Taal en Tongval. Jaargang 21

[p. 255]

Van Narcissus ende Echo
Een vergelijking tussen twee versies

Het vrij slordige¹ handschrift van Narcissus ende Echo berust in de universiteitsbibliotheek te Gent². Het bestaat uit 38 bladen aan weerszijden beschreven en in Arabische cijfers genummerd. Onder de laatste versregel van het spel staat te lezen:

Colijn Keyart
En is lanck in ghedichte 2193 regulen
Reyer gheurtz scripsit d^o 1552

Het spel is een dramatisering van twee mythen die nauw met elkaar verweven worden. De eerste Narcissus en Echo is o.a. te vinden in Ovidius' Metamorphoses boek III 339-510 en de tweede Actaeon en Diana in hetzelfde boek 138-252. Te zamen met de afgeschreven spelen Mars ende Venus, Aeneas ende Dido en het spel Leander ende Hero werd Narcissus ende Echo in 1621 te Rotterdam uitgegeven door de drukker Jan van Waesberghe de Jonge onder de titel Den Handel der Amoureusheyt (in het vervolg aangeduid met Handel, het handschrift met Hs.). Als auteur van de spelen vermeldt het titelblad: Heer en Meester Johan Baptista Houwaert³.

De teksten van Hs. en Handel zijn, behoudens vele vaak kleine, maar filologisch interessante varianten, gelijk aan elkaar; Handel bevat echter veel meer stof. De schrijver ervan brengt in het spel een driedeling aan, waarmee hij de derde der drie mogelijkheden van indeling realiseert, die Hs. adviseert. Na het vermelden van de dramatisch personae lezen we in Hs.:

Deese drie speelen machmen aen een spel speelen ofte in twee deelen ofte in drie. In drie te speelen is deerste deel tot dat Echo therte ont-

1 De spelling in het handschrift is niet consequent, bijvoorbeeld: schoonheit naast scoonheit, Wonderlyck Mormereeren naast Wonderlijck Murmureren. Er staan doorhalingen in met correcties in de marge; dikwijls worden de tekens om abbreviatuur aan te geven weggelaten. De bladspiegel is onoverzichtelijk, vooral doordat het wit tussen de versregels te krap werd genomen en doordat de namen der optredende personages in het midden van de bladspiegel boven de tekst staan. Soms tracht de kopiist deze gebreken op te heffen door het aanbrengen van horizontale lijnen.

2 Hs. no. 900.

3 Cf. W. de Vreese, Houwaerts plagiaat. Ts. 12, p. 206 e.v.

[p. 256]

schaect is ghevangen ghebrocht int prysuen van minnen En danderde deel tot dat Echo hör overgheeft tot Narcissu te gaen en hör liefde te kennen gheeven. En tderde deel tot eynde uyt.

Elk deel wordt in Handel voorafgegaan door een proloog en gevolgd door een Tafel-spel. Na het derde deel gaat aan het tafelspel de Naerprologhe vooraf. In Hs. komen deze (-)prologen en tafelspelen niet voor.

De samensteller van Handel heeft, naar ik meen, geen gebruik gemaakt van de kopie van Reyer Gheurts. In Hs. ontbreken nl. de verzen 88 en 89¹. Tellen we de verzen, dan blijkt dat we aangekomen bij het getal 100 in de marge, slechts 98 verzen geteld hebben². Men zou kunnen veronderstellen, dat de samensteller van Handel de tekortkoming in het rijmschema bijvoorbeeld ontdekt zou hebben en er alsnog twee verzen aan heeft toegevoegd. Deze veronderstelling lijkt me niet juist, omdat het niet te verenigen valt met de perfecte rijmtechniek die toch zo duidelijk in het hele spel blijkt. Daarbij