Taal en Tongval. Jaargang 31

[p. *2]

Foto Arie-Jan Gelderblom

[p. 103]

In memoriam Prof. Dr. B. van den Berg
14 februari 1911 - 7 juli 1979

In de zomer van 1979 overleed de emeritus hoogleraar in de Nederlandse taalkunde, prof. dr. B. van den Berg. Velen wisten dat hij een zwak hart had en zich moest ontzien, maar men wist dat al zo lang en was eraan gewend geraakt. Zo kwam zijn dood toch nog onverwacht. Zijn heengaan betekent een verlies voor de Nederlandse taalkunde en men zal dat pas na verloop van tijd goed gaan beseffen. Zijn werk heeft namelijk kwaliteiten die veel meer solide zijn dan bij vluchtige beschouwing het geval lijkt te zijn; dat geldt vooral voor een aantal oudere publikaties. Mensen die regelmatig met hem te maken hadden, speciaal ook zijn Utrechtse studenten, zullen bovendien niet gauw zijn persoonlijkheid vergeten, een persoonlijkheid die gekenmerkt werd door een grote mate van bescheidenheid en een diepgaande vriendelijkheid. Van den Berg was afkerig van iedere vorm van kouwe drukte en zijn ordinariaat te Utrecht heeft hem eerder de betrekkelijkheid van wetenschappelijke eer en verdienste doen inzien dan dat het hem een merkbaar zelfbewustzijn verschafte. Het is geen frase wanneer men zegt dat eenvoud èèn van zijn meest kenmerkende eigenschappen was.

Zijn wetenschappelijk werk strekte zich uit over een zeer breed gebied. Hij was in dit opzicht een taalkundige van de oude stempel, die het hele veld overzag en geen specialist is geworden. In de bundel opstellen die de medewerkers van het Instituut De Vooys te Utrecht hem bij zijn afscheid in 1978 aanboden, is een bibliografie opgenomen die in zes onderdelen gesplitst is en bij het doorbladeren daarvan frappeert de veelzijdigheid. Het is terecht dat die bibliografie begint met de dialectologische publikaties van Van den Berg, want op dit gebied is hij begonnen met publiceren - reeds vóór de dissertatie Oude tegenstellingen op Nederlands taalgebied waarop hij in 1938 bij G.G. Kloeke promoveerde, had hij drie artikelen over dialectologie doen verschijnen - en tot in zijn afscheidscollege De grammatica van het Standaard-nederlands heeft hij getuigd van zijn interesse voor de dialectkunde. Toch is hij voor de meeste neerlandici, vooral studerenden, bij uitstek bekend geworden als de schrijver van Foniek van het Nederlands, dat voor het eerst in 1958 verscheen en dat als veel-gebruikt leerboek in steeds herziene en bijgewerkte edities het licht zag. De achtste druk uit 1978 had behalve de

[p. 104]

titel nog maar weinig gemeen met de eerste druk van twintig jaar daarvoor, want de foniek - naar de term van Van Haeringen die Van den Berg door zijn boektitel algemeen aanvaard maakte - ontwikkelde zich in die twee decennia zeer snel en Van den Berg hield die ontwikkeling nauwgezet bij. Zo zien we hoe dit studieboek zich van een typisch structuralistisch werk ontwikkelde tot een voornamelijk generatief opgezette klankleer.

Ook op het gebied van de historische taalkunde heeft Van den Berg zich grote verdiensten verworven. Een aantal van zijn artikelen, bijvoorbeeld die over de o's van P.C. Hooft en over boers en beschaafd in het begin der 17de eeuw werden klassieke titels op leeslijsten van studerenden. De auteur combineerde hier op gelukkige wijze zijn dialectologische ervaring met zijn kennis van de historische grammatica, een vakgebied dat hem net als alle andere gebieden tot het einde van zijn leven bleef boeien. Niet in de laatste plaats moet in dit verband het werk genoemd worden, waarmee hij alle historisch-geïnteresseerde morfologen aan zich verplicht heeft, het Retrograad woordenboek van het Middelnederlands uit 1972.

In de economisch zo moeilijke crisistijd was Van den Berg leraar geworden bij het middelbaar onderwijs, eerst in Rotterdam, na de oorlog in Haarlem. In deze werkkring ontstond zijn belangstelling voor de moderne grammatica, die ertoe leidde dat hij een Beknopte Nederlandse spraakkunst schreef, die voor het eerst in 1952 verscheen en die tot 1967 herdrukt werd. Ook dit boek toonde een ontwikkeling die gelijke tred hield met de evolutie van de taalkundige inzichten van de auteur: van een nogal traditionele schoolspraakkunst tot een structuralistische grammatica met aandacht voor de woordgroepleer. Vooral die woordgroepleer heeft hem een tijd bezig gehouden en de eerste jaren van zijn hoogleraarschap in Utrecht (sinds 1 september 1962) waren grotendeels gewijd aan onderzoek naar de Nederlandse zinsbouw en woordvolgordeverschijnselen. Zich afzettend tegen de woordgroepleer van Van der Lubbe en zich baserend op inzichten van Reichling en Uhlenbeck ontwikkelde hij een lineaire analyse-methode met een heel eigen terminologie. Het tekent de man en de taalkundige dat hij de moed had dit systeem weer prijs te geven. Na zijn Inleiding tot de Middelnederlandse syntaxis uit 1971, die nog stoelde op de taalkundige opvattingen van de voorafgaande jaren, richtte Van den Berg zich namelijk op de transformationeelgeneratieve grammatica, die hij na aanvankelijke aarzeling tenslotte geheel aanvaardde. Het komt zelden voor dat iemand na zijn zestigste levensjaar nog een soepelheid van geest vertoont die hem in staat stelt

