Taal en Tongval. Jaargang 27

[p. 35]

Variatie in taal en algemene taalwetenschap

In haar bijdrage ‘Taalsociologie’ acht J. Daan het denkbaar dat taalsociologie op den duur een verklarende waarde heeft voor de algemene taaltheorie (Daan 1972, 27). Ik denk dat dit een te bescheiden uitspraak is, en dat hoop ik in het vervolg duidelijk te maken. Zijdelings roert ze ook het afgrenzingsprobleem aan (23, 27). De linguist moet zich ook bezig houden met andere systemen of met varianten van die systemen¹.

Het is een controverse die steeds weer in een nieuw kleed optreedt: systeem-vrije varianten, langue-parole, competence-performance, ideale spreker-luisteraar-taalgemeenschap, aangeboren taalvermogen-leerproces, en is een voortdurend pogen om vast te stellen wat het object van de taalkunde als theorie is, en wat de data zijn. De meest rigoreuze afperking is tot nu toe gegeven door degenen die binnen het kader van de transformationeel-generatieve grammatica werken.

De algemene taaltheorie is een verzameling uitspraken over het aangeboren taalvermogen; is in overeenstemming met de deeltheorieën (= afzonderlijke grammatica's) die weer uitspraken zijn over competences; de deeltheorieën moeten in overeenstemming zijn met de feiten, die bestaan uit de oordelen van native speakers². De systematische oordelen worden verklaard uit de competence en deze weer uit het aangeboren taalvermogen (ik volg hierbij het schema van de Haan e.a. 1974, 7-8). Wat binnen deze taaltheorie als observeerbaar wordt gezien zijn in feite metalinguistische uitspraken (Al, 1972), en ze betreffen

1 Pogingen tot modellering van het afgrenzingsprobleem door middel van verzamelingsleer-operaties zijn Lieb (1970), Kanngieser (1972). De structuur die daarmee bereikt wordt is mijns inziens te arm voor de ingewikkelde wijze waarop open en gesloten deelsystemen en varianten in taal en taalgebruik op elkaar inwerken. De diversiteit in regels, gelijkheid van onderliggende structuren of ongelijkheid, regelvolgordes en lexicale representaties kan beter verantwoord worden als men vertrekt vanuit de topologie (de algemene leer van de structuur van verzamelingen) en probeert om stapsgewijs een steeds fijnere structuur aan te brengen (die ook metrisch kan zijn).

2 Zie voor discussie over het empirisch gehalte van taaltheorieën (al dan niet in relatie met mentalistische of realistische-instrumentalistische claims): Botha (1968, 84-117); Botha (1971); Hoepelman/Willink (1971); de Mey (1974) en SAT-blad (1974 (17)) en Rijen (1974).

[p. 36]

welgevormdheid-grammaticaliteit, parafraserelaties, cohesie-oordelen over constituenten en ambiguiteit. Binnen dit paradigma kan variatie alleen verantwoord worden door aan te nemen dat native speakers kunnen verschillen in hun oordelen en dat er dan sprake is van verschillende competences en dus verschillende grammatica's of als er variatie is in de oordelen van een en dezelfde native speaker dat die ook verantwoord moeten worden door verschillende grammatica's. Het laatste geval zal zich waarschijnlijk minder voordoen bij de syntaxis als bij fonologie, morfologie en lexicale varianten (Daan 1972, 27; de Haan e.a. 1974, 19-20).

