Logo DBNL
Taal en Tongval. Jaargang 32 (1980)

Taal en Tongval. Jaargang 32

(1980)– [tijdschrift] Taal en Tongval–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Gelijk als dan

Samenvatting

De evolutie van dan → als en van als → gelijk kan, tenminste voor Antwerpse teksten, als volgt geschetst worden. Dan na de komparatief is op het einde van de 16e eeuw nog de overheersende vorm. Voor het midden van de 17e eeuw echter is als reeds de normale vorm en tegen het einde van de eeuw is dan grotendeels verdwenen. Na 1830 krijgt dan in de geschreven taal een nieuwe kans; in dialektteksten komt uitsluitend als voor.

Al in de 16e eeuw neemt gelijk (in woordgroepen zonder Vf) na werkwoorden een belangrijke plaats in. De ‘overbelasting’ van als - dat een funktie van dan heeft overgenomen - geeft geen direkte aanleiding tot een zichtbare verschuiving in het als-gelijk-gebruik: nog tot in het begin van de 19e eeuw zijn er geen bewijzen voor een sluitend als-gelijk-systeem. Pas 19e-eeuwse dialektteksten leveren het bewijs van een als-gelijk-differentiatie. Gelijk (inleidend in de bijzin) is eveneens al in de 16e eeuw frekwent; zoals heeft in die funktie vóór de 19e eeuw geen noemenswaardige rol gespeeld. Literaire teksten na 1830 zijn, ook wat als-gelijk-verhoudingen betreft, zeker niet in overeenstemming met het lokale gebruik.

0. Inleiding

In de diskussie in verband met het gebruik van als en dan heeft J. de Rooij1 er de aandacht op gevestigd, dat het Middelnederlandse systeem met de tweedeling als na positief en dan na komparatief in de zuidelijke centrale dialekten vervangen is door een andere tweedeling, nl. die met als na adjektieven en adverbia (zo groot als; groter dan) en gelijk na werkwoorden en substantieven (schreeuwen gelijk een varken; een leven gelijk een prins). Volgens De Rooij bestond dat systeem nog niet in het Middelnederlands: in het korpus dat tot zijn beschikking stond, kwam het vergelijkende gelijk maar 5 keer voor, terwijl als(e) ruim 90 keer aangetroffen werd. Gelijk staat hierbij telkens na een werkwoord, d.w.z. in overeenstemming met het moderne gebruik, maar als(e) verschijnt ook vaak in gevallen waar men nu uitsluitend gelijk zou verwachten.

Uitgaande van De Rooijs standpunt kan men zich de vraag stellen, wanneer het Middeleeuwse systeem dan wel de plaats voor het huidige zou hebben geruimd. Hierbij moet men dus met twee evoluties rekening houden: 1) de vervanging van dan door als na een komparatief en 2) de vervanging van als door gelijk na een werkwoord of een substantief. Hebben deze wijzigingen zich gelijktijdig voorgedaan? Indien niet, in welk opzicht heeft het moderne systeem zich het eerst gestabiliseerd? In dit beperkte onderzoek werden teksten geëxcerpeerd die met Antwerpen of omgeving geassocieerd kunnen worden: ze omvatten nagenoeg drie eeuwen, nl. van de 16e tot de 19e, zoals blijkt uit de volgende lijst:

G. van Haecht (1546-1599) Kroniek ca. 1575
C. Huygens (1596-1687) Trijntje Cornelis 1653
G. Ogier (1618-1687) Haet en Nydt 1646
A.F. Wouthers (1641-1676) De twee gelyke schippers 1675
C. de Bie (Lier, 1627-1711) Bedroge Gierigheyt 1694
G.I. Kerricx (1682-1745) Sancho Panca ca. 1700
B. Ogier (1648-1720)? Don Fernando 1714
G. Bouvaert (1685-1770) Lof van den Ezel (posthuum) 1775
J.A.F. Pauwels (1747-1823) Verkeerde Wereld 1769
  Zeldzaeme samenspraek 1776
J.B. Stips (1770-1846) Den Gierigaerd 1815
J.F. Willems (1793-1846) Den ryken Antwerpenaer 1815
P.F. van Kerckhoven (1818-1857) Jaek 1842
  De Noordstar 1840-42

