		stoːf	(stoof)	-	stofkən / stoːfkən	(stoofje)
	Bij substantieven op -s/z treedt zelden vokaalverkorting op:
	cf.	nøːs	(neus)	-	nøːskən	(neusje)
		bœːs	(buis)	-	bœːskən	(buisje)
	maar:
		krœːs	(kruis)	-	krœskən / krœːskən	(kruisje)

Hier is er dus duidelijk een (gedeeltelijk) leksikale konditionering van de vokaalverkorting. Globaal kunnen we bij de substantieven alweer stellen dat de kans op vokaalverkorting groter wordt naarmate het diminutief een hogere frekwentie heeft. Als er zich ook een semantische leksikalisering van het diminutief voorgedaan heeft, is vokaalverkorting een begeleidend verschijnsel:

	cf.	wɛfkən	=	wijfje (bet. wijfjesdier)
		œskən	=	huisje (bet. W.C.)

[p. 146]

Samenvattend kunnen we zeggen dat qua konditionering de Brabantse/Hofstaadse vokaalverkorting wel meer een fonologisch dan een morfo-leksikaal verschijnsel is, maar het bevindt zich toch tussen de twee polen, in die zin dat er soms (ook) van een grammatische en zelfs van een leksikale konditionering sprake is. In dat laatste geval speelt de gebruiksfrekwentie van het gelede woord doorgaans een erg belangrijke rol: hoe frekwenter de woordvorm, hoe eerder er vokaalverkorting optreedt.

2.2.2. De graad van produktiviteit

Zoals al in (2.1.2.) aangevoerd werd, is de produktiviteitsgraad omgekeerd evenredig met de zwaarte van de leksikale konditionering. In sommige grammatikale (primair fonologische) konteksten is die afwezig en kunnen we bijgevolg spreken van een optimale produktiviteit, maar in andere gevallen is de leksikale konditionering heel zwaar en wordt bijgevolg de produktiviteit heel sterk ingeperkt.

2.2.3. De graad van (fonetische) natuurlijkheid

In veruit de meeste gevallen komt de Hofstaadse vokaalverkorting neer op de vervanging van een gespannen/lange vokaal door zijn ongespannen/kort ekwivalent. Slechts een paar keer zijn bij de alternantie nog andere features betrokken. Hieronder worden die gevallen exhaustief opgesomd¹²:

-	alternantie y▴ᵊ - o^13 bij
	gry▴ᵊt	(groot)	-	groṇʃt	(grootst)
				groṭə	(grootte)
	sXy▴ᵊn	(schoon)	-	sXoṇʃt	(schoonst)
				sXoṇtə	(schoonte)
-	alternantie ʊ▴ᵊ - ɛ bij
	strʊ▴ᵊt	(straat)	-	strɛṭṇ^14	(geleksikaliseerd toponiem 't straatje, naast de gewone diminutiefvorm strɔṭṇ = straatje)

Op die enkele uitzonderingen na is de vokaalverkorting in het Hofstaads dus duidelijk een erg natuurlijke fonetische overgang. In sektie (3.) zullen we echter zien dat dit veeleer een historisch toeval dan een inherent aspekt is en dat in vele Brabantse dialekten die fonetische natuurlijkheid - eveneens in zekere zin toevallig - aanzienlijk geringer is.

12 De alternanties y.^ə/u (bv. by.^ən/buṇṭṇ) = boon/boontje) en y:/u (bv. ty:tn̩/ tuṇ = tuiten/(het) tuit) worden hier echter niet meegerekend omdat de overgang palataal → velair niet samenhangt met de vokaalverkorting maar met het voorkomen van een uu-achtige vokaal vóór een gemouilleerde konsonant (cf. ook pyt/puṇn̩ = put/putje). Zie ook verderop onder (3.).

13 Weliswaar ook telkens vóór gemouilleerde konsonant(en), maar in plaats van de normaal te verwachten (y.^ə → y →) u (bv. by.^ən/buṇṭṇ = boon/boontje) verschijnt hier de opener o.

14 Historisch is stretje waarschijnlijk als volgt te verklaren: strʊ.^ət ~ strɔ̆tje → strœtje → (ontronding) strɛtje.

[p. 147]

2.3. Konklusie i.v.m. de grammatikale verantwoording van de vokaalverkorting

Afgezien van de gevallen van leksikale konditionering en van fonetische onnatuurlijkheid wijst alles in de richting van een monoleksikale verantwoording, waarbij dan de formulering van een echte fonologische regel van het type

V̄α ⇒	V̆α / -	{---}
		{---}

geïmpliceerd is. Zeker als de twee volgkonsonanten [- kontinuant] zijn, kan er (nog) van een automatisch fonologisch (verkortings)proces gesproken worden.

Waar er leksikale konditionering + fonetische onnatuurlijkheid in het spel is, moet duidelijk voor een polyleksikale verantwoording (mét formulering van een morfo-leksikale regel) geopteerd worden. Het moeilijkst zijn de gevallen van (gedeeltelijk) grammatische konditionering. Hier kan er eigenlijk geen sprake meer zijn van een automatisch fonologisch proces, maar evenmin kunnen we ze gelijkschakelen met de (leksikale) uitzonderingen. We overwegen hier een monoleksikale voorstelling met formulering van een morfo-fonologische verkortingsregel.

