Taal en Tongval. Jaargang 21

[p. 272]

Uit blinde liefde tot zijn eige

Het is boeiend, althans voor de filoloog die van tekstverklaringen zijn werk heeft gemaakt, om na te gaan hoe eenzelfde plaats in een oude tekst door opeenvolgende annotatoren verklaard is, of ook wel op voor hem onverklaarbare wijze onverklaard gelaten. Hij herinnert zich het beeld dat Jan van Salisbury gevonden heeft voor de later gekomen beoefenaars van de wetenschap: dwergen die op de schouders van reuzen staan, en daardoor meer zien dan hun voorgangers. Hij verbeeldt zich soms, degenen die de akrobatische figuur vormen waarvan hij de tijdelijke top uitmaakt, te kunnen tellen. Dan verwaarloost hij echter, - om een tweede versleten metafoor te bezigen, - het onzichtbare stuk van de ijsberg: de grammatici en lexikografen aan wie zijn vakgenoten, de vroegere annotatoren, een aanzienlijk deel van hun kennis te danken hebben dat evenwel alleen in uitzonderingsgevallen aan te wijzen is.

Een onderzoek op grote schaal naar de geschiedenis van de annotering van oude Nederlandse teksten zal wel niet gauw ondernomen worden. Dit gelde als verontschuldiging voor een miniatuur-nasporing, en wel een die zich beperkt tot een woordgroepje uit het Inhoudt van Vondels Lucifer. De eerste zin van dat prozastuk luidt: ‘Lucifer, d'Aertsengel, opperste, en doorluchtighste boven alle Engelen, hoovaerdigh en staetzuchtigh, uit blinde liefde tot zijn eige, benyde Godts onbepaelde grootheit, oock den mensch, naer Godts beelt geschapen, en in het weeligh Paradys met de heerschappye des aerdtbodems begiftight’.

Zit hier een moeilijkheid in? Nee, hebben blijkbaar de meeste uitgevers geoordeeld. Ik som er hier een aantal op, - ook enkele schoolbloemlezingen, en telkens met het jaartal van de door mij geraadpleegde druk van elks editie, - die het niet nodig hebben gevonden, deze eerste zin of althans het dubbelzinnige ‘zijn eige’ van een woordverklaring te voorzien: Würth (1826), Anonymus (Klass. Letterk. Pantheon, 1852), Schrant (1856), Heremans (1858), Van Lennep (1861), Velderman (1869), Van Moerkerken (1870), Poelhekke (Vondels Dichtjuweelen, 1876), Van Vliet (1883), Salsmans (z.j.), Moller (1910), Simons (1911), Lansberg (1923), Diferee (1930), Brands en Lieve (Gouden Aren, 1934), Verwey (1937), Serrarens (1954).

Nu de weinigen die wel een annotatie hebben gegeven. Hier blijken twee scholen te bestaan, tenminste twee opvattingen, ten aanzien van

[p. 273]

de woordgroep ‘zijn eige’. Molkenboer (W.B., 1931; Zwolse Herdr., 1935), - evenals reeds Verstraeten (1884), - verklaart: ‘zijn eige: zich zelf’. Hij sluit hiermee aan bij zijn voorganger, N.A. Cramer, die in het ‘Glossarium’ van de eerste Zwolse herdrukken van de Lucifer dezelfde verklaring had opgenomen. Misschien is het op het gezag, hetzij van de lektor in de Vondelstudie, hetzij van de standaarduitgaaf, dat W. Kramer (Nederl. Teksten III, 1950) en Asselbergs (Klass. uit de Nederl. Letterk., 1954) de woordgroep ook in deze zin annoteerden. Toch was de opvatting geen opmerkelijke innovatie van Cramer of zelfs van Verstraeten geweest. Immers wat vinden we bij de vertalers van Vondels opperste werk?

