Taal en Tongval. Jaargang 30

[p. 91]

‘Koning en gevolg’ vervolgd

In dit tijdschrift (TT 11 (1959): 117-120) publiceerde W.J.H. Caron zijn artikel Koning en gevolg, dat later werd opgenomen in zijn verzamelde taalkundige studies Klank en teken (Groningen, 1972): 160-163. Caron ging daarbij in op woorden van Christiaen van Heule in diens Nederduytsche spaec-konst ofte tael-beschrijvinghe (Leiden, 1633) 148: ‘Als naer N eene G volcht zo wort de G in eene C of K verandert, als in plaetse van Koning zeyt-men Koninc, alzo zeggen wy Spronc voor Sprong, Lanks of Lanx voor Langs’. Naar Carons (hier door mij niet betwiste) opvatting achtte Van Heule de gelijkvormigheidsspelling in woorden als koning, waar het teken g een stemhebbende consonant zou kunnen aanduiden als in het meervoud koningen, misleidend voor de uitspraak, aangezien in het Nederlands in absolute auslaut geen stemhebbende consonant wordt gerealiseerd: om dezelfde reden verwierp Van Heule eerder (p. 6) de gelijkvormigheidsspelling dag, hand etc. en gaf hij de voorkeur aan dach, hant etc. In het meervoud koningen is dus duidelijk een stemhebbende consonant te horen, in het enkelvoud een stemloze, door Van Heule met c of (daaraan equivalente) k verbeeld. Met betrekking tot de realisering van g in het meervoud koningen aarzelde Caron: ‘Of die g in koningen een velare media was dan wel een stemhebbende velare spirant, laat ik in het midden. Ze was nog hoorbaar volgens Van Heule. Daar gaat het om’ (voetnoot 7).

In duidelijk relatie met hetgeen door Caron met betrekking tot Van Heule werd opgemerkt, staat een mededeling van Lodewijk Meijer in een boek waarin we niet licht taalkundige opmerkingen zullen zoeken: De Christlijke Ghódt-ghe-leertheidt van Marcus Fridericus Wendelinus, ‘vertaalt door Alhardt L. Kók’ (Amsterdam, 1655). Na Kóks overlijden werd deze vertaling door Meijer voltooid en uitgegeven, voorzien van een voorrede, waarin Meijer o.a. de spelling van Kók ‘met eenighe uit zijn mondt ghe-hoórde redenen’ verdedigde tegen de criticasters. We lezen hier: ‘Voorder stuit haar (t.w. de vitters; G.D.) oók teghen de borst, dat de g de h tót een by-na on-scheidelijke met-ghe-zellin heeft. Maar by-zo-ver zy die harde uit-aasseming der h in zich ont-beert, als blijkt in zangen, brengen, Koningin, en dier-ghe-lijke, al-waar zy een ghe-luidt, wat na de k hellende, uit-drukt, zal zy om die (t.w. “die harde uit-aasseming”; G.D.) te ver-beelden, de h noódt-zaaklijk te baat moeten neemen’.

[p. 92]

In woordparen als zinken - zingen, banken - bangen representeert volgens Meijer het vierde letterteken op elkaar gelijkende klanken: k en een klank ‘wat na de k hellende’. Het komt me voor dat we bij Meijers (en Van Heules) woorden mogen denken aan een oppositie k - g: in woorden als zangen, brengen, koningin (de voorbeelden van Meijer) zal een klank te horen zijn geweest gelijk aan die in het Engelse finger, de velare stemhebbende occlusief g, die in hedendaags Nederlands als fonologisch niet relevante variant van k optreedt vóór b of d (zakboek, zakdoek). Deze g is voor het zeventiende-eeuws waar Meijer van gewaagt, geen variant of leenfoneem, in tegenstelling met hedendaags ABN (vgl. A. Cohen e.a., Fonologie van het Nederlands en het Fries. 's-Gravenhage, 1961²: 32), en hoorde dus thuis in het fundamentele systeem van (waarschijnlijk regionaal beperkt) ouder Nederlands, zoals ook C.B. van Haeringen in het slot van zijn opstel Onze ‘uitspraak’ van het Middelnederlands (Ntg 46 (1953): 9-18 en 47 (1954): 65-76; ook in Gramarie (Assen, 1962): 152-182) voor het Middelnederlands aannam. Wat de klank betreft waarover we hier spreken, vertoonde een woord als koning (door o.a. Van Heule uitgesproken als koninc) ten opzichte van een woord als koningin dezelfde tegenstelling als hand (door Van Heule uitgesproken als hant) ten opzichte van handen: de oppositie stemloos - stemhebbend.

Uit de woorden en de voorbeelden van Meijer te concluderen dat hij woorden als zang, breng, koning zou hebben uitgesproken met ŋ, ware m.i. onjuist. De opmerking van de Leidenaar Van Heule, die -c spelt (iets waarin Kók en Meijer hem overigens niet volgen: zij geven de voorkeur blijkbaar aan de gelijkvormigheidsspelling), wijst al in een andere richting. En in de Verhandelingen van der letteren affinitas (Amsterdam, 1728), aan de totstandkoming waarvan Meijer rond 1675 heeft meegewerkt, wordt erop gewezen (p. 4) dat dergelijke woorden met k en met g worden uitgesproken: ‘De overeenkomst der klank van de ng en nk blykt in angst en ankst, vangst en vankst, jong en jonk, koning en konink, zang en zank, hengsel en henksel, en diergelyke, die wy zonder onderscheid óf met g, óf met k uitspreeken’. Aan een klank ŋ wordt hier dus niet gedacht! En Johannes Gosens van Helderen schrijft in zijn Neerduitse spelkonst (Amsterdam, 1683): 5: ‘Merkt, een g agter een n wort k agtig gelezen, als tang tange... ding dingt dingen’. Klaarblijkelijk was gedurende de tweede helft van de zeventiende eeuw ng nog niet overal ŋ, zoals in 1635 in de Spreeckonst van de Delftenaar Petrus Montanus, maar n + g, waarvan de stemloze glijder x aan het woordeinde soms een stemlozen ploffer k werd.

G.R.W. Dibbets.