Niet zonder reden werd de laatste helft van de zestiende eeuw als beginpunt van het onderzoek gekozen: dat is nl. het tijdstip waarop de als-dan-konkurrentie duidelijk naar voren treedt. M.A. Schenkeveld-van der Dussen, die de gegevens van A.C. Bouman interpreteert, formuleert het zo: ‘De overgang van dan naar als op grote schaal heeft zich dus in de tweede helft der 16e eeuw voltrokken’2. Bouman had nl. geen als gevonden bij Anna Bijns (1525-1530), Colijn van Rijssele (1561), Marnix (1569), maar wel bij Spiegel (1584) en bij Roemer Visscher (einde 16e eeuw). Hierbij wordt dan echter geen rekening gehouden met de mogelijkheid van lokale verschillen, b.v. wat het tempo van de innovatie betreft. (Hetzelfde bezwaar geldt voor Schenkevelds bespreking van de uitzonderlijke Middelnederlandse gevallen met als na een komparatief.)

In het eerste deel van ons artikel wordt aandacht besteed aan de mogelijke vervanging van dan door als, in het tweede gaat het om de

gelijk-als-verhouding. Wat dit aspekt betreft, moet een onderscheid gemaakt worden tussen gelijk of als in een woordgroep zonder Vf enerzijds en in een bijzin anderzijds.

1. Dan of als

De eerste tekst in dit onderzoek is de kroniek van Godevaert van Haecht3 die in handschrift overgeleverd is, wat het voordeel heeft dat men geen rekening hoeft te houden met een mogelijke normaliserende invloed van drukkers of uitgevers. Van Haecht gebruikt konsekwent dan na de komparatief, zowel in bijzinnen als in woordgroepen zonder Vf.

-ijsebrant die was beter bedacht dan joris
-sommighe wijsere dan ick presumeerden
-maer (dit) quam eer te passe dan sijt meijnden

Dan wordt ook gebruikt in zinnen met een negatie, meestal niet (pronomen), dus met de betekenis ‘niets anders dan, niets behalve, tenzij’, maar soms ook na andere negerende woorden:

-doende allen den nacht niet dan schieten
-dat de coniginne geen volck meer en woude laten woonen wt dese landen dan in 2 desolate stedekens
-... en werdt hier niemant wtgebannen dan alle predicanten
-wij en willen het pausdom niet verhinderen dan met raedt en advijs vander stat

Uitzonderlijk komt een dergelijk dan ook voor in zinnen zonder negatie, maar met negatieve betekenisinhoud:

-begonden te preken (...) maer dit werdt verboden dan eenen dach ter weken
-ende het mishaechde menighen borger overdenckende wat daer wt can volghen dan dat de stat voer een roof sal open lighen

 

Van Haecht gebruikt in zijn uitvoerige kroniek nooit als i.p.v. dan en nergens kon een hyperkorrekt gebruik van dan gekonstateerd worden, behalve in één twijfelachtig geval:

-maer (sij) en mochten niet min varen dan met 8 scepen tseffens ende (moesten?) wel versien sijn van dobbel wapenen en noch so vuel bootsgesellen dan sij behoefden om haer te verweeren

 

Het gaat hier echter om méér wapens en méér bootslui dan de zeelieden normalerwijze nodig hadden, zodat er voor het gebruik van dan een psychologische verklaring te vinden is, te meer daar het eerste dan uit de volzin (niet min... dan) nog kan doorwerken. Van gelijkaardige

gevallen in het Mnl. Wb. zegt Koelmans: ‘Dit pleit allerminst voor hypercorrectie maar wel voor bijgedachte aan een comparatief, (...). De betekenis van noch also is immers “nog eens zo, dubbel zo”’4. Dit ene geval in de zeer uitvoerige tekst, ongeveer 422 grote bladzijden, kan dus geen reden zijn om ernstig te twijfelen aan het als-dan-systeem bij Van Haecht. Steekproeven bij Willem van Haecht, een oom van Godevaert, en bij Jan van der Noot5 brachten na komparatieven ook uitsluitend dan-gevallen aan het licht.

Men zou skeptisch kunnen staan tegenover deze resultaten, omdat het om werk in het ernstige genre gaat. Zouden minder zwaarwichtige teksten het verkregen beeld kunnen nuanceren? In het Landjuweel van 1561 heeft Huydecoper geen als voor dan aangetroffen6. Hoe onwaarschijnlijk het ook moge zijn, het viel niet mee betrouwbaar niet-ernstig materiaal voor de tweede helft van de 16e eeuw in Antwerpen te vinden. ‘Heynken de Luyere’ van Cornelis Crul7 maakt wel een volkse en ‘Antwerpse’ indruk, maar hoewel het werk in 1582 gepubliceerd is, gaat de tekst zelf vermoedelijk terug tot voor 1550. Het hoeft ons niet te verbazen, dat we bij Crul na een komparatief uitsluitend dan aantreffen. Een anoniem volksboek, het ‘Clucht boeck’8, in Antwerpen gedrukt in 1576, bevat echter eveneens uitsluitend dan na de komparatief, nl. 7 keer. Er is dus wel geen reden om het dan-gebruik van Van Haecht te wantrouwen.