Cohen (1822): aveuglé par l'amour-propre;

De Wilde (1869): von blinder Eigenliebe getrieben;

Simond (1889): aveuglé par l'amour-propre;

Van Noppen (1898): out of blind self-love.

Klaarblijkelijk is de opvatting ‘uit blinde liefde tot zichzelf’ degene die zich opdringt aan de onbevangen lezer; niet overdreven vermetel en nauwelijks boosaardig is de veronderstelling dat de tekstuitgevers die de plaats onverklaard lieten, die opvatting niet alleen de juiste, maar vanzelfsprekend hebbend geacht.

Inmiddels was Bergsma een andere mening toegedaan. Hij liep daar echter niet mee te koop. In een druk van zijn Pantheoneditie waarvan de Inleiding gedateerd is op het jaar 1917, annoteert hij deze plaats in het Inhoudt niet (tien andere wel), maar vindt men in de Woordenlijst: ‘eige Ber(echt) 115 eigen. Zie uitkiezen.’. Onder dat trefwoord (opgenomen wegens de vz. 238 en 369, waar resp. ‘uitgekore lotgenoten’ en ‘uitverkore zonen’ staat) geeft Bergsma de aanwijzing: ‘Voor de weglating der n vgl. (volgen 17 plaatsen, waaronder:) Ber. 22, 165, 115 en Inh. 3’. (Deze laatste is ‘onze’ plaats, de daarvlakvoor aangeduide wordt zometeen aangehaald.) Hij gaat door: ‘Vondel laat de n weg in attributief gebruik van sterke verl. dw. en stoff. bijv. nw. (....) en van 't adj. eigen voor vrouwelijke en meerv. zelfst. nw.’ Het kan dus op grond van zijn morfologische kennis zijn geweest, dat Bergsma in de plaats ‘Inh. 3’ een geval van samentrekking zag. De morfologische (spelling-)regel waaraan hij herinnert, is volstrekt niet onbekend; zie Vondel's Taal blz. 106, Zeventiende-eeuwse Taal⁴ blz. 47 en Van Heule, De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst, herdr. Trivium I 1, blz. 55 met de noot van Caron. Toch is hij met zijn mening lang alleen blijven staan, zelfs al heeft hij omstreeks 1928 in de achtste (?) druk van zijn editie de zaak ook voor minder attente lezers dwingend

[p. 274]

gemaakt. Hij verwijst daar namelijk, nu sub voce eige, naar zes plaatsen uit tragedie en voorwerk, waarbij er een is, die in verband met hetgeen er onmiddellijk aan voorafgaat, dwingt om hem gelijk, en de ‘zichzelf’-aanhangers ongelijk te geven. Ik citeer (naar W.B. V, 609-610): ‘Sint Augustyn (....) zeit dat de Hoovaerdy is een liefde tot zyn eige grootsheit; maer de Nydigheit een haetster van een anders geluck: waer uit klaer genoegh blyckt wat hier uit geboren wort: want een iegelyck, zeit hy, die zyn eige (hiernaar verwijst Bergsma in zijn Woordenlijst met ‘Ber. 115’) grootsheit bemint, benyt zyns gelycken, (....); of benyt zynen minder, (....); of die grooter zyn dan hy’. Het benijden is dus een uitvloeisel van ‘liefde tot zyn eige grootsheit’ (‘amor excellentiae propriae’, citeert de annotator Molkenboer uit Augustinus) en dat klopt met het Inhoudt, als we met Bergsma een samentrekking aannemen. Het klopt op die -s- na, maar dat verschil is toch niet voldoende om de sprong naar ‘zijn eigen = zichzelf’ noodzakelijk te maken.

Het is dan ook terecht, dat Asselbergs in de latere drukken van zijn editie de voetnoot heeft vervangen door: ‘zijn eige: nl. zijn eigen grootheid’. Ik weet, dat Kramer, had zijn mooie boekje een tweede druk beleefd, hetzelfde gedaan zou hebben.

C.A. Zaalberg.