Taal en Tongval. Jaargang 28

[p. 203]

Boekbesprekingen

N.J. Schuurmans (Broeder Dominicus), Verbindingen met specifiek enklitische pronomina in het Westbrabants. Mededelingen van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde, Speciaal nummer, 1975, 71 blz. (Prijs: f 2,- + verzendingskosten).

Over de wenselijkheid van publikatie van de skriptie van N.J. Schuurmans, 20 jaar na de voltooiing ervan, kan men na lektuur nauwelijks diskussiëren; of de bezorger, A. Weijnen, er goed aan gedaan heeft het handschrift van de inmiddels overleden auteur zonder aanpassingen af te drukken, is minder duidelijk. Als bezwaar wil ik niet aanvoeren dat geen rekening is gehouden met recente literatuur (Weijnen vermeldt in zijn Woord Vooraf problemen als de g in hij heget, en vooral de assimilatie); evenmin trouwens dat het geheel in een nu toch wel sterk verouderd model past: beide inkonveniënten kunnen door de lezer opgevangen worden. Wel hinderlijk is dat de tekst al te vaak zijn karakter van skriptie verraadt: een groot aantal overbodige uitweidingen, waarin de auteur zijn belezenheid illustreert, bemoeilijken en vertragen de lektuur; ook in de voetnoten had drastisch gesnoeid kunnen worden zonder dat relevante informatie verdween. Dergelijke ingrepen hadden m.i. geen afbreuk gedaan aan de verschuldigde piëteit.

Het werkje behandelt de Westbrabantse specifiek-enklitische pronomina -ə (voor 2e persoon), ti, təm, tər (voor 3e pers.), d.w.z. die vormen die enkel direkt na onderschikkend(e) woord(groep) of na persoonsvorm voorkomen. De auteur lijkt nogal wat last te hebben met een verklaring van die overeenkomst tussen beide types van verbindingen (cf. blz. 58-61); zuiver syntaktisch komt het natuurlijk hierop neer dat de genoemde vormen nooit ‘plaatsonderwerp’ kunnen zijn, en voorts, als onbetoonde pronomina niet los te maken zijn uit wat Paardekooper de ‘begingroep’ van de zin noemt. Formeel liggen de zaken moeilijker: waar komt in bijzinnen de dentaal in de 2e persoon vandaan (toende - diedə - e.d.), en hoe is in hetzelfde zinstype te verklaren dat de geponeerde grondvorm met ongespannen vokaal in de 3e-persoonspronomina (die, dəm, dər) verscherpt wordt, ook als het woord waar het pronomen op volgt, op vokaal of ongespannen konsonant eindigt (cf. toentie - dietəm - e.d.)? Schuurmans verwerpt in beide gevallen de hypotese dat er van kongruerende voegwoorden sprake zou zijn (formeel ligt die hypotese voor de hand, cf. blz. 47), en denkt in de eerste plaats aan een oudere konstruktie met ekspletief dat, of beter at, na de meeste onderschikkende woord (groep)en. Terloops mag hier opgemerkt worden dat een geografisch onderzoek naar het voorkomen van dat ekspletieve voegwoord de ruime verspreiding daarvan aan het licht zou gebracht hebben (hetzelfde geldt trouwens van het samenvallen van als en dat in een groot deel van de Brabantse dialekten), en dat Schuurmans dus wel wat te voorzichtig is als hij nogal aarzelend poneert dat dat zinstype in oudere vormen van het Bredaas misschien wel veel algemener was dan in het huidige dialekt. Dat inzicht zou hem misschien voor toendə e.d. een andere verklaringswijze aan de hand gedaan hebben dan die door haplologie uit toen-

[p. 204]

dəd-ə (zelf door verdoffing ontstaan uit toen-dad-ə (cf. blz. 57-58): het is makkelijker en overtuigender om uit te gaan van een grondvorm toen-ad-ə, waarin door metanalyse de dentaal met het oorspronkelijke pronomen samengenomen wordt, en uiteindelijk de verdofte klinker wegvalt.

Wij kunnen het dus zeker met de auteur eens zijn dat de vormen van de enklitische pronomina in de Westbrabantse bijzin waarschijnlijk niet door een kongruentie van de voegwoorden te verklaren is, maar door metanalyse (waarbij ook de vorm van diezelfde voornaamwoorden na werkwoorden een rol gespeeld zal hebben), in een ouder stadium van het dialekt; het genoemde verschijnsel werkt trouwens nog in andere gevallen door: na de meeste voegwoorden worden ongespannen frikatieven stemloos: cf. toen se dat saoge; ook hier zou vergelijking met het iets meer zuidelijk gelegen Brabants van de Belgische grensstreek weer sterk verwante types getoond hebben: toen a se da saoge: verdoffing en uiteindelijk deletie van de a in de laatste vorm zorgt voor de juiste output.