I. Er zijn echter grote nadelen verbonden aan het werken met linguistische intuitieve oordelen. Levelt (1973) noemt:

a.	Onduidelijk is waar linguistische intuities vandaan komen. Zijn ze aangeboren of cultureel bepaald; als er een biologisch correlaat voor te vinden is zijn er dan veranderingen op dat vlak als er sprake is van taalverandering? Vergelijk in verband hiermee ook de discussie over articulatiebases die door Drachman (1973) weer nieuw leven is ingeblazen.
b.	Spreken en taalverstaan, competence in de zin van ‘know how’ moeten eerder primair genoemd worden dan dat metalinguistische uitspraken dat predicaat verdienen, ook als men aanneemt dat een competencetheorie ingebouwd moet worden in een theorie van taalgedrag.
c.	Metalinguistische oordelen zijn ook een vorm van taalgebruik en kunnen dus onderhevig zijn aan dezelfde beperkingen als overige gevallen van performance.
d.	Er zijn vormen van taalonderzoek - kindertaal, dialectonderzoek - waarbij men geen of weinig toegang heeft tot linguistische intuities. Men is dan gedwongen een corpus taaluitingen te verzamelen. Een corpus dat beschouwd mag worden als een representatieve steekproef of ook een corpus dat door elicitatie aangevuld is.

Algemeen aanvaard is de eis dat slechts die intuitieve oordelen gebruikt worden die duidelijke gevallen zijn, de geconstrueerde grammatica zou dan later zelf beslissen over de status van problematisch-grammaticale zinnen. Echter juist in gevallen waar regels getoetst moeten worden doen zich vaak ‘onduidelijke’ gevallen voor van voorbeeld- en tegenvoorbeeldzinnen. Zodoende zijn beslissingen over zeer belangrijke

[p. 37]

stukken theorie afhankelijk van zeer onbetrouwbare observaties (Levelt 1973, dl. II). Dit is een voorbeeld van het probleem van de geïntendeerde interpretatie van een theorie, namelijk hoe de theorie te interpreteren in termen van observabelen. Dit probleem speelt behalve op het terrein van observationele, descriptieve en verklarende adekwaatheid ook een rol in de analyse van een corpus: hoe worden gegevens tot data. Wat beantwoordt in een corpus aan de theoretische notie zin (Levelt 1973, II, 10). Wat beantwoordt aan woord, morfeem, woordgroep? Hoe wordt, waar spraak continu is, dit discreet waargenomen?

Ieder die voor de opdracht geplaatst wordt een transcriptie te leveren van lopende spraak wordt met dit interpretatie-probleem geconfronteerd. Wel beweert Labov (1970) dat ongeveer 75% van de uitingen welgevormde zinnen zijn en dat men met behulp van ellipsenregels en wat normaliseringen voor stamelen en ‘false starts’ niet-welgevormde zinnen tot op minder dan 2% kan reduceren; bij niet-academici in hun gewone doen zou het percentage zinnen dat genormaliseerd zou moeten worden slechts op 10% liggen, maar dan is er op een ad hoc manier al behoorlijk wat geïnterpreteerd. Lijnrecht hiertegenover staan de bevindingen van recent taalverwervingsonderzoek dat taal van kinderen (ook onderling), taal van volwassenen tot kinderen en taal van volwassenen onderling betrof (Vorster 1974). Taal van volwassenen tot kinderen kan gemakkelijk in discrete uitingen verdeeld worden, taal van volwassenen onderling zeer moeilijk, juist ten gevolge van ‘false starts’, ellipsen, onderbrekingen en aarzelingen. Uit de hiervoor weergegeven mening van Labov, uit de transcripties in Shuy e.a. (1968, 65) blijkt dat er met een zinscriterium gewerkt wordt; Labov werkt blijkbaar met het criterium: wat maximaal als zin beschouwd kan worden. Shuy laat de interpretatie afhangen van de in het interview gestelde vraag. De door Vorster gerefereerde Drach laat fragmentarische zinnen buiten beschouwing en betrekt alleen volledige zinnen in zijn onderzoek. Een Nijmeegs proefonderzoek naar taal van achtjarigen (Verslag 1969, 7) gaat uit van het criterium syntactisch verband: de deelnemers aan de werkgroep deelden met behulp van dit criterium ieder afzonderlijk de zinnen in door ze te nummeren¹. Er bleek grote overeenkomst tussen de indelingen te bestaan. In twijfelgevallen besliste de intonatie. Wackernagel-Jolles (1971, 149-50)

1 ‘Een zin bestaat uit één woord of uit meer woorden maar dan moet er een syntaktische relatie tussen die woorden bestaan... a) Een nevenschikkende zin... werd steeds als 2 aparte zinnen beschouwd... b) Interjecties en vocatieven zijn zinnen... c) Tussenzinnen werden daarom eveneens als aparte zinnen beschouwd’.