 

Huygens' ‘Trijntje Cornelis’9 uit het midden van de 17e eeuw bevat naast het ‘beschaafde’ Nederlands van de verteller ook Antwerps en Zaandams dialekt. Blijkbaar kende Huygens uitstekend Antwerps: zijn toepassing van de adnominale -n getuigt nl. van een taalvermogen dat dat van de moedertaalspreker benadert10. Van iemand die dat ingewikkelde systeem feilloos beheerst, kan men ook in andere opzichten een korrekte weergave van het dialekt verwachten. Het verschil met Van Haecht wat als en dan betreft, is opvallend: zowel voor het Antwerps als voor het Zaandams gebruikt Huygens overwegend als: voor het Antwerps is dat 2 keer als (+ 1 betwistbaar geval11) tegen 1 keer dan, voor het Zaandams 7 keer als (w.o. 2 keer na een negatie) tegen 3 keer dan (w.o. 1 keer na een negatie):

 

Antwerpse voorbeelden:

-'t zayn all wa langer strôten // As d'ouliens te Leirdam
-Sot wa maynde dat de die (nl. de borsten van Trijntje) // Wa meer zayn as de mayn?
-Is da nie meer genuchs dan yemant oit belæfde?

Zaandamse voorbeelden:

-'t Is beter daer as voor de Muyse of de Rotte
-noch doen ick nie as gæpe
-ick grouw voor meerder boosheit // Dan 't onsent is bekent
-Ick sacher niet Monseurs an // Dan en blauw' ouwe pluym

 

Het Nederlands van de ‘verteller’, d.w.z. Huygens, is moeilijk te evalueren, aangezien de gedachten van Trijntje daar soms half-direkt aangehaald worden. In de ondubbelzinnige gevallen komen dan (beter dan) én als (Daer niet als vreughd en woont) voor.

 

De voorkeur voor als is nog sterker in G. Ogiers ‘Haet en Nydt’12, een toneelstuk uit dezelfde periode. De taal hiervan is sterk Antwerps gekleurd, vooral wat de woordkeuze betreft. Door een Hollands plagiator13 werd de tekst verkort en veramsterdamst. Bij Ogier komt als 39 keer voor na komparatieven of negaties; in de gereduceerde Amsterdamse versie bleven hiervan 19 gevallen onveranderd behouden. Slechts 1 keer gebruikt Ogier dan na een negatie; hier wijzigt de Amsterdamse bewerker in als:

-Goey woorden (dikwels) meer vermogen als een Degen
(Goe woorden dikwils meer vermeugen als den degen)
-ick en sou u niet cunnen // Liever hebben als ick u heb
(ik zou je niet kunnen // Liever hebben, als ik je heb)
-Want hem niet beschudden en can // dan syn Moeytiens Doodt
(Want hem niet onschuldigen kan als syn Peetjes doot)

 

In een bijkomende steekproef werd nog werk onderzocht uit dezelfde kring als die van Ogier, nl. de Antwerpse Violier. In ‘Timon Misanthropos’ van P. Meulewels uit 1636 werd 7 keer als aangetroffen en 1 keer dan, dit laatste na een negatie (niet dan quaet). In de ‘Herdersche Ongestadicheyt’ van F.C. de Coninck uit 1638 werd 9 keer als aangetroffen. geen enkele keer dan. In dit stuk valt duidelijk stilistisch verschil op tussen de taal van de zgn. herders en die van de boeren, maar op het stuk van het als-gebruik blijkt daar hoegenaamd niets van. In Antwerpse teksten uit het tweede derde van de 17de eeuw was als dus al de normale vorm.

 

Een klucht van A.F. Wouthers14 uit 1675 levert niet veel nieuws op. Als komt 3 keer voor na een komparatief, dan 1 keer na een negatie:

-Dat is een' meer als aght
-Ick gheef hem gheen gheloof
Dan op een' vasten pant

Een Lierse klucht van C. de Bie15 uit 1694 bevat talrijke vergelijkingen. Als wordt 44 keer aangetroffen na komparatieven en negaties, dan slechts 1 keer en wel na een negatie:

-daer niemant is bekent als ghy alleen
-ten is niet dan te claer

 

Van Ogiers kleinzoon G.I. Kerricx werd een jeugdwerk van ca. 1700 onderzocht16. Na een komparatief of negatie werd als 5 keer, dan 2 keer aangetroffen.