Schuurmans gaat echter m.i. te ver als hij, blijkbaar overmoedig geworden door zijn eigen verklaring van de Brabantse bijzinnen, ook andere bekende (of veronderstelde) gevallen van kongruentie van voegwoorden te lijf gaat: de Hollandse voorbeelden (azze/ovve m'n vrienden dat doen) laat hij blijkbaar over aan ‘meer ter zake kundigen’, maar i.v.m. de door V.F. Vanacker beschreven Vlaamse gevallen spreekt hij een zeker wantrouwen uit, omdat er ook zinnen met enkelvoudig subjekt zijn waarin het voegwoord, evenals dat bij meervoudig subjekt gewoon is, wel eens op dentaal eindigt: dɑntæ - dɑnk - dɑnək - dɑnt (cf. blz. 63-64). Nu is Vanacker z'n betoog i.v.m. de eerste geciteerde vorm (de meest frekwente) zonder enige twijfel juist (cf. mijn eigen artikel over het probleem in Taal en Tongval 27, 1970, 151-182): n is in een groot deel van het Vlaamse dialektgebied de enklitische 3e persoonsvorm. De kombinaties met 1e-persoonspronomen vragen om een andere verklaring, waarbij men zich bij Vanacker kan aansluiten (t wordt n via een tussenstadium d), maar die ook anders kan luiden: de vormen met nasaal komen juist in het Westvlaamse gebied voor waar het werkwoord bij de eerste persoon de uitgang n vertoont (kwe.tn̩ - kmutn̩), zodat ook hier van vormkongruentie met het werkwoord sprake kan zijn. Blijft dan nog uitsluitend de kombinatie dant over, opgegeven voor Sint-Niklaas en omgeving (een dialekt waar geen vormkongruentie (meer?) voorkomt bij meervoudig subjekt, maar dat ook werkwoordvormen als hij doent e.d. kent): hier is een fonetische verklaring zoals door Vanacker voorgesteld (en door Schuurmans overgenomen), wel degelijk op z'n plaats. Het lijkt dus wel waarschijnlijk dat de kombinaties bij enkelvoudig subjekt stuk voor stuk anders verklaard moeten worden als die met meervoudig: tot nader order blijft de beste verklaring voor de laatste nog steeds die van de kongruerende voegwoorden.

De bovenstaande opmerkingen zijn niet bedoeld om het werk van Schuurmans in diskrediet te brengen; ze illustreren wel hoe moeilijk het werk van de dialektoloog is: enerzijds moet hij heel de tijd het oog houden op verwante verschijnselen uit al of niet ver verwijderde dialekten; anderzijds stapelen de interpretatie-moeilijkheden zich op zodra hij het eigen vertrouwde taalsysteem verlaat.

Alles samen moeten wij gelukkig zijn met het Nijmeegse initiatief om deze monografie in het licht te geven: ze bevat een schat aan observaties, en, voor zover de auteur zich bij zijn eigenlijk onderwerp houdt, bijzonder waardevolle voorstellen tot analyse.

[p. 205]

Wat de verzorging van de uitgave betreft zijn er nogal wat fouten te signaleren: op p. 39 ontbreekt zelfs een hele regel.

G. De Schutter

G. Geerts, Voorlopers en varianten van het Nederlands, een gedokumenteerd dia-- en synchroon overzicht.
Uitg. Acco, Leuven 1975, Prijs F. 34,-

Met het onderhavige werk, dat eigenlijk een derde, herziene en vermeerderde, uitgave is van zijn in 1967 voor de eerste maal en in 1970 in een tweede druk verschenen Herkomst en groei van het Nederlands heeft de schrijver, die in zijn ‘dokumenten’ vele anderen aan het woord laat, een goede daad verricht. Hij heeft blijkbaar een geleidelijk aan steeds meer verouderedne Geschiedenis van de Neder landse Taal van De Vooys willen opvolgen, wat nog des te wenselijker was, omdat de eerste druk daarvan eigenlijk al van 1931 dateerde. Gunstig steekt het boek al bij De Vooys af door zijn uitvoerige behandeling van de dialecten. Geheel nieuw is de sterke synchroon-sociolinguistische inslag. Hier valt nog een onmetelijk gebied te exploiteren. Het is dan ook begrijpelijk dat de betrekkelijk vele pagina's die de schrijver aan dit onderwerp wijdt, minder een beeld tekenen dan wel theoretische beschouwingen leveren.