Schematisch (toegepast op enkele situaties) komt dat neer op het volgende:

3. Situering in een diachroon + diatopisch (Brabants) kader

Hierboven hebben we gezien dat, op enkele uitzonderingen na, de vokaalverkorting in het Hofstaads een fonetisch natuurlijke overgang is: de lange/gespannen vokalen worden in een bepaalde kontekst vervangen door hun kort/ongespannen ekwivalent. Als we echter het hele (Zuid-)Brabantse¹⁵ gebied overschouwen, dan moeten we al vlug kon-

15 In dit hoofdstuk komt de nadruk te liggen op de Zuidbrabantse dialekten (Antwerpen + Vlaams-Brabant + de Oostvlaamse Denderstreek), maar vokaalverkorting komt evenzeer in Noord-Brabant voor (zie o.a. De Bont: 1962). Tegenover de Oostvlaamse dialekten is ons (Zuid-)Brabantse gebied in het noorden lineair afgrensbaar (nl. via de Beneden-Schelde), maar in het zuiden is de overgang minder abrupt. Globaal kunnen we stellen dat het Brabantse gebied daar tot enkele kilometer ten westen van de Dender reikt. Hofstade (059) en ook het westelijk aanpalende Lede (046) behoren er nog net toe.

[p. 148]

stateren dat de Hofstaadse situatie veeleer uitzondering dan regel is. Bijna overal treffen we nl. een onnatuurlijke verhouding aan tussen de/sommige lange vokalen en hun verkortingsprodukt. Ter illustratie geven we hieronder de vokaalrealisatie in nijpen¹⁶ (V̄) en (hij) nijpt (V̆) in een tiental (Zuid-)Brabantse dialekten:

	nijpen	(hij) nijpt
Kapellen (K221) + Noorderkempen	ɛː	ɛ
Turnhout (K237)	æ˕▴i	ɛ
Brussel (P65)	a▴ə	ɛ
Antwerpen (K244)	a▴ɪ	ɛ
Aarschot (P25)	ɑː	ɛ
Mechelen (K330)	ɑ˔ː	ɛ
Leuven (P88)	ɔ▴ə	ɛ
Puurs (1268)	ɔ▴ə	ɛ
Aalst (061)	ɔ▴ə	ɛ

Hoewel de lange-vokaalrealisaties aanzienlijke verschillen vertonen, is het verkortingsprodukt overal hetzelfde, nl. ɛ. Hoe is dat te verklaren?

De vokaalverkorting moet zich voorgedaan hebben op een bepaald ogenblik in de struktuurgeschiedenis van het Brabantse lange-vokalensysteem. Zoals - vrij toevallig - nu nog in het Hofstaads te zien is, moet die vokaalverkorting een fonetisch-natuurlijke overgang geweest zijn (d.w.z. vervanging van de lange vokalen door hun kort ekwivalent). Uit de historische fonologie is echter genoegzaam bekend dat lange vokalen veel minder stabiel zijn dan korte. Nadat de vokaalverkorting operationeel geworden was, hebben er zich in de V̄-systemen van (sommige) Brabantse dialekten blijkbaar nog allerlei omstruktureringen voorgedaan die echter (cf. nijpen-nijpt) de verkortingsprodukten ongemoeid gelaten hebben. Aldus werd de vokaalverkorting een fonetisch onnatuurlijker overgang, naarmate er zich in het V̄-systeem latere verschuivingen voordeden¹⁷.

Deze redenering toepassend op nijpen - nijpt mogen we de zaken (wellicht) als volgt voorstellen: de vokaalverkorting in nijpt moet in Brabant plaatsgegrepen hebben toen nijpen overal met ɛ▴i, ɛ▴ə of de sekundair gemonoftongeerde ɛː uitgesproken werd. Later is deze lange vokaal als volgt verder gaan evolueren:

(*ɩ̄ →)	{ɛ.^i →	{æ.^i →	{a.^i →	{(ɑ.^i) →	{(ɔ.^i)^18
	{ɛ.^ə	{æ.^ə	{a.^ə	{ɑ.^ə	{ɔ.^ə
	{ɛ:	{æ:	{a:	(ɑ:	{(ɔ:)

16 In het Noorden meestal met anlautende k: knijpen.

17 In feite zou deze konstatering - en vooral het feit dat de verkortingsprodukten niet mee verschoven - wel eens een diachroon argument kunnen zijn voor een morfo-leksikale benadering van de Brabantse vokaalverkorting in het algemeen. Uit die fiksering van het verkortingsprodukt kan nl. veeleer een mentale onafhankelijkheid van de vorm met vokaalverkorting dan een (automatisch) kausaal-fonologisch verband met de onverkorte vorm afgeleid worden!

18 De vormen tussen haakjes zijn niet geattesteerd in de huidige (Zuid-) Brabantse dialekten.

[p. 149]

Maar wat de latere evolutie van V̄ ook was, zijn verkortingsprodukt bleef ɛ.

Dit betekent echter dat de verkortingsprodukten ons heel wat (kunnen) leren over de evoluties in het V̄-systeem van de Brabantse dialekten¹⁹ In dat perspektief wordt het natuurlijk interessant de evolutie van de Brabantse V̄-systemen even te heranalyseren. Volgens Taeldeman (1978: 21-24) moet ‘het’ Brabantse V̄-systeem er na de diftongering van Mnl. ɩ̄/ȳ (en dus in de periode dat de vokaalverkorting operationeel werd) er als volgt uitgezien hebben:

*ɩ̄^ə (heten)		*ȳ^ə (lopen)^20
*ï (gieten)	*ȳ (zoeken)	*ū (roepen)
*ē (breken)	*ø̄ (neuken)	*ō (stoken)
*ɛ̄ (vreten)
*ɛ^i (nijpen)	*œ^y (kruipen)
		*ɔ̄ (maken)

In de logische veronderstelling (cf. hierboven) dat de vokaalverkorting aanvankelijk een fonetisch natuurlijk proces was, zou hierbij het volgende verkorte-vokaalsysteem moeten aansluiten:

(*ɩ̄^ə →)	} i	(evt. *ȳ^ə→)	} y	(*ū^ə→)	} u
(*ɩ̄ →)	}	(*ȳ →)	}	(*ū →)	}
(*ē →)	I	(*ø̄ →)		(*ō →)	o
(*ɛ̄ →)	} ɛ	(*œ^y →)	œ	(*ɔ̄ →)	ɔ
(*ɛ^i →)	} ɛ

Afgezien van een mogelijke samensmelting van ʌ met œ en van o met ɔ, is dit inderdaad ook het systeem dat we overal in grote lijnen aantreffen. Van de tien onderzochte typedialekten (Hofstade, Kapellen, Turnhout, Brussel, Antwerpen, Aarschot, Mechelen, Leuven, Puurs, Aalst) zijn er zelfs de helft (nl. Hofstade, Kapellen, Turnhout, Antwerpen en Leuven) waar dat verkortingssysteem uitzonderingsloos van kracht is. We illustreren dat even voor het Antwerps²¹:

i	{(<*ɩ̄^ə)	: bv. hij it (heet)
i	{ (<*ɩ̄)	: bv. hij git (giet)

19 Net zoals bv. in het Engels de vokaalverkorting (bv. to cri:p/crɛpt) ons heel veel leert over de Great Vowel Shift.

20 Misschien moet hier voor zuidwestelijk Brabant (het Brusselse + Pajottenland + een deel van de Denderstreek) al /ȳ^ə/ ingevuld worden. De huidige dialekten van die streek hebben immers een palatale vokaal (y_(˕).^ə of y:); zie verder.

21 Zie Smout (1905).

[p. 150]

ɪ	(< * ē)	: bv. hij brɪkt (breekt)
ɛ	{ (<*ɛ̄)	: bv. hij frɛt (vreet)
ɛ	{ (<*ɛ^i)	: bv. hij nɛpt (nijpt)
y	{ (<*ȳ)	: bv. hij zykt (zoekt)
œ	{ (<*ø̄)	: bv. hij nœkt (neukt)
œ	{ (<*œ^y)	: bv. hij krœpt (kruipt)
u	{ (<*ū^ə)	: bv. hij lupt (loopt)
u	{ (<*ū)	: bv. hij rupt (roept)
ɔ	{ (<*ō)	: bv. hij stɔkt (stookt)
ɔ	{ (<*ɔ̄)	: bv. hij mɔkt (maakt)

Slechts in een paar opzichten wordt er in sommige (Brabantse) dialekten van dit verkorte-vokaalsysteem afgeweken.

- Allereerst is er het vrij bizarre verkortingsbeeld van Middelbrab. ū^ə (uit Wgm. au). Onverkort verschijnt deze vokaal in de huidige (Zuid-) Brabantse dialekten als volgt:
(1)	u(˕)▴ə	: overal behalve
(2)	uː	: in het Mechels (K330)
(3)	y▴ə	: in een zuidwestelijk gebiedje (het Pajottenland en de zuidelijke Denderstreek), dat aansluit bij een groot Oostvlaams y▴ə-gebied.
(4)	yː	: in de Brusselse agglomeratie.

In gebieden (1) en (2) zou men als verkortingsvokaal u verwachten, in (3) en (4) echter y. Maar kaart 1 (lopen/hij loopt) spreidt een heel ander verkortingsbeeld tentoon, althans wat gebieden (1) en (2) betreft. Daar komt de verwachte u slechts in een drietal gebiedjes vrij gekoncentreerd voor: (het grootste deel van) de Antwerpse agglomeratie, de streek ten oosten van Brussel en ook het zuidoosten van Brabant. Overigens echter is in het lu(˕)▴əpə-gebied de verkorte vokaal altijd palataal: y (vooral in het zuiden), œ (vooral in Antwerpen) of ɛ (in het Aalsterse ontrondingsgebied)²².

Deze op het eerste gezicht erg mysterieuze palatalisering met haar bijzonder grillig verloop verdient een uitvoerige behandeling, o.a. in het licht van wat Goossens (1962) al over de evolutie van Wgm. au (met en zonder umlautsfaktor) geschreven heeft. Wij hebben de indruk dat de verkortingsprodukten wel eens aanleiding zouden kunnen geven tot een heel nieuwe visie op de ontwikkeling van de lange achtervokalen

22 Aalst zelf heeft echter y!

[p. 151]

[p. 152]

in Brabant²³, een onderwerp dat we wegens z'n uitvoerigheid naar een andere bijdrage moeten verwijzen.

- In tweede instantie vertoont de verkorte vokaal vóór (onderliggend) alveolaire kluster in sommige dialekten een erg afwijkend timbre:

Mnl. ɩ̄:
Aalst^24:	normaal ɛ	: bv.	nɔ▴ᵊpən / nɛpt	(nijpen/nijpt)
	+ alveolaire kluster: ɑ
		bv.	bɔ▴ᵊtn̩ / bɑṭ^25	(bijten/bijt)
Brussel^26:	normaal ɛ	: bv.	na▴ᵊpə / nɛpt	(nijpen/nijpt)
	+ alv. kluster: ɛ/a
		bv.	ba▴ᵊtə / bɛt	(bijten/bijt)
			sXa▴ᵊnə / sXaṇṭ	(schijnen/schijnt)
Aarschot^27:	normaal ɛ	: bv.	nɑːpə / nɛpt	(nijpen/nijpt)
	+ alv. kluster: ɛ/ɑ
		bv.	bɑːtə / bɛt	(bijten/bijt)
			gɑːt / gɑçə	(geit/geitje)
Mnl. ȳ:
Aalst^24:	normaal ɛ (door ontronding uit œ)
		bv.	krʊ▴ᵊpən / krɛpt	(kruipen/kruipt)
	+ alv. kluster: ɔ
		bv.	flʊ▴ᵊtn̩ / flɔṭ	(fluiten/fluit)
Brussel^26:	normaal œ	: bv.	krʊ▴ᵊpə / krœpt	(kruipen/kruipt)
	+ alv. kluster ɔ:
		bv.	snʊ▴ᵊt / snɔçə	(snuit/snuitje)
Mnl. ɑ̄:
Brussel^26:	normaal ɔ	: bv.	mu˕ːkə / mɔkt	(maken/maakt)
	+ alv. kluster ɔ/œ
		bv.	lu˕ːtə / lɔṭ	(laten/laat)
			u˕ːlə / œlt	(halen/haalt)
Aarschot^27:	normaal ɔ	: bv.	mœːkə / mɔkt	(maken/maakt)
	+ alv. kluster œ:
		bv.	œːlə / œlt	(halen/haalt)
Puurs^28:	normaal ɔ	: bv.	maːkə / mɔkt	(maken/maakt)
	+ alv. kluster œ:
		bv.	laːtə / lœt	(laten/laat)
Mechelen^29:	normaal ɔ	: bv.	maːkə / mɔkt	(maken/maakt)
	+ alv. kluster œ:
		bv.	laːtə / lœt	(laten/laat)

23 Meer bepaald in het licht van de umlautwerking.

24 Zie Colinet (1896).

25 Venneman (1956: 36) signaleert daarnaast een jongere æ-realisatie.

26 Zie Mazereel (1931).

27 Zie Pauwels (1958).

24 Zie Colinet (1896).

26 Zie Mazereel (1931).

26 Zie Mazereel (1931).

27 Zie Pauwels (1958).

28 Zie Van Borm (1980).

29 Eigen enquête.

[p. 153]

Visueel kunnen we dit afwijkend timbre vóór (onderliggend) alveolaire kluster als volgt voorstellen:

Globaal mogen we dus stellen dat (halfopen) palatale verkortingsvokalen hun palataal karakter verloren en dat (halfopen) velaire verkortingsvokalen gedevelariseerd werden vóór een (onderliggend) alveolaire kluster.

Ter verklaring hiervan zou men in eerste instantie geneigd kunnen zijn te denken dat de achterliggende lange vokalen (Mnl. ɩ̄/ȳ/ɑ̄) zich vóór alveolaire konsonant anders ontwikkeld hebben dan vóór andere konsonanten, maar van een dergelijke positionele opsplitsing is er in de huidige Brabantse dialekten overigens niets te bespeuren (cf. de tabel + de voorbeelden hierboven). Er moet dus principieel naar een andere oorzaak uitgekeken worden. Daarbij denken we dan in de eerste plaats aan sekundaire/latere veranderingen binnen het (ver-)korte-vokalensysteem zelf onder invloed van de volgende (onderliggend alveolaire) konsonantengroep.

Via een vroegere bijdrage van de eerste ko-auteur (Keymeulen, 1983) weten we dat precies een opeenvolging van twee alveolaire konsonanten in sommige Westbrabantse dialekten (o.a. het Hofstaads en het Aalsters) de ideale basis vormt voor mouillering. Verder leert die studie ons dat mouillering niet alleen gepaard gaat met verkorting, maar soms ook met een grondige verkleuring van de voorafgaande vokaal. In het Hofstaads komt die verkleuring neer op depalatalisering (en dus velarisering) van y tot u:

cf.	pyt	→ puṭṇ	(put - putje)
	by▴ᵊn	(→ byṇṭṇ)	→ buṇṭṇ	(boon - boontje)

Dat inzicht nu transponerend naar het Aalsters, dat een centrale positie inneemt in het mouilleringsgebied, zouden we daar hetzelfde fenomeen (nl. depalatalisering) moeten kunnen konstateren bij alle

[p. 154]

(ver-)korte palatale vokalen met een niet-palataal ekwivalent (d.w.z. de half-open ɛ met het ekwivalent ɑ en de geronde palatale vokalen y en œ met resp. u en ɔ als ekwivalent)³⁰. Uit de tabel van hierboven en uit Colinet (1896) weten we dat dat inderdaad ook het geval is:

cf.	{ nʊ▴ᵊpən	/hij	nɛpt			(nijpen/nijpt)
	{ bʊ▴ᵊtən	/hij	( bɛṭ	→)	bɑṭ	(bijten/bijt)
	{ ru▴ɪkᵊn	/'t	rykt			(roken/rookt)
	{ wu▴ɪn̩ː	/hij	( wyṇṭ	→)	wuṇṭ	(wonnen/woont)
	{ krʊ▴ᵊpən	/hij	( krœpt	→)	krɛpt	(kruipen/kruipt)
	{ flʊ▴ᵊtn̩	/hij	( flœṭ	→)	flɔṭ	(fluiten/fluit)

Ook in het Brussels, waar de mouillering ofwel nooit zo sterk doorgedrongen is, ofwel al sterker teruggetreden is, kunnen we - zij het in iets mindere mate - hetzelfde fenomeen konstateren:

cf.	na▴ᵊpə	/hij	nɛpt			(nijpen/nijpt)
	naast/tegenover:
	{ ba▴ᵊtə	/hij	bɛt			(bijten/bijt)
	{ sXa▴ᵊnə	/'t	( sXɛṇṭ	→)	sXaṇṭ	(schijnen/schijnt)
	{ krʊ▴ᵊpə	/hij	krœpt			(kruipen/kruipt)
	{ snʊ▴ᵊt	/	( snœçə	→)	snɔçə	(snuit/snuitje)

Helemaal in die lijn liggen ook een paar afwijkende verkortingsprodukten in het Aarschots, dat overigens geen mouillering (meer?) kent:

cf.	nɑːpə	/hij	nɛpt			(nijpen/nijpt)
	naast/tegenover:
	bɑːtə	/hij	bɛt			(bijten/bijt)
	gɑːt	/	( gɛçə	→)	gɑçə^31	(geit/geitje)

In het algemeen wijzen deze afwijkende verkortingsprodukten toch wel in de al gesuggereerde richting: ze zijn het gevolg van sekundaire ontwikkelingen binnen het (ver-)korte-vokalensysteem, die zich voordoen/voordeden vóór een gemouilleerde (oorspronkelijk alveolaire) kluster³².