-Schoon ick wat minder win
Als ick hier hebben sou, 'k heb liever by mijn vrouw
Gerust een Boer te leven

Dan als een gouverneur mijn bloedt voor 't landt te geven

Het gebruik van dan kan hier in de hand gewerkt zijn door het optreden van een volgend als (deel van een bepaling van gesteldheid). Dergelijke zinnen spelen sedert lang een belangrijke rol in de als-dan-problematiek17. Het tweede dan komt bij Kerricx voor na het negatieve niet anders.

 

Een tekst uit 1714, misschien van de hand van Ogiers dochter Barbara, moeder van Kerricx18, bevat maar enkele vergelijkende zinnen. Als staat 5 keer na een komparatief of een negatie, dan komt 1 keer voor:

-het is een vier niet als van stroy geweest
-Terwijl gy nergens sijt, dan in u huys te vinden

 

Dan wordt ook hier na een negatie aangetroffen, een positie waarin het duidelijk resistenter is geweest dan elders. Dat blijkt uit de volgende tabel van de onderzochte werken tussen 1636 (Meulewels) en 1714 (B. Ogier?):

Auteur Jaar Als Dan
Meulewels 1636 7 1
De Coninck 1638 9 -
G. Ogier 1646 39 1
Huygens 1653 3 1 (in het Antw. gedeelte)
Wouthers 1675 3 1
De Bie 1694 44 1
Kerricx 1700? 5 2
B. Ogier? 1714 5 1
    115 8

Deze 8 dan-gevallen kunnen a.v. onderverdeeld worden:

 

na een positieve komparatief: 1 (Kerricx, gevolgd door een als-bepaling). na een negatieve komparatief: 2 (Huygens; Kerricx).

na een negatief woord zonder uitgedrukte komparatief: 5, waaronder 3 na niet (Meulewels; G. Ogier; De Bie), 1 na gheen (Wouthers) en na nergens (B. Ogier?).

 

Voor het Antwerps uit de tweede helft van de 18e eeuw werden teksten van G. Bouvaert en J.A.F. Pauwels onderzocht. Qua genre zijn deze niet vergelijkbaar met de vorige: dat is het gevolg van het tekort aan 18e-eeuwse toneelproduktie te Antwerpen. De ‘Lof van den Ezel’ van G. Bouvaert19 bevat echter, tenminste wat de woordenschat betreft, Antwerpse kenmerken, b.v. Maeldeneeren (= meikevers) en het Mellek (= de melk). Na een komparatief of negatie wordt als 9 keer aangetroffen, maar dan ontbreekt. In Pauwels' ‘Verkeerde wereld’20 komt als 26 keer voor na komparatieven of negaties, terwijl dan ook hier ontbreekt. De ‘Zeldzaeme (...) samenspraek’ van dezelfde auteur vertoont eveneens konsekwent als in dergelijke gevallen.

 

Het onderzoek van 19e-eeuwse teksten vergt het uiterste voorbehoud. Uit het voorafgaande is gebleken, dat dan in Antwerpse teksten uit de 18e eeuw nagenoeg volledig ontbreekt. In het begin van de 19e eeuw is als ook nog heel frekwent: Antwerpse blijspelen van J.B. Stips21 en J.F. Willems22 uit 1815 hebben resp. 13 en 7 keer als tegenover elk 1 keer dan. De beide gevallen met dan passen echter niet meer in het 17e-eeuwse patroon: het gaat nl. om beter (...) dan bij Willems (terwijl deze auteur anderzijds als gebruikt na de negaties niets en niemand) en om eerder (...) dan (...) te klimmen bij Stips. Terloops kunnen we erop wijzen, dat in de bekende spraakkunst van Des Roches uit die tijd geen aandacht besteed wordt aan het als-dan-probleem. In zijn uiteenzetting gebruikt hij zelf als, ook waar het erom gaat, het begrip komparatief te verduidelijken:

-dat men (...) van een land kan zeggen, dat het groot is, dat het grooter is als andere (kursivering van Des Roches - Y.S.)
-en zoude meer naer eene Rhetorica, als naer eene Spraekkonst gelijken23

 