Wat de details hier betreft, kan men overigens alle waardering voor schrijvers uiteenzettingen hebben. Een Nederlands Limburger moet echter wel bezwaren maken tegen de formulering op blz. 178 dat ‘standaardtaal en dialekt geleidelijk aan symbolen geworden (zijn) voor respektievelijk de hogere en de lagere standen’, want voor de Nederlandse Limburger gaat dit in ieder geval (nog) niet op. Wel vraag ik me af of schr. met zijn paragraaf 4.3.5.1 op blz. 176 zijn doel niet voorbijschiet. Ik heb er niet de minste moeite mee om het interessante van het sociolinguistisch onderzoek in te zien, maar ik maak bezwaar tegen uitspraken als: ‘De sociale gedifferentiëerdheid is een essentiëel kenmerk van taal; de geografische verspreiding is dat niet’. Areaallinguistische beschouwingen lijken mij voor een linguist niet minder waardevol dan sociolinguistische. Maar wie zou zeggen dat deze controverse lijkt op de discussie over de Ausnahmslosigkeit der Lautgesetze, zou daarin wel eens gelijk kunnen hebben.

Met zijn incorporatie van germanistiek en zelfs indo-europees geeft Geerts ook weer meer dan De Vooys. Misschien is dat ook wel hierom gewenst, dat de diachronische beschouwingen aan sommige universiteiten heden beslist niet aan hun trekken komen.

In de behandeling van de oudste perioden heeft de schr. echter hier en daar wel eens een steek laten vallen.

Waar hij op blz. 9 beweert dat het stamland van de Indoeuropeërs zou gevormd zijn door de gebieden van de Elbe, de Oder en de Weichsel, volgt hij nu juist de theorie die toch niet zo heel waarschijnlijk is. Dat het Litouws misschien het dichtst bij het oorspronkelijke Indoeuropees staat, is voor een taalgeograaf geen reden om het oer-indoeuropees in de buurt van Litouwen te plaatsen. Het oudste vindt men juist veelal aan de periferie. Als men het trouwens over het stamland van de Indoeuropëers heeft, zou men toch ook het standpunt van N.S. Troebetzkoy (Gedanken über das Indogermanenproblem, Acta Linguistica I (1939) 81-89) moeten vermelden. Deze wijst erop dat met de vraag naar het stamland de vraag ei-

[p. 206]

genlijk onjuist gesteld is. Het is in hoge mate onwaarschijnlijk dat er ooit een Indoeuropese oertaal geweest is. De vraag is alleen, waar het Indoeuropese taaltype ontstaan is. Voorts is de onderscheiding van Servisch en Kroatisch als twee afzonderlijke talen, op blz. 10, wel aan Lecoutere-Grootaers ontleend, toch allesbehalve waarschijnlijk. Op blz. 11 komt de indeling in centum- en satemtalen ter sprake. Waar Geerts zelf de realiteit van deze scheiding al in twijfel trekt, zou ik mij stellig nog negatiever opgesteld hebben. De hele onderscheiding berust toch uitsluitend op de regel der velaarrijen (en de zgn. kriu-regel), regels die zelf trouwens nog enige speling vertonen.

Op blz. 14 dateert Geerts de Tochaarse overlevering pas na 1000 na Chr. Dit moet een vergissing zijn. De Tochaarse teksten stammen al uit de 7de, misschien zelfs al uit de 6de eeuw (n. Chr.). Ook zijn er, hoewel schaarse, Gallische teksten (bv. pottebakkersrekeningen) van ver voor het jaar 1000 (vgl. G. Dottin, La langue Gauloise, 1920, blz. 43-45 en L. Weisgerber, Die Sprache der Festlandkelten in: Deutsches archäologisches Institut, Römisch-Germanische Kommission, Zwanzigster Bericht 1930, 147-226), maar ik geef toe dat dit niet veel te betekenen heeft.

Bij de presentatie van de ide. foneeminventaris op blz. 14 had eigenlijk vermeld dienen te worden, dat deze in die vorm geconstrueerd is voor de periode ogenblikkelijk vóór het zgn. uiteenvallen van het Indoeuropees. Heel bevreemdend is dat Geerts de gepalataliseerde velaren weglaat, te meer omdat hij ze in Krahes schema, op blz. 17, wel hun plaats geeft. Ook is het onjuist, in het ide. systeem de lange diftongen weg te laten; trouwens ook aan de þ (denk aan de verhouding van gr. ἄρϰτος en lat. ursus) had aandacht besteed kunnen worden. Ook is het onbevredigend dat er totaal geen melding gemaakt wordt van de laryngalentheorie. Men kan opmerken dat dit meer een kwestie van chronologie binnen het oerindoeuropees betreft, maar in ieder geval zijn in het Hettitisch nog laryngalen aanwezig en allerlei armeense h's, baltische intonatieverschijnselen, griekse prothetische vocalen en ook wel enkele germaanse verschijnselen worden toch uit de laryngalen verklaard.

Vreemd is dat Schr. op blz. 39 de termen ē¹ en ē² met het oergermaans verbindt. Deze terminologie kan alleen zin hebben voor het gotisch. In een woord als got. hēr kan men van een oergermaanse ê spreken, maar in bv. mnl. mane, got. mēna neemt ieder een oergerm. æ̂ aan.

Op blz. 25 worden naast de Salische de Ripuarische Franken genoemd. Men moet echter niet vergeten, dat de naam van de Ripuarische Franken (in tegenstelling tot die van de Salische) pas in 726 voor het eerst verschijnt. Max Pfister, La répartition géographique des éléments franciques en Gallo-roman, Revue de linguistique romane, 1973, 126-149, betoogt dan ook dat het een anachronisme is, Ripuariërs en Saliërs in één adem te noemen. Men kan beslist niet met Geerts zeggen dat de Ripuariërs ‘in de buurt van Keulen de Rijn overtrokken en ook via Mainz en Trier de Maasstreek bereikten en Maastricht en Tongeren onderwierpen’. Het is plastisch voorgesteld, maar totaal onbewezen.

Op blz. 31 wordt wel van de Limburgse Aiolfragmenten gerept, maar ontbreekt de naam van Veldeke.

Op blz. 82 vlg. behandelt Geerts het ‘ontstaan en de ontwikkeling van de standaardtaal in het Noorden’. Geerts vertegenwoordigt daar het traditionele standpunt: ‘De bijdrage van het Zuiden aan het ABN is werkelijk heel belangrijk geweest’. Dat klinkt anders dan wat ik onlangs formuleerde: ‘In oorsprong is...

[p. 207]

het ABN de in de zeventiende eeuw door de Hollandse aristocratie gesproken taal’ (A.A. Weijnen, Het Algemeen Beschaafd Nederlands historisch beschouwd, 1974, 17-18). Zeker kan men achter de eerste vocaal in vagevuur en de ē in schede, en achter veel andere verschijnselen, zuidelijke invloeden bespeuren. Het is echter de vraag of die alle pas rond 1600, bijv. door zuidelijke emigranten, gebracht zijn. Ik heb de stellige overtuiging, dat voorzover het gesproken ABN zuidelijke elementen bevat, die in overgrote meerderheid al voor 1585 in Holland in omloop waren. Geerts zegt blz. 83 ‘dat vooral “deftige” taal zich kenmerkt door woorden die in zuidelijke dialekten gewoon, dus “plat” zijn’. Maar juist die gedeeltelijke beperking tot deftige taal verzwakt zijn algemene stelling. Het is waar dat geschreven taal sterk traditioneel is en het geschreven Nederlands zodoende ook de Middeleeuwse zuidelijke traditie lang volhoudt. Maar daarmee is het Noordelijke karakter van de gesproken omgangstaal niet in strijd. De zin ‘Waarschijnlijk is die taal in haar gesproken vorm overwegend Hollands geweest’ (blz. 87) drukt het Hollandse karakter te zwak uit. Het is onjuist, met Geerts op blz. 87 daar van een mengtaal te spreken. Ik geloof niet aan ‘een groot (sic!) aantal klankverschijnselen... uit Brabantse (Antwerpse) dialekten’. Noch de aa, noch ij, noch de samenval van ēē en êê of ōō en ôô komt uit het Brabants. Bovendien is de grammatica van het gesproken ABN (genus, verkleinwoordvorming, pronomen van de tweede persoon) allerminst zuidelijk van karakter.

Terloops signaleer ik nog op blz. 41 r. 16 en 15 v.o. twee hinderlijke drukfouten. Er staat twee keer ‘een s’ waar ‘een ə’ bedoeld is. Trouwens op deze blz. (maar ook hier niet alleen) staan er ook in r. 3, 4 en 5 v.o. zetfouten. Ook weet ik op blz. 41 r. 5-6 in de passage ‘Het Hollands vertoont talrijke schakeringen onder invloed van Zeeuws-Vlaams en Brabants in het Zuiden’ niet wat ik met dat Zeeuws-Vlaams moet aanvangen. Moet ik misschien lezen: Zeeuws, Vlaams?

Maar wie zit met zetfouten niet in een glazen huisje?

A. Weijnen.