[p. 38]

liet dertig tot vijftig ppn. zinseenheden afgrenzen met behulp van intonatie naar bandopnamen. De sprekers hadden zelf ook hun uitingen in zinnen verdeeld; 131 zinnen van de 424 werden buiten beschouwing gelaten omdat ze een wisseling van sprekers bevatten. Van de 293 overgebleven zinnen werden er 135 eenstemmig (d.w.z. bij gelijke afgrenzing door minstens 90% van de ppn.) vastgesteld. Dat is dan ongeveer de helft van de gevallen. Opgemerkt moet nog worden dat dit resultaat gunstig beïnvloed wordt door het feit dat door de verwijdering van de onderbrekingen de monologen de overhand hebben en vertekend wordt doordat de lengte van de 424 zinnen varieert van 1 tot 145 woorden! (Wackernagel-Jolles, 151.) Beter lijkt het dan ook om zoals Snow te werken met een notie minimale uiting (1972).

Heeft het dan misschien de voorkeur om af te zien van het zoeken naar iets dat in verband gebracht kan worden met de theoretische notie zin en te zoeken naar iets wat interpreteerbaar is als zinsdeel of woordgroep? Yngve (1973) vermeldt een experiment naar wat er gebeurt als sprekers onderbroken worden doordat ze moeten zeggen of er een geel of wit lichtje is gaan branden. Het blijkt dat hun afbreken in de experimentele situatie niet verschilt van zelfonderbrekingen in gewone spraak. Onderbrekingen komen voor zowel op woordgrenzen als midden in woorden, zelfs midden in fonemen, en niet op lettergreepgrenzen (p. 693). Belangrijk hierbij is dat ppn. altijd teruggaan naar het begin van een phrase of clause als de onderbreking heeft plaatsgevonden in het midden van een woord, soms gaan ze terug naar het begin als de afbreking op een woordgrens valt. Er is dus een criterium om in lopende spraak althans het begin van een woordgroep vast te stellen in moeilijke gevallen¹. Verder onderzoek als dat van Yngve is noodzakelijk om regelmatigheden aan het licht te brengen bij de andere genoemde punten: ‘false starts’, ellipsen en aarzelingen, al dan niet in verband met pauzes².

De verhouding competence-performance is dus zeer complex: enerzijds zijn metalinguistische uitingen zelf taalgedrag - en als gedrag behoren ze ook tot de studie-objecten van de psychologische functie-

1 Yngve merkt bovendien op dat de herhaling is: ‘... speeded up; there is stress reduction; words may be contracted; an adverb may even be moved from an emphatic to a neutral position’. En er zijn aanwijzingen dat de aard van deze verschijnselen precies volgehouden wordt tot het afbrekingspunt (p. 694). Ook de gebaren worden hiermee parallel in gereduceerde vorm herhaald. We zouden op deze plaatsen dan voorbeelden hebben van informele, ‘unmonitored’ speech.

2 Zie voor een aanzet in verband met aarzelingen in het kader van intonatie-onderzoek Boves en Jansen (1973).

[p. 39]

leer - anderzijds moeten er nogal wat beslissingen genomen worden voordat taaluitingen de status van data kunnen krijgen die in relatie gebracht kunnen worden met een taaltheorie of model.

II. Niet alleen in de verhouding tussen taalkunde en psycholinguistiek, ook in de verhouding tussen taalkunde en sociolinguistiek speelt de discussie over het competence-performance onderscheid en de positie op de adekwaatheidsschaal van sociolinguistische theorieën een grote rol. Er is echter een groot verschil: is de liefde of de verkoeling bij taalkunde en psychologie steeds van twee kanten gekomen - zeker al sinds de dagen van Wundt - wat heel verhelderend heeft gewerkt op de standpunten van beiden, de liefde van de taalkunde voor de sociologie schijnt niet beantwoord te worden; volgens Bickerton, geciteerd in Shuy ed. (1972, 89): ‘there has been no stampede of sociologists into the linguistic corral’. Taalsociologen zijn voornamelijk taalkundigen. En ook hier is er al een traditie. Door taalkundigen die taalvariatie onderzocht hebben zijn altijd al impliciet (Schuchardt en het merendeel der dialectologen) of expliciet (de dialectologen Kloeke, Kurath, Raven Mc David bijv.)¹ taalverschijnselen met sociologische variabelen gecorreleerd om regelmatige patronen te ontdekken of te verklaren in wat aanvankelijk vrije variatie leek te zijn.

Bij de huidige taalsociologen², die de geidealiseerde spreker-luisteraar

1 Hierover ook Kruijsen (1974).

2 Ik laat hier de marxistisch, Frankfurter Schule-fenomenologisch en dialectisch georiënteerde taalsociologen buiten beschouwing. Functionalistisch georiënteerde taalsociologen komen verderop nog zijdelings ter sprake. Functionalisme in de taalsociologie moet niet zonder meer gelijk gesteld worden met functionalistische benaderingen in de sociologie. Daar wordt het gebruikt voor opvattingen die de zinvolheid van processen en veranderingen verklaren vanuit hun doelmatigheid voor het voortbestaan van een groter geheel. Er zijn drie stromingen in de taalkunde die ook functionalistisch zijn (zie ook Baron, 1974).
Het Praagse functionalisme betreft de relatie spreker, hoorder en taal in een taalgebruikstheorie. Martinet's functionalisme is deels taalintern gericht op evenwicht, deels een haast materialistisch opgevat sociologisch functionalisme: taalontwikkeling en variantenkeuze worden gestuurd door de eisen van optimale communicatie; door arbeidsdeling wordt het menselijk leven complexer en dat leidt ook tot een grotere complexiteit van de taalstructuur (Martinet 1960, vooral hfdst. 5).
Het functionalisme van de school van Firth heeft nog de meeste band met de anthropologie (Malinowsky) zowel wat materiaalverzamelen betreft als het methodologisch kader.
De functionalisten in de taalsociologie zoals Gumperz, Ervin-Tripp en gedeeltelijk ook Labov sluiten zich voor de taalkunde aan bij de variant Firth/Halliday en voor de sociologie bij de symbolisch interactionisten (Zijderveld (1973) geeft een vlot geschreven historisch en thematisch overzicht) die, binnen de sociologie grote bezwaren tegen het functionalisme hebben. Dittmar (1973, 233) noemt ze ten onrechte in een adem.

[p. 40]

van Chomsky als een te homogeen artefact zien, vallen met betrekking tot het competence-performance onderscheid twee extreme posities te onderscheiden, beide met de aanspraak dat ze een bijdrage kunnen leveren voor de beslissingsprocedure die uit een aantal mogelijke grammatica's die kiest die de meest verklarende waarde hebben. Aan de ene kant bevinden zich bijvoorbeeld Bickerton (1973) en Bailey (1973), aan de andere kant Labov (1972) en Cedergren and Sankoff (1974). Het gaat erom of bij optionele regels de toepasbaarheid, uitgedrukt in frequenties, tot de regels zelf behoren en dus tot de competence of niet; in dat geval zouden de frequenties tot de performance behoren¹. Bickerton en Bailey ontkennen dat performance-onderzoek kan leiden tot verklarende adekwaatheid, Cedergren en Sankoff zien de frequenties in de primaire taaldata als performance, en de daaruit geschatte waarschijnlijkheden als een benadering van de competence.

Bickerton en Bailey gebruiken het scalogram, een model dat leidt tot een gewoonlijk strikte rangorde van - in dit geval linguistische - kenmerken en een zwakke rangorde van individuen (Swanborn 1973, 133). De zo verkregen equivalentieklassen van individuen kunnen dialecten zijn. Bij deze analysevorm gaat veel informatie verloren: de scores, reële getallen) worden getransformeerd tot de gehele getallen 1 en 0 (het al dan niet hebben van een kenmerk) met hooguit nog een derde waarde. De verkregen empirische relaties zijn zodoende armer dan de oorspronkelijke. De verkregen rangorde over individuen wordt achteraf gecorreleerd met sociale variabelen. Voor Bickerton en Bailey dient het scalogram verder uitsluitend om uit de mate van schending van het ‘ideaal mogelijke’ scalogram conclusies te trekken over verschuivingen in de rangorde van kenmerken, zodat op die manier herformuleringen van taalregels gevonden kunnen worden. Zodoende is het mogelijk om rekenschap te geven van taalverandering. Het door hen gehanteerde model leidt dus tot een interpretatietheorie, tot voorspellingen die naderhand getoetst kunnen worden en heeft heuristische waarde.

Cedergren en Sankoff's multiplicatief model (een wat elegantere ver-

1 Er zijn natuurlijk ook tussenposities mogelijk; Wolfram and Fasold (1974, 110-111) geven een scala van steeds sterkere claims. Hun weergave is echter sterk door hun gekozen standpunt gekleurd.

[p. 41]

sie van het oorspronkelijke model van Labov dat additief was) leidt tot een ordening van kenmerken op een aantal factoren die van taakundige, sociale, psychologische of vooralsnog onbekende aard kunnen zijn (de laatste twee zitten in de zgn. aanvangswaarschijnlijkheid P_o en werden met uitzondering van attitude tot nu toe niet expliciet gemaakt). Men probeert tot een maximale benadering van de waarschijnlijkheidsverdelingen in de data te komen door de methode van parameterschatting die uitgaat van een principe van maximum likelihood (bij één parameter kan dit bijv. het gemiddelde zijn, bij meerdere parameters is de schatting een ingewikkelder aangelegenheid¹.

De discussie tussen de twee extremen roert wel principiële zaken met betrekking tot de competence performance verhouding aan, ook met betrekking tot de waarde van het bestuderen van taalvariaties (zoals die aangetroffen worden o.a. in dialecten en sociolecten) voor de algemene taaltheorie voorzover die verklarende adekwaatheid nastreeft. Toch wordt de discussie niet geheel zuiver gevoerd omdat men geen oog heeft voor het feit dat de gebruikte statistische en sociometrische procedures als interpretatietheorie gebruikt worden, ze dienen om zo zuinig mogelijk, dus met zo zwak mogelijke assumpties betreffende de relaties tussen theoretische en geobserveerde variabelen te werken. Als inferentheorie gebruikt vervullen ze een grote heurische rol, als meettheorie vervullen ze een rol bij het toetsen (Greeno 1972, 95-99).

Als Anshen (1973, 62) in het voetspoor van Bickerton ((1973) over Cedergren en Sankoff (1974)) Labov's model als een beschrijvend model zonder verklarende waarde ziet, waar geen voorspellingen uit af te leiden zouden zijn en dus niet de moeite van het toetsen waard, ‘mere data displaying devices’ (Bickerton 1972, 26), dan brengt hij dit soort probabilistische grammatica's te vroeg in relatie met de competenceproblematiek. Suppes (1974, 288 e.v.), die overigens zijn probabilistische kindertaalgrammatica's als performancetheorieën ziet (Suppes 1973, 387 e.v.), merkt ten aanzien van taalkundigen die waarschijnlijkheden in een grammatica maar suspect vinden op: ‘Certainly, if the number of parameters equals the number of predictions the results are not very interesting. On the other hand, the more the number of predictions exceeds the number of parameters the greater the interest in the predictions of the theory’.