Door auteurs van de Antwerpse school omstreeks 1840 zoals Conscience, Sleeckx en Van Kerckhoven wordt vrij veel dan gebruikt. Uit geëxcerpeerde delen van ‘De Noordstar’24 blijkt dat als niet helemaal ont-

breekt, maar toch wel weinig frekwent is. Van Kerckhovens ‘Jaek of een arm huisgezin’, als boek verschenen in 1842, heeft konsekwent dan na komparatieven, maar zijn verhaal ‘Fabricius en Lange Margriet’, gepubliceerd omstreeks dezelfde tijd in ‘De Noordstar’, bevat wel een aantal keren als; bij een latere herdruk25 zijn alle gevallen met als na een komparatief gewijzigd in dan. Dat stoelt dan beslist niet op het levende taalgebruik, want de 19e-eeuwse dialektteksten van Conscience, Sleeckx en De Cort, opgenomen in de bloemlezing van Leopold26, geven konsekwent as na komparatieven en negaties:

-van en beter stof gemokt (...) as wai (Sleeckx)
-dat de geest niet dé a's roepen (Conscience)

 

Blijkbaar is dus al sedert het begin van de Vlaamse Beweging het ‘korrekte’ als-dan-gebruik een stokpaardje geworden van uitgevers en schoolmeesters. Dat maakt dergelijke literaire teksten dan ongeschikt voor een onderzoek zoals dit.

2. Als of gelijk

De verhouding tussen als en gelijk is moeilijker te beschrijven dan die tussen als en dan. Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen gevallen waar de voegwoorden een woordgroep zonder Vf inleiden enerzijds en die waar ze een bijzin inleiden anderzijds. Als heeft in de loop van de jaren niet alleen terrein verloren ten gunste van gelijk, maar ook ten gunste van zoals27: in bijzinnen konkurreren op bepaalde ogenblikken in de ontwikkeling als, zo, gelijk en zoals. Hypotetisch-vergelijkende zinnen, ingeleid door alsof, al of(t) e.d. werden niet bij het onderzoek betrokken. Ze zijn nl. duidelijk te onderscheiden, ook semantisch, van gewone vergelijkende konstrukties, al zijn er natuurlijk ook raakvlakken. Een bijkomend probleem voor het als-gelijk-onderzoek is dat het oudere Nederlands vaak bijzinnen gebruikt, waar men nu een woordgroep zonder Vf zou verwachten, wat het beeld wel enigszins kan vertroebelen.

2.1. Als of gelijk in woordgroepen zonder Vf

Bij een 16e-eeuwse tekst zoals die van Van Haecht3 heeft men af te rekenen met het feit dat niet alle gevallen met als ondubbelzinnig geïdentificeerd kunnen worden. Als kan nl. ook optreden met de betekenis ‘namelijk’ (de regente van alle de nederlanden als hertoginne van parma), of ‘in de hoedanigheid van’ (de prinsche van conde als overste van de huijgenoosen), of ‘als het ware’ (dat alle gemeijnten als sonder hooft sijn) en ook als voegwoord bij de bepaling van gesteldheid. Afgezien van al

die gevallen en van konstrukties met als na een adverbium of een adjektief, blijven er nog ten minste 14 gevallen over met een woordgroep zonder Vf met als die ondubbelzinnig met gelijk konkurreert:

-een peert (...) dat geladen was als eenen muijl met silver
-niet van sins ons te laten als scapen vermooren
-ende elck dede weder sijn predicatie als te voren

 

In hetzelfde korpus wordt gelijck 24 keer, gelijckals 1 keer aangetroffen:

-welcke oock spraken gelijck de gemeijnte
-wij sijn gelijck nederlant eenen conick subieckt
-datmen vrijelijck met malcanderen sou handelen gelijck sedert den jaer van 1548
-maer de regente gelijck alst serpente door sduijvels raet gaf scoen woerden

 

Het gebruik van als in zinnen waar we nu woordgroepen verwachten (‘ende datse alle de kercken souden vercieren als sij te voren waeren’ tegenover ‘zoals vroeger’) kan enigszins de frekwentieverhoudingen beïnvloeden. Toch zijn er twee duidelijke konklusies te trekken: 1) gelijk neemt al een vrij aanzienlijke plaats in en staat blijkbaar al veel sterker dan in het Middelnederlands; 2) van een als-gelijk-differentiatie zoals in het moderne dialekt is er echter absoluut nog geen sprake. Steekproeven bij Willem van Haecht en Jan van der Noot5 leverden niets nieuws op.

 

In Huygens' ‘Trijntje Cornelis’9 komt, eigenaardig genoeg, voor het Antwerps gelijk niet voor in konkurrentie met als dat 10 keer aangetroffen werd; voor het Zaandams vinden we naast 17 keer as ook 1 keer lyck as:

 

Antwerpse voorbeelden:

-Ick hoir wat as en sluys
-A may ick vuel men beene // Staon trillen as en riet
-En ick as ene sott

 

Zaandamse voorbeelden:

-Met klauwen as en Valck
-Ick doolden as en geck
-Is ongse Claes nou noch Clasijntje, lyck as flus

 

Bij Ogier12 komen als en gelijk echter voor als konkurrenten; na een werkwoord of een substantief staat 10 keer als tegenover 5 keer gelijck en

1 keer gelijck als. In de Hollandse geplagieerde tekst bleven er resp. 5 gevallen met als, 1 met gelijck en 1 met gelijck als bewaard:

-de slechte Knoeyers als myn Gebuer
(de slechte knoeyers, als mijn buurman)
-Ick steeckse door de Huyt gelijck als door een Verkeblaas
(Ik steekse deur de huyt gelijk als deur een verkeblaas)
-gy syt gelijck een Wyf
(je schreeuwt gelijk een wijf)

 

Hiermee is het duidelijk, dat er in het midden van de 17e eeuw nog geen als-gelijk-differentiatie was; bovendien was er van dialektische tegenstellingen tussen Noord en Zuid op dat gebied toen nog geen sprake.

 

Bij Wouthers14 komt als 6 keer voor, gelijk 2 keer:

-Spoeyd u dan als een' man
-een' man gelijck een perel

 

Bij De Bie15 met zijn voorliefde voor vergelijkende konstrukties, zijn de verhoudingen als volgt: 15 keer als, 14 keer gelijck, 4 keer gelijck als:

-Van een bedaeghde man, als ick
-verckens ghelijck ghy
-Oft maeckt berou daer van gelijck als Peterus

 

Bij Kerricx16 treffen we slechts 3 keer als en 1 keer gelijck aan:

-Ick luyster als een Vinck
-Ick loop gelijck een Hert

 

Bij Barbara Ogier (?)18 is de toestand dezelfde: 3 keer als tegenover 1 keer gelijck:

-Ia toov'ren als een pry
-Hy steeckt soo vol verstant gelijck een ey vol suyvel

 

Van een aanzienlijke toename van gelijk tegenover als is er gedurende de 17e eeuw blijkbaar geen sprake: alleen De Bie schijnt een voorliefde voor gelijck (als) te hebben gehad. Aanwijzingen voor een als-gelijk-differentiatie ontbreken dus nog altijd. Voor de tweede helft van de 18e eeuw kon, zoals reeds gezegd, geen volkomen vergelijkbaar materiaal gevonden worden, wat ons enigszins op onze hoede moet stellen. Toch zijn Bouvaert19 en Pauwels20 wat het als-dan-systeem betreft, blijkbaar niet beïnvloed door de Renaissance-grammatika; het is dan ook onwaarschijnlijk, dat hun als-gelijk-gebruik minder ‘natuurlijk’ zou zijn.

 

Bouvaert gebruikt 5 keer als tegenover 4 keer gelijk:

-EZELS gaen als Potentaten

In het midden van de straat

-EZELS zien gelijk de Valken

 

Bij Pauwels treft men 6 keer als en 8 keer gelijk aan:

-de lippen als coraelen
-den (...) mond (...) die (...) bloôsde g'lijk de kers

 

Tegenover de 17e eeuw ziet men hiermee nog altijd geen signifikant verschil. In het begin van de 19e eeuw treft men bij Stips21 als en gelijk resp. 2 en 3 keer aan, wat dus nog altijd niet op differentiatie wijst. We moeten ons erbij neerleggen dat we, op grond van het verzamelde materiaal, er niet in konden slagen een precieze ontstaansperiode voor de als-gelijk-differentiatie te bepalen. Zoals reeds gezegd, beantwoordt het gebruik van als en dan bij auteurs uit de Antwerpse school na 1830 niet aan de lokale normen en dat maakt het uiterst twijfelachtig, of de als-gelijk-frekwentie wél representatief zou zijn. Conscience b.v. gebruikt overwegend als: in het romantische ‘De pelgrim in de woestijn’24 komen als en gelijk resp. 12 en 2 keer voor. Opvallend is dat in een volkse dialoog van dezelfde auteur uit dezelfde tijd, nl. ‘De dorpschoolmeester ten tyde van Maria Theresia’24 uitsluitend gelijk voorkomt, nl. 4 keer, wat wel de indruk wekt van een onderscheid tussen als (literaire taal) en gelijk (spreektaal) bij deze auteur. Naar alle waarschijnlijkheid was het als-gelijk-systeem zoals dat nu in het Antwerps bestaat, toen al een voldongen feit. De Antwerpse dialektteksten van Conscience, Sleeckx en De Cort26 bevatten nl. 8 keer gelijk en 1 keer gelijk als, terwijl konkurrerende als-gevallen ontbreken:

 

-Maer a's ik gelak a's gy was, ik ging... (Conscience)
-en hy kreeg op den duer e' stuk in zyne' kraeg gelak 'enen ouwe Zwitser (Conscience)

2.2. Als of Gelijk en konkurrerende vormen in bijzinnen

In het geëxcerpeerde gedeelte van de kroniek van Van Haecht3 worden vergelijkende bijzinnen ingeleid door als (ten minste 5 keer), so (1 keer) en gelijk (ten minste 24 keer):

-oft hij sou haer doen als sij hem hadden willen doen
-ende datse alle de kercken souden vercieren als sij te voren waeren
-maer den pastoor (...) die altoos seer teghen de predicanten vant kiel is geweest als vore wel gehoort is
-daer lange questie om geweest is so vore verhaelt is
-op dat hij alle heeren sou vinden in haeren state gelijck hij die gelaten en gestelt hadde

 

De frekwenties moeten voorzichtig geïnterpreteerd worden, o.m. omdat niet bij alle als- en gelijck-zinnen het vergelijkende karakter duidelijk bepaalbaar is. In het niet-geëxcerpeerde gedeelte van de kroniek komen ook vergelijkende alsoo-zinnen voor:

-In dese maent van januarius so sijn tot empden 2 soepen met graen gelaeijen geweest alsoomen opten 18 dach hoorde

 

In het Antwerpse gedeelte van ‘Trijntje Cornelis’9 werden geen vergelijkende bijzinnen aangetroffen: in het Zaandams komen 1 keer gelijck en 1 keer soo as voor:

-Gelijck de nieuwe Nonn (...) Mans wou sien
-de broocke moet dangse // Soo as 't de keurs belieft

 

Bij G. Ogier12 komt in vergelijkende zinnen 4 keer gelijck voor, evenals 1 keer gelijck als; in het Hollandse plagiaat bleven 2 gelijck-gevallen bewaard, maar één ervan kreeg een bijkomend als; uit de pen van de bewerker komt nog één gelijk-zin, waar de oorspronkelijke tekst geen vergelijking heeft:

-En gelyckmen hem behoort voor syn gebuer te setten
(En gelyk als men hem voor syn buuren hoort te setten)
-In stil gehoorsaemheyt
(Gelyk een vrou betaemt)

 

Verder komt nog 1 keer soo als voor, evenals 1 keer soo, dat in de Hollandse versie door als vervangen wordt:

-'t Is soo als Iouffrou seyt
('t Is soo als Juffrou seyt)
-Ick scheed' (...) daer af soo 't is vercregen
(Ik schey (...) daer van, als 't is gekregen)

Of deze verandering geïnterpreteerd moet worden als een aanduiding dat soo, dat ook later nog in Zuidnederlandse teksten een bescheiden konkurrent voor gelijk is, voor het noordelijke taalgevoel onaanvaardbaar was, kan hier niet uitgemaakt worden.

 

Bij Wouthers14 komen gelijk en alsoo resp. 3 en 1 keer voor:

-Ghelijck ghy siet, wy syn toen noch van Godt gespaert
-Doet dat alsoo ghy wilt

 

De Bie15 gebruikt als (4 keer), gelijck (31 keer) en gelijck als (4 keer); soo en soo als komen ook elk 1 keer voor:

-Die qualijck hunnen cost verdienen
als ick sien
-goet vier daer ick my aen can wermen
Ghelyck ick ben ghewoon
-Dat in 't transport van goet ten minst geen swaricheyt
Can steken soo ick 't doen
-wat datter uyt can rijsen
Te weten naer-berou, soo als ick wil bewijsen

 

Bij Kerricx16 werd uitsluitend gelijck (7 keer) aangetroffen:

-Hy is tot sulck ontsagh geraeckt
Dat hy imant kan doen hanghen
Gelijck onsen Meyer doet

 

Bij Barbara Ogier (?)18 daarentegen komen zowel als (2 keer) en gelijck (3 keer) als alsoo (1 keer) voor:

-Ick heb de waerheydt als gy sien condt aen myn sy
-Maer hy is wegh gegaen, gelijck ick heb verstaen
-Alsoo gy wilt

 

Bij Bouvaert19 werd slechts 1 geval met gelijck aangetroffen:

-Want, gelijk' er gaet in spel
‘Lange Neysen hooren wel’!

 

Bij Pauwels vindt men als (1 keer), gelijk (15 keer) en zoo (1 keer):

-‘...’ // Als schreef een duytsch Poëet
-Dit gaet gelyk ik will'
-alles, zoo het schijnt, om synen kost te winnen

Auteur + jaar als gelijk gelijk als zo alzo zoals
Van Haecht (1575) 5 24 - - (*): -
G. Ogier (1646) - 4 1 1 - 1
Wouthers (1675) - 3 - - 1 -
De Bie (1694) 4 31 4 - - -
Kerricx (1700?) - 7 - - - -
B. Ogier? (1714) 2 3 - - 1 -
Bouvaert (1775) - 1 - - - -
Pauwels (1769-76) 1 15 - 1 - -

Het blijkt dus dat op het einde van de 18e eeuw gelijk het meest frekwente voegwoord in vergelijkende bijzinnen was. Het verschil met een laat-zestiende-eeuwse tekst zoals die van Van Haecht is in dat opzicht niet heel groot. Opvallend is dat als nog altijd in die funktie voorkomt, evenals (al)zo, maar dat zoals maar in uiterst beperkte mate doorgedrongen schijnt te zijn:

 

In 19e-eeuwse literaire bronnen komt zoals vaker voor: bij J.F. Willems22 staat naast gelijk (1 keer) ook 2 keer zoo als:

-‘Uwe erfgenaemen konnen 'er de verkwister van worden, zoo als gy 'er den verzaemelaer van geweest hebt’
-niet gelyk ik het wenschte

 

In ‘De Noordstar’24 gebruikt Sleeckx meestal gelijk (6 keer t.o. 2 keer zoo als en 1 keer even als) en ook bij Conscience schijnt gelijk tamelijk frekwent, maar Van Kerckhoven schrijft meestal zoo als. Dat is dan ook weer in tegenstelling met het 19e-eeuwse en het huidige dialekt. Uit de dialektteksten van Conscience, Sleeckx en De Cort26 werden 12 gevallen gehaald met gelak; konkurrerende vormen werden niet aangetroffen:

-G'lak ge ziet (...) rai ik met de mosselbak (Sleeckx)
-gelak ze dad in 't pensjonaat ad gelie-erd (Sleeckx)

3. Besluit

In een zuidelijk centraal dialekt, met name het Antwerps, heeft gelijk in bepaalde konstrukties als verdrongen, zowel in woordgroepen zonder Vf als in bijzinnen. Er zijn geen konkrete bewijzen, dat de ontwikkeling in de late 18e-eeuw al afgesloten zou zijn. Onze 19e-eeuwse literaire bronnen laten ons in de steek wat dit aspekt betreft, zodat we niet met zekerheid kunnen uitmaken, wanneer het huidige systeem tot stand gekomen is.

De evoluties van dan naar als en van als naar gelijk vertonen onmiskenbaar een totaal verschillend verloop. Op het einde van de 16e eeuw staat dan nog schijnbaar onbedreigd, maar de afbraak van het als-dan-systeem verloopt daarna vrij vlug: op het einde van de 17e eeuw - wellicht reeds vroeger - is dan niet veel meer dan een reliktvorm, vooral na negaties en in laat-18e-eeuwse teksten wordt het niet meer aangetroffen. Men zou kunnen veronderstellen dat gelijk geprofiteerd zou hebben van de ‘overbelasting’ van als na het verdwijnen van dan om een van de funkties van als over te nemen. Daarvoor konden echter geen

bewijzen gevonden worden. Gelijk konkurreert met als op het einde van de 16e eeuw, wanneer dan nog onaangetast schijnt. Gedurende de 17e en de 18e eeuw gaat gelijk er als voegwoord in woordgroepen zonder Vf niet opzienbarend op vooruit, ook al is dan dan al feitelijk uitgeschakeld. De vooruitgang van gelijk als voegwoord in de bijzin is evenmin spektakulair. Ook wanneer het als-dan-systeem al lang opgedoekt is, is er nog altijd geen doorslaggevend bewijs voor het bestaan van een als-gelijk-systeem te vinden. Dat de uiteindelijke overwinning van gelijk ten koste van als in de zuidelijke centrale dialekten in direkte samenhang zou staan met een verandering in de als-dan-verhouding, is dus wel erg twijfelachtig.

 

Yvette Stoops


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde