Taal en Tongval. Jaargang 30

[p. 192]

Boekbespreking

Geschiedenis van de Nederlandse Taalkunde. Onder redactie van Prof. Dr. D.M. Bakker en Dr. G.W. Dibbets. Malmberg. Den Bosch. 1977; prijs: f 48.50.

In 1931 verschijnt bij Wolters De Vooys' Geschiedenis van de Nederlandse Taal in hoofdtrekken geschetst, een boek dat jarenlang beginnende en gevorderde Neerlandici als leidraad heeft gediend, getuige de 5 drukken die het beleefde, in 1970 nog gevolgd door een fotomechanische herdruk van de 5de editie. De titel diende op twee manieren te worden geïnterpreteerd.

Enerzijds schreef De Vooys een geschiedenis van het Nederlands in zijn verschillende ontwikkelingsfasen, met vooral aandacht voor de invloeden op onze taal van het Frans, het Duits en voor de verschillende taalkringen (rederijkerstaal, ambtelijke taal). Klankleer, grammatica, syntaxis kwamen niet aan bod - hetgeen van Ginneken in Onze Taaltuin 1, 222 [1932] tot een vernietigende kritiek bracht -, maar het lag ook niet in de bedoeling van de auteur om meer te schrijven dan een schets, waarin de hoofdlijnen voor een meer uitgewerkte geschiedenis van het Nederlands werden aangegeven.

Anderzijds gaf De Vooys een geschiedenis van de ontwikkeling van de Nederlandse taalkunde, met veel ruimte voor de spraakkunsten, de spelling, lexicografie en filologie, voor grammatici als Huydecooper en Ten Kate en taalgeleerden als De Vries, Te Winkel, Roorda.

Als in 1970 de fotomechanische herdruk van het werk verschijnt, betreurt Pauwels in Leuvense Bijdragen 13, 185 het dat het boek niet tot 1970 is bijgewerkt. W. Hendriks neemt in Dokumentaal 1, 21 deze klacht over en roept op tot een in ieder geval bibliografische aanvulling op De Vooys. Deze opwekkingen leiden er toe dat in de herfst van 1970 een groep Nederlandse en Belgische taalkundigen bijeenkomt - op instigatie van Paardekooper; zij besluit De Vooys' Geschiedenis niet bij te werken, maar er een geheel nieuw werk voor in de plaats te brengen. De tweeledige opzet van De Vooys wordt doorbroken; er zal zowel een afzonderlijke Geschiedenis van de Nederlandse Taal als een Geschiedenis van de Nederlandse Taalkunde verschijnen. De laatste krijgt de voorrang.

Het resultaat van deze plannen is een boek dat onmisbaar zal worden voor de aankomende Neerlandicus en ook de vakman nog veel nieuws te bieden heeft niet in het minst dank zij de uitgebreide bibliografie achterin, die een goede aanvulling geeft op het inmiddels ook al verouderde Netherlandic Language Research van Van Haeringen, dat een spoedige herbewerking verdient.

Het werk is verdeeld in 6 afdelingen.

1. In afdeling een komt de grammatica aan bod.

G. Dibbets beschrijft de opkomst van de grammatica's van de moedertaal in de 16de en 17de eeuw, die zich nog vooral met orthografie en etymologie bezighouden. Hij laat daar een kort overzicht van Griekse en Latijnse grammatica's aan vooraf gaan.

[p. 193]

J. Knol schetst als hoofddoel van de 18de-eeuwse grammatica: de opbouw van de moedertaal, vandaar in deze eeuw de grote belangstelling voor taalregels.

Naast de traditionele grammatica (etymologie, spelling, syntaxis), komt de historische benadering van de taal in zwang (Huydecoper, Verwer, Ten Kate).

D. Bakker beschrijft de 19de-eeuwse grammatica-beoefening: de schrijftaalregeling, de logisch-filosofische taalkunde en de opkomst van de vergelijkende en historische taalkunde, met natuurlijk de band tussen natuurwetenschap en taalkunde die leidde tot een hoge vlucht van de fonetiek en een strenge methodiek bij de Junggrammatiker.

M. v.d. Toorn tenslotte bespreekt de 20ste-eeuwse spraakkunst. Hij besteedt aandacht aan de ontwikkeling van de traditionele grammatica, van de structurele linguistiek, waarin hij drie richtingen onderscheidt (De Groot; Reichling/Uhlenbeck; Paardekooper) en van de jongste loot der taalkunde: de transformationeel generatieve grammatica.

2. Uiteraard neemt de spraakkunstgeschiedenis de meeste plaats in (194 pp.), maar het verheugt mij, als lexicograaf, te constateren dat de lexicografie met 50 pp niet misdeeld werd.

De afdeling opent met een korte bijdrage van P. van Sterkenburg over de lexicografie in de middeleeuwen, de tijd waarin woordenboekjes vnl. als hulpmiddel bij het vreemde talen-onderwijs dienden.

F. Claes schetst de 16de-eeuwse lexicografie als de ontwikkeling van schoolboekjes naar woordenboeken, met een interessante uiteenzetting over de eerste echte Nederlandse lexicograaf: Kiliaen.

F. de Tollenaere besluit de lexicografische afdeling met een hoofdstuk over de 17de- en 18de-eeuwse lexicografie, die voorgoed een einde maakt aan de allesoverheersende positie van het Latijn als uitgangs- of doeltaal.

Frans- (Duits-, Engels-, Spaans-) Nederlandse woordenboeken komen daarvoor in de plaats. Tegen het einde van de 18de eeuw pas komt de belangstelling voor een woordenboek uitsluitend gericht op de eigen taal, met als resultaat het woordenboek van Weiland en uiteindelijk het WNT.

Aan dit laatste woordenboek wordt ruime aandacht geschonken - ook de wijze van bewerken komt ter sprake - evenals aan het Middelnederlandsch Woordenboek en de synchrone woordenboeken als Van Dale, Koenen, Kramers.

3. In zijn bijdrage over de filologie en haar hulpwetenschappen geeft M. de Haan een goede omschrijving van het begrip filologie, een term die vooral door de andere betekenis die het Engels aan philology hecht nogal eens verwarring wekt. Hij ziet als voornaamste taak: de vaststelling van de meest authentieke vorm van een tekst, waarvoor kennis van de auteur, de cultuur en de traditie die zijn werk beinvloed hebben onmisbaar is.

4. M. Gysseling verhaalt de ontwikkeling van de plaats- en persoonsnaamkunde, die al in de 16de eeuw dilettantisch werd beoefend, maar pas in de 19de eeuw, vooral door de grote baanbreker Ernst Förstemann wetenschappelijk werd aangepakt.

5. J. Goossens beschrijft in de geschiedenis van de Nederlandse dialectstudie de voorwetenschappelijke tijd van de dialectbeoefening (localiseringen in Kiliaen,

[p. 194]

verzamelingen eigenaardige woorden), de neogrammatische dialectologie, die zich met haar natuurwetenschappelijke achtergrond vooral uitte in historische grammatica's van dialecten en uiteindelijk leidde tot de dialectgeografie, waardoor de regelmatige correspondentie tussen de klank- en vormsystemen van verschillende dialecten kon worden opgespoord. Er blijkt dan dat grenslijnen van een zelfde klankontwikkeling bij verschillende woorden een verschillend verloop kunnen hebben.

De expansiologische dialectologie verklaart deze grenzen taalsociologisch, uit invloed van een als superieur aanvaarde groep of streek. De structurele dialectologie verklaart bepaalde taalontwikkelingen als reactie op andere taalontwikkelingen.

Tenslotte signaleert Goossens een aantal nieuwe stromingen waarin vooral invloed van de T.G.-grammatica en de sociolinguistiek is te ontdekken en geeft een overzicht van de dialectwoordenboeken.

6. Het is een goede gedachte geweest het slothoofdstuk te wijden aan de Neerlandistiek extra muros. Over het algemeen is de Nederlandse taalkundige weinig op de hoogte van het werk van zijn collega die aan buitenlanders Nederlands doceert. W. Thys, die een opgave van de leerstoelen en een karakterschets van de onderwijssituaties geeft, wijst met nadruk op de overweldigende hoeveelheid publicaties van Neerlandici extra muros: ‘Het geduldig beluisteren en noteren, vaak jarenlang, van de taalmoeilijkheden van buitenlandse studenten, heeft de extramurale neerlandisten gemaakt tot optimale beschrijvers van het Nederlands als vreemde taal.

Aan 't eind van het boek is een lijst met termen die in het boek worden gebruikt opgenomen; er zou geen handboek meer mogen verschijnen zónder zo'n verklarende index.

Leiden

Hans Heestermans