Ieder meetinstrument, dus ook iedere inferentietheorie zal verschillende resultaten geven; belangrijk is of er een redelijke mate van overeenstemming is. Is die er niet, of slaagt men er niet in observabelen

1 Zie voor een rekenvoorbeeld Levelt (1973, I, 111-113).

[p. 42]

met zijn theorie in overeenstemming te brengen dan deugt het meetinstrument/de interpretatietheorie niet, of je theorie is verkeerd, een van beide moet dan verworpen worden.

De discussie tussen Bickerton en Cedergren-Sankoff voorzover die op dezelfde primaire taaldata betrekking had (deletie van Que in enkele sociolecten in Montreal) laat zien hoe funest het is als men dit soort zaken niet in het oog houdt: ze komen tot verschillende regels, zien hun data anders en hebben een verschillend meetinstrument. De conclusies waartoe je dan komt in zo'n situatie lijken me tamelijk zwevend.

Overigens zouden ‘mere data displaying devices’, gezien de hiervoor onder I. vermelde moeilijkheden met betrekking tot wat nu de gegevens zijn voor de taaltheorie en het problematische van het onderscheid competence-performance, al een flinke stap vooruit zijn.

Performance en taalvariatie hebben de laatste jaren gefungeerd als het kwade geweten van de linguistiek. Het is een goed gevormd kwaad geweten; de dialectgeografie is dat al jaren voor de historische taalkunde geweest, dialectologie, sociolinguistiek en historische taalkunde zijn het nu voor de linguistiek in zijn geheel (zie Anderson and Jones 1974).

Amsterdam, 1 februari 1975

Ton Goeman.

Bibliografie

Al, B.P.F., ‘Compétence et intuitions linguistiques’, in A. Kraak ed.: Linguistics in the Netherlands 1972-1973, Assen, 1975, 7-11.

Anderson, J.M. and Jones, Ch. ed., Historical linguistics. Proceedings of the first international conference on historical linguistics, Amsterdam, Oxford, New York, 1974.

Anshen, F. (1973), ‘Some data which do not fit some models’ in: Bailey a Shuy ed. (1973, 62-69).

Baron, N.S. (1974), ‘Functional motivations for age grading in linguistic innovation’ in: Anderson and Jones (1974, 33-63).

Bailey, Ch.-J.N. (1973), ‘Variation resulting from different rule orderings in English phonology’ in: Bailey and Shuy ed. (1973, 211-253).

Bailey, Ch.-J.N. and Shuy, R.W. ed. (1973), New ways of analyzing variation in English. Washington z.j.

Bickerton, D. (1973), ‘Quantitative versus dynamic paradigms: the case of Montreal que’ in: Bailey and Shuy ed. (1973, 23-44).

Botha, R.P. (1968), The function of the lexicon in transformational generative grammar. Diss. Univ. v. Utr., The Hague-Paris, 1968.

Botha, R.P. (1971), Methodological aspects of transformational generative phonology. The Hague-Paris, 1971.

[p. 43]

Boves, L. en Jansen, P. (1973), ‘Onderzoek van de intonatie in spontane spraak’, Verslagen van de voorjaarsvergadering van de Ned. Ver. voor Fonetische Wetensch. z. pl., z j. (Amsterdam) (1973). Inst. Fon. Wetensch. Univ. v. Amst.

Cedergren, H.J. and Sankoff, D. (1974), ‘Performance as a statistical reflection of competence’ in: Language L, 1974, 333-355.

Daan, J. (1972), ‘Taalsociologie’ in: Intermediair, 1972, nr. 27, 19-27.

Dittmar, N. (1973), Soziolinguistik. Exemplarische und kritische Darstellung ihrer Theorie, Empirie und Anwendung. Mit kommentierter Bibliographie. z.j., z. pl., [Frankfurt a. M., 1973].

Drachman, G. (1973), ‘Phonology and the basis of articulation’ in: Working papers in linguistics 15 (Ohio State Univ.) Columbus, 1973, 115-134.

Greeno, J.G. (1972), ‘Mathematics in Psychology’ in: Dodwell, P.C. ed.: New horizons in psychology 2, Penguin Education, z. pl., z.j. (1972, 86-104).

de Haan, G.J., Koefoed, G.A.T. en des Tombe, A.L. (1974), Basiscursus algemene taalwetenschap. Assen, 1974.

Hoepelman, J.P. / Willink, B. (1971), ‘Linguistiek en methodologie’ in: Studia Neerlandica, 1971-2 (6), 179-188.

Kanngieser, S. (1972), Aspekte der synchronen und diachronen Linguistik. Tübingen, 1972.

Kruijsen, J. (1974), ‘Sociolinguistiek na of naast dialectgeografie?’ in: Mededelingen van de Nijmeegse Centrale voor Dailect- en Naamkunde XIII, 1974, 1-13.

Labov, W. (1970), ‘The study of language in its social context’ in: Studium Generale, 1970 (23), 30-87.

Labov, W. (1972), Sociolinguistic Patterns. Philadelphia, z.j. (1972).

Levelt, W. (1973), Formele grammatica's in linguistiek en taalpsychologie. (3 dln.), Deventer, 1973.

Lieb, H.H. (1970), Sprachstadium und Sprachsystem. Stuttgart, 1970.

Martinet, A. (1960), Éléments de linguistique générale. Paris, 1960.

de Mey, Sj. (1974), ‘Hoe empirisch is Chomsky's linguistische theorie?’ in: Forum der Letteren 15, 1974, 1-22.

van Ryen, B.M. (1974), ‘Transformationeel generatieve grammatica's als verklarende theorieën’ in: Spectator 4, 1974/'75 (1-2), 42-52.

SAT-blad (1974, 17), ‘Werkgroep Methods and Theory of Science’, 30-33.

Shuy, R.W., Wolfram, W.A. and Riley, W.K. (1968), Field techniques in urban language study. Z. pl. (Washington), 1968.

Shuy, R.W. ed. (1973), 23rd Annual Round Table. Washington, z.j. (1973).

Snow, C. (1972), ‘Mothers' speech to children learning language’ in: Child Development 43, 1972, 549-565.

Suppes, P. (1973), ‘Semantics of context-free fragments of natural languages’ in: Hintikka, K., Moravcsik, J. and Suppes, P. ed., Approaches to natural language. Dordrecht/Boston, z.j. (1973), 370-395.

Suppes, P. (1974), ‘Model theoretic semantics for natural languages’ in: Hei-

[p. 44]

drich, C.H. ed., Semantics and Communication. Amsterdam/New York, 1974, 284-316.

Swanborn, P.G. (1973), Variabelen en hun meting. Een onderzoek naar de ‘variate language’ in de sociologie en naar de aard van de meting van de variabelen. Meppel, z.j. (1973).

Verslag projectgroep kindertaal Nijmegen, november 1969 (ongep.).

Vorster, J. (1974), Mothers' speech to children: some methodological considerations. Publ. Inst. Alg. Taalw. Univ. v. Amst., 8.

Wackernagel-Jolles, B. (1971), Untersuchungen zur gesprochenen Sprache. Beobachtungen zur Verknüpfung spontanen Sprechens. Göppinger Arbeiten zur Germanistik, Göppingen, 1971.

Wolfram, W. and Fasold, R. (1974), The study of social dialects in American English. Prentice Hall, 1974.

Yngve, V.H. (1973), ‘I forget what I was going to say’ in: Corum, A. e.a. ed.: Papers from the ninth regional meeting Chicago Linguistic Society. Chicago, z.j. (1973).

Zijderveld, A.C. (1973), De theorie van het symbolisch interactionisme. Meppel, z.j. (1973).