Hiermee is echter nog geen verklaring ontworpen voor het afwijkende verkortingsvokalisme van oude *ɑ̄ vóór alveolaire kluster in de dialekten van Brussel, Puurs, Mechelen en Aarschot, waar in plaats van de normaal te verwachten ɔ (bv. hij mɔkt = maakt) het palatale ekwivalent œ verschijnt (bv. hij lœt = laat). Hier lijkt de hierboven gesuggereerde ver-

30 Fonetisch-historisch zou dat neerkomen op het spiegelbeeld van i-umlaut!

31 Tegenover deze suggestie dat de ɑ-relikten resulteren uit verkleuring als konkomitant verschijnsel bij (vroegere) mouillering, stelt Pauwels (1958: 58) dat deze ɑ een recent verkortingsprodukt is van ɑ.ⁱ (uit vroegere ɛ.ⁱ). Hiermee verklaart Pauwels echter niet (a) waarom die ɑ nooit vóór niet-mouilleerbare kluster verschijnt en (b) waarom ɑ steeds vóór palatale ç (dus in diminutieven) voorkomt.

32 De verkleuring van de voorafgaande vokaal zal samen met nog andere aspekten van de mouillering behandeld worden in het doktoraal proefschrift van de eerste ko-auteur.

[p. 155]

klaring (nl. verkleuring door de volgende gemouilleerde kluster) niet op te gaan, want daarnet is gebleken dat die verkleuring neerkomt op depalatalisering. Ditmaal worden we echter met precies de tegenovergestelde verkleuring, nl. palatalisering (ɔ → œ), gekonfronteerd.

Voor een hypotese hierover moeten we even uitweiden over het verkortingsprodukt van oude *ɑ̄ in de (Zuid-)Brabantse dialekten. Doorgaans is dat produkt een velaire ɔ, maar vóór (onderliggend) alveolaire kluster verschijnt vaak œ. In monomorfematische sekwenties is dat zelfs op ruimere schaal het geval dan in bimorfematische. Als voorbeeld kan hier het Antwerps dienen: in bimorfematische sekwenties verschijnt steeds ɔ (bv. hij lɔt = laat), maar monomorfematische woorden vertonen geregeld œ:

bv.	plœts	=	plaats
	œstəX	=	haastig
	plœstər	=	plaaster (gips).

Schijnbaar is er geen enkele faktor die deze palatalisatie kan verklaren: een kombinatie van ɔ met een alveolaire kluster is in dialekten als het Antwerps best mogelijk:

cf.	kɔst	=	kost
	pɔst	=	post
	bɔtsə	=	botsen
	rɔts	=	rots

Waar komt die œ (uit ɔ < ɔː < *ɑ̄) dan vandaan? Een antwoord hierop lijkt ons de realisatie van plaats te kunnen bieden. Volgens zelf ingewonnen gegevens wordt binnen het Aalsters-Brusselse mouilleringsgebied plɔʃ gezegd, maar in een brede gordel daarrond (o.a. Leuven, Aarschot, Mechelen, Antwerpen, Puurs) komt overwegend de uitspraak plœts voor. Aan de westelijke periferie van het mouilleringsgebied troffen we echter ook plœṭʃ aan (o.a. te Vlierzele (O49) en Herzele (O133)). Vooral die laatste vorm is erg kruciaal en leidt ons tot het volgende vermoeden:

(a)	Aanvankelijk werd (*ɑ̄ → ɔː →) ɔ vóór gepalataliseerde/gemouilleerde kluster gepalataliseerd tot œ. Dit betekent dat in het mouilleringsgebied de volgende polariteitsregel^33 van toepassing geweest moet zijn:
		œ → ɔ	} vóór palatale kluster
		œ ← ɔ	}

33 Zie Zonneveld (1976) voor een verdere precisering van dit begrip.

[p. 156]

(b)	Het mouilleringsgebied is in de laatste eeuwen duidelijk aan regressie toe.
	- In de gordel waar de mouillering verdween (cf. Leuven, Aarschot, Mechelen, Antwerpen, enz.), is de œ nog een sporadische getuige van dat proces.
	- In het Aalsters-Brusselse epicentrum is de polariteitsregel achteraf opgeheven ten voordele van de richting œ → ɔ. Dus (Aalsters):
	*plɑ̄ts → plɔ̄ts	→ plɔṭʃ	→ plœ(ṭ)ʃ	→ plɔʃ
	*dœ̄ts (Duits)	→ dœṭʃ	→ dɔʃ	= dɔʃ
			[+ polair]	[- polair]
-	In de westelijke periferie (o.a. Vlierzele en Herzele), waar de mouillering nog wel aanwezig is maar nooit tot het uiterste gewerkt heeft, heeft de re-velarisering van (plɔṭʃ →) plœṭʃ niet meer plaatsgegrepen.

Met deze mening, nl. dat (verkorte) œ uit (verkorte) ɔ kausaal samenhangt met (vroegere) mouillering, staan wij niet alleen. Pauwels (1958: 217) ziet in Aarschotse vormen als hij lœt (laat), plœts (plaats), enz. zondermeer bewijzen van vroegere palatalisering. In haar studie over leenwoorden met Franse l mouillé en n mouillé schrijft Tavernier (1970: 96) het œ-vokalisme in vele Brabantse dialekten (bv. madœlə = medaille, trœlə = tralie in Leuven, Aarschot, Mechelen, enz.) eveneens toe aan het (oorspronkelijk) palatale konsonantisme.

Hiermee hebben we een samenhangende verklaring ontworpen voor het feit dat in vele (Zuid-)Brabantse dialekten het verkortingsprodukt vóór (onderliggend) alveolaire kluster een afwijkend, fonetisch minder ‘natuurlijk’ karakter vertoont. Die afwijkingen, die we hieronder nog even visualiseren:

(*ɛ̄ →)	ɛ → a	(bv. geit/geitje)
(*œ̄ →)	œ → ɔ	(bv. fluiten/fluit)
(*ɔ →)	ɔ → œ	(bv. laten/laat)
		(bv. plaats)

hebben we nl. toegeschreven aan latere/sekundaire veranderingen binnen het (ver)korte-vokalensysteem zelf onder invloed van de (aanvankelijk) gepalataliseerde kononantengroep die volgt.

Overigens echter ziet het Brabantse (ver)korte-vokalensysteem eruit zoals we het op p. 149 geschetst hebben. Daar is ook gebleken dat het een optimale natuurlijke verwantschap vertoonde met het lange-vokalensysteem dat vigeerde in de periode dat de vokaalverkorting (= een fonetisch natuurlijk proces) operationeel werd.

[p. 157]

Voor het gemak herhalen we nog even beide schema's van p. 170:

(a)

*ɩ̄^ə (heten)		*ū^ə (lopen)
*ɩ̄ (gieten)	*ȳ (zoeken)	*ū (roepen)
*ē (breken)	*ø̄ (neuken)	*ū (stoken)
*ɛ̄ (vreten)
*ɛⁱ (nijpen)	*œ^y (kruipen)
		*ɔ̄ (maken)

(b)

(*ɩ̄^ə →)	} i	(*ȳ^ə→)	} y	(*ū^ə→)	} u
(*ɩ̄ →)		(*ȳ →)	}	(*ū →)	}
(*ē →)	I	(*ø̄ →)		(*ō →)	o
(*ɛ̄ →)	} ɛ	(*œ^y →)	œ	(*ɔ̄ →)	ɔ
(*ɛ^i →)	} ɛ

In het licht van het intrinsieke verband tussen (a) en (b) dringt er zich een interessante tweeledige vraag op m.b.t. de evolutie van het Brabantse vokalisme:

-	Wat is de relatieve chronologie van de (Zuid-)Brabantse vokaalverkorting?
-	Wat is de relatieve chronologie van de veranderingen in de (Zuid-) Brabantse lange-vokaalsystemen?

A. Relatieve chronologie van de Brabantse vokaalverkorting

De vokaalverkorting moet duidelijk gesitueerd worden in de tijd dat het lange-vokalensysteem de onder (a) geschetste vorm aangenomen had. Nu zal dat wel niet voor alle Brabantse dialekten op hetzelfde tijdstip gebeurd zijn, maar we kunnen toch een relatieve terminus post en ante quem bepalen.

Allereerst moet de vokaalverkorting zich doorgezet hebben na de diftongering van Mnl. ɩ̄/ȳ en vòòr deze diftongen een open stadium (resp. a▴i en ɔ▴ᵊ) bereikt hadden. Voor Antwerpen bijvoorbeeld moeten we het verkortingsproces (nl. ɛ▴i → ɛ en œ▴i → œ) dan situeren tussen

[p. 158]

de 15de eeuw, toen vermoedelijk de diftongering intrad (zie Vangassen, 1954, o.a. p. 102: leyzaet = lijnzaad), en het einde van de 16de eeuw, want blijkens Bredero's Spaansche Brabander (1618) werd Mnl. ɩ̄ er toen al als een open diftong uitgesproken: bv. sayn = zijn, rayck = rijk, gelayck = gelijk in de taal van Jerolimo.

Vokaalverkorting moet zich ook voorgedaan hebben nadat Mnl. ɑ̄ gevelariseerd was tot ɔː. Van Loey (1976: 34) citeert Brabantse velariseringen uit de 15de eeuw en zelfs een gevelariseerde + verkorte vorm uit 1390 (Mechelen: dat moct = maakt)³⁴.

Dat alles bij elkaar leggend en rekening houdend met plaatselijke verschillen mogen we de Brabantse vokaalverkorting in de late middeleeuwen (tussen 1350 en 1550) situeren.

34 Die velarisering is in Brabant duidelijk ouder dan in West-Vlaanderen, waar dat proces nu zelfs nog niet vooltooid is: Brugge en de Westhoek hebben nu nog aa vóór labiaal of velair (zie hierover Daan (1968), Debrabandere (1972) en Lips (1985)).Vandaar dat in West-Vlaanderen de verkorte vokaal niet ɔ maar ɑ is (bv. hij makt). Zie in dit verband Devos-Taeldeman (1974)

B. Relatieve chronologie van een aantal veranderingen in het Brabantse lange-vokalensysteem

Op haar beurt leert de vokaalverkorting ons het een en ander over sommige omstruktureringen in het lange-vokalensysteem.

(B.a) De diftongen ei (bijten/geit) en ui (kruipen):

Blijkbaar na de vokaalverkorting (dus in de post-middeleeuwse periode) hebben die zich in vele Zuidbrabantse dialekten verder ontwikkeld tot open diftongen of open (sekundaire) monoftongen (cf. de voorbeelden op p. 148 en het schema op p. 149). Ter illustratie nemen we het Antwerps:

Vroegmnl.	ni▴pen (nijpen)	kry▴pen (kruipen)
	↓	↓
15de E.	ɛ▴i	œ▴i → vokaalverkorting
	↓	↓
later	a▴i	ɔ▴i
	(cf. Bredero)

(B.b) De gesloten monoftongen ie (diep), uu (zoet) en oe (roepen):

In de drie Zuidwestbrabantse steden Brussel, Mechelen en (in iets mindere mate) Antwerpen zijn deze vokalen thans verwijd tot resp. ee, eu en oo, maar aangezien hun verkortingsprodukt gesloten is (resp. i, y en u), mogen we deze verwijding post-middeleeuws³⁵ noemen. We illustreren dit voor het Brussels:

	gieten/hij giet	zoeken/hij zoekt	roepen/hij roept
15de E.	giːtə git	zyːkə zykt	ruːpə rupt
	↓	↓	↓
later	geːtə git	zøːkə zykt	roːpə rupt

35 Van Loey (1933: 315) situeert het begin van deze evolutie al in het Brussels van de 15de eeuw. Zijn bewijsplaatsen dateren echter van een paar eeuwen later.

[p. 159]

Deze verwijding maakt deel uit van een hele ‘chaîne de traction’ in de drie genoemde dialekten:

cf. Brussel: ɩ̄^ə →	ɩ̄ (bv. heet) nadat:
	ɩ̄ → ē (bv. gieten) nadat:
		ē → e^i (bv. eten)

Bijgevolg mogen we deze hele ‘zuigbeweging’ als een post-middeleeuws stedelijk fenomeen in Zuid-West-Brabant beschouwen.

(B.c) De verdere evolutie van ɔː (uit Mnl. ɑ̄):

Nadat de vokaalverkorting in werking getreden was, onderging ɔ: nog twee soorten van wijzigingen in sommige (Zuidwest-) Brabantse dialekten. Met Van Loey (1933 en 1961) schetsen we die als volgt:

Evolutie (a) zette zich geheel of gedeeltelijk door in de dialekten van Mechelen (bv. maːkə = maken) en Klein-Brabant (bv. maːkə in Puurs (I 268) maar mœːkə in Londerzeel (I 275)).

Evolutie (b) deed zich voor in de Brusselse agglomeratie, in het Pajottenland, en ook enigszins in Leuven. Aangezien echter in al die dialekten de verkortingsvokaal ŏ (gebleven) is, mogen we aannemen dat die verdere lange-vokaalevoluties weer van post-middeleeuwse datum zijn.

Ter vergelijking (telkens voor maken/hij maakt):

[p. 160]

De evoluties onder (B.b) en (B.c) hebben voor het Brussels aanleiding gegeven tot een heel merkwaardige polariteitsregel:

*uː	werd	oː	(bv. roepen)
*oː	werd	uː	(bv. rapen)

Deze regel valt moeilijk te rijmen met het traditionele koncept van de ‘phonological space’: hoe konden /ū/ en /ō/ elkaar ‘passeren’ zonder samenval of interferentie?

Het is precies deze regel die Zonneveld (1976) heel scherpzinnig opgediept heeft als (hoogst zeldzaam) voorbeeld van een niet-morfoleksikale polariteitsregel. Wij onderschrijven zijn analyse ten volle, behalve op het punt waar hij die regel nog een synchroon karakter lijkt toe te kennen. Wegens de ‘verkorte’ vormen ʀupt (roept) en ʀɔpt (raapt) gaat hij (synchroon) uit van de onderliggende vormen /ru:pə/ (roepen) en /ro:pə/ (rapen). Nadat daarop de (puur fonologische) verkortingsregel ingewerkt heeft, transponeert de (synchrone) polariteitsregel onderliggende /u:/ tot oː en onderliggende /o:/ tot uː³⁶. Hiermee promoveert hij echter een stuk struktuurgeschiedenis van het Brusselse vokalisme tot synchrone realiteit. Dat lijkt ons niet gemotiveerd: de door hem geponeerde onderliggende vormen /ru:pə/ (roepen) en /ro:pə/ (rapen) hebben voor de gemiddelde Brusselssprekende van vandaag geen psychische realiteit meer. Dat roepen in de verkorte vorm nog u heeft en rapen nog ɔ, kan o.i. geen (synchroon) argument meer zijn voor het poneren van resp. /u:/ en /o:/ in de onverkorte vorm, want dat zou bijvoorbeeld impliceren dat de (Brusselse) alternantie kʀɔ▴ᵊpə/kʀœpt (kruipen/kruipt) nog uit een synchrone onderliggende vorm /krœ:pə/ afgeleid moet worden, terwijl hij in onze ogen alleen een historische realiteit is.

De fout die hier gemaakt wordt, vloeit o.i. voort uit de neiging om de Brabantse/Brusselse vokaalverkorting nog als een natuurlijk fonetisch proces te beschouwen (waarbij lange vokalen door een zo natuurlijk mogelijk kort korrelaat vervangen worden). Hierboven hebben wij echter aangetoond dat:

(1)	dat oorspronkelijk (historisch) inderdaad wel het geval was;
(2)	latere omstruktureringen in het lange-vokaalsysteem^37 deze fonetische natuurlijkheid doorbroken (kunnen) hebben;
(3)	het daardoor vrij toevallig is als de vokaalverkorting in de (Zuid-) Brabantse dialekten nog een natuurlijk fonetisch proces is.

36 Cf. ‘... Onderliggend /ru:pə/ moet ro:pə worden’ (Zonneveld: 1976, 479).

37 Lange-vokaalsystemen zijn nu eenmaal minder stabiel dan korte-vokaal-systemen.

[p. 161]

Terugkerend naar ons uitgangspunt, het Hofstaads, kunnen we konkluderen dat dit nogal perifere Brabantse dialekt a.h.w. ‘ontsnapt’ is aan post-middeleeuwse omstruktureringen in het lange-vokalensysteem. Door die historische ‘toevalligheid’ heeft de vokaalverkorting daar nog een hoge fonetische natuurlijkheid, zodat de verkortingsregel daar nog een sterk fonologisch (zie 2.3.) karakter heeft. In vele andere Brabantse dialekten echter (o.a. het Brussels) is hij door historisch ‘toevallige’ lange-vokaalverschuivingen afgegleden in de morfoleksikale richting. Vooral door zijn grote(re) fonetische onnatuurlijkheid houdt hij daar ergens het midden tussen een puur fonologische regel (bv. voor assimilatie van stem) en een echte morfoleksikale regel (bv. voor de vorming van het preteritum van sterke werkwoorden).

Lut Keymeulen	Johan Taeldeman
Wet. medewerker	Bevoegdverklaard
Sem. Nedl. Taalkunde	Navorser N.F.W.O.
R.U. Gent

[p. 163]

Bibliografie

Anderson, S.R. (1974): On the typology of phonological rules, in: A. Bruck, R.A. Fox en M.W. La Galy (eds.), Papers from the Parasession on Natural Phonology, Chicago Linguistic Society, p. 1-12.

Bloomfield, L. (1935): Language. London, George Allen & Unwin Ltd.

Booij, G.E. (1981a): Generatieve fonologie van het Nederlands. Utrecht/Antwerpen (Aula-Paperback 55).

Booij, G.E. (1981b): Rule ordering, rule application and the organization of grammars, in: W. Dressler (ed.), Phonologica 1980. Innsbruck.

Colinet, Ph. (1896): Het dialect van Aalst, Leuvense Bijdragen 1, p. 1-59, 99-206, 223-309.

Daan, J. (1968): Een Westvlaams schaap, Taal en Tongval 20, p. 128-131.

De Bont, A.P. (1962): Dialekt van Kempenland. Deel I. Klank- en Vormleer. Assen.

Debrabandere, F. (1972): Het Kortrijks dialekt van F.A. Snellaert. Een vergelijking van het Kortrijks in 1844 en 1972, in: Gedenkboek F.A. Snellaert/ Leiegouw 14, p. 145-198.

Devos, M. - J. Taeldeman (1974): Vokaalverkorting in het Westvlaams. In: Taal en Tongval 26, p. 5-45.

Goemans, L. (1897-98): Het dialect van Leuven. In: Leuvense Bijdragen 2, p. 1-76, 103-186, 219-324.

Goossens, J. (1962): Die gerundeten Palatalvokale im niederländischen Sprachraum, in: Zeitschrift für Mundartforschung 29, p. 312-328.

Goossens, J. (1981): Kanttekeningen bij de meervoudsvorming van substantieven in het Nederlands en zijn dialecten, in: Taal en Tongval 33, p. 70-75.

[p. 164]

Hooper, J.B. (1976): An Introduction to natural generative Phonology. New York/San Francisco/London.

Keymeulen, L. (1981): Fonologische aspekten van het Hofstaads (059). R.U.G., onuitgegeven licentieverhandeling.

Keymeulen, L. (1983): Konditionering en implikaties van de mouillering in het Hofstaads (O59), in: Taal en Tongval 35, p. 199-216.

Linell, P. (1979): Psychological reality in Phonology, a theoretical study. Cambridge.

Lips, M.-C. (1986): Het Brugs en de dialekten van het omringende Westvlaamse platteland. In voorbereiding.

Mazereel, G. (1931): Klank- en vormleer van het Brusselsch dialect met zijne plaatselijke verscheidenheden. Leuven.

Pauwels, J.L. (1958): Het dialect van Aarschot en omstreken. Brussel.

Prędota, S. (1980): On Vowel Reduction in Dutch, in: W. Zonneveld-F. Van Coetsem-O.W. Robinson (eds.), Studies in Dutch Phonology (Den Haag), p. 123-138.

Smout, H. (1905): Het Antwerps dialect met eene schets van de geschiedenis van dit dialect in de 17de en de 18de eeuw. Gent.

Swiggers, P. (1985): On the underlying ‘Velar Nasal’ in Dutch, Leuvense Bijdragen 74, p. 185-192.

Taeldeman, J. (1978): De vokaalstruktuur van de ‘Oostvlaamse’ dialekten. Amsterdam.

Tavernier, C. (1970): De Franse n mouillé en voormalige l mouillé op het einde van het woord in de Zuidnederlandse dialekten, in: H.C.T.D. 44, p. 43-103.

Trommelen, M. en W. Zonneveld (1979): Inleiding in de generatieve fonologie. Muidenburg.

Van Borm, I. (1980): Enkele aspecten van het Puurse klanksysteem. R.U.G., onuitgegeven licentieverhandeling.

Vangassen, H. (1954): Bouwstoffen tot de historische taalgeografie van het Nederlands. Hertogdom Brabant. Brussel.

Van Loey, A. (1933): Historiese lange-vokaalverschuivingen in het Brusselse dialect, in: H.C.T.D. 7, p. 309-328.

Van Loey, A. (1961): Palatalisatie Mnl. en Zuidndl. uu, Mechelse aː, in: H.C.T.D. 35, p. 131-259.

Van Loey, A. (1976): Middelnederlandse Spraakkunst. II. Klankleer (7de uitg.). Groningen.

Venneman, R.J.G. (1956): Welke wijzigingen ondergaat het Aalsters dialect? in: Taal en Tongval 8, p. 35-38.

Zonneveld, W. (1976): Fonologische polariteit en de Vlaams Brusselse vokaalverschuiving, in: Leuvense Bijdragen 65, p. 471-483.

Zonneveld, W. (1978): A Formal Theory of Exceptions in Generative Phonology. Lisse.