[p. 105]

een geheel afwijkend paradigma in de wetenschap te accepteren. Van den Berg was dit gegeven en hij verbaasde zijn collega's door zijn nieuwe, vaak gedurfde aanpak van taalkundige problemen, ook waar het historisch materiaal betrof.

Zijn brede belangstelling maakte hem bij uitstek geschikt voor de functie van redacteur van De nieuwe taalgids, het neerlandici-tijdschrift dat aandacht voor zeer uiteenlopende richtingen toont en niet tot één specialisme beperkt wil zijn. Sinds 1963 tot zijn dood toe was Van den Berg met hart en ziel redacteur en de laatste jaren was hij als nestor in de redactie de centrale figuur die alle kopij in ontvangst nam en de contacten met de uitgever en de auteurs voor zijn rekening nam, een tijdrovend werk waarvoor geen moeite hem te veel was. Bovendien schreef hij een groot aantal recensies voor dit tijdschrift en droeg hij veel bij aan de rubriek met aankondigingen en mededelingen. Vooral ook door dit redacteurschap heeft Van den Berg zich in brede neerlandistische kring verdiensten verworven.

Van den Bergs leven is echter - wetenschappelijk gezien - niet altijd even makkelijk geweest en men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat het hoogleraarschap hem niet gebracht heeft wat hij zich ervan moet hebben voorgesteld. Het heeft hem dat ook niet kunnen brengen, want de tijdgeest werkte hem wel erg tegen. De veranderingen in het universitaire studieprogramma brachten een rigoureuze reductie van de historische taalkunde met zich mee en Van den Berg heeft moeten aanzien hoe het vak dat hij lief had, mede onder druk van studentenzijde als steeds minder belangrijk beschouwd werd en door steeds minder studenten als specialisme gekozen werd. Daarmee hangt samen dat het hem pas na zijn emeritaat vergund was voor de eerste en enige maal als promotor op te treden. De andere promovendi die hij had, heeft hij niet meer tot het einde kunnen begeleiden. Niet alleen voor hen is hij te vroeg gestorven; ook in het licht van de hernieuwde belangstelling voor de historische taalkunde in de allerlaatste tijd is het bitter te moeten constateren dat Van den Berg aan deze herleving geen aandeel en geen vreugde meer zal hebben. Na zijn werkzaamheden met de lineaire syntaxis kwam ook de transformationele grammatica in zekere zin te laat voor hem. Ondanks de verrassende wendbaarheid van geest die hem in dit opzicht kenmerkte, heeft hij eenvoudig de tijd niet meer gehad hier tot omvangrijk werk te komen.

Behalve door deze veranderingen in het wetenschappelijk paradigma werd Van den Bergs hoogleraarsperiode gekarakteriseerd door sociale veranderingen binnen de universiteit, die onder de naam democratisering

[p. 106]

een veelheid van verschijnselen verbergen die niet altijd even gemakkelijk te verwerken zijn voor iemand die de oude universitaire mores nog heeft gekend. Van den Berg was niet de enige van zijn leeftijdgenoten en collega's die met lede ogen zijn tijd zag verdwijnen aan vergaderingen, werkoverleg, commissiewerk en wat dies meer zij. Het pakte hem vaak erg aan en zijn medewerkers op het Instituut De Vooys zagen dikwijls met bezorgdheid hoe hij tijdens vergaderingen zichtbaar onwel werd. Zijn gezondheid liet in die laatste jaren veel te wensen over en menigeen vermoedde dat juist die bestuurlijke veranderingen daarvoor niet bevorderlijk waren. Niettemin werkte Van den Berg naar vermogen aan alles mee en mede door zijn innemende vriendelijkheid wist hij hierdoor de blijvende sympathie te verwerven van allen die met hem te maken hadden.

Voor deze laatste categorie mensen zal hij bovenal als betrouwbaar collega, humaan chef en vaderlijke vriend blijven voortleven. Voor die veel grotere categorie neerlandici die hem alleen uit zijn werk hebben leren kennen (of hem nog zullen leren kennen) zal hij blijven bestaan als een veelzijdig taalkundige op wiens publikaties men steeds vaker terug zal grijpen. Vooral door die soliditeit die we in het begin noemden zal dan blijken hoezeer Van den Bergs heengaan een werkelijk verlies voor de neerlandistiek betekent.

M.C. van den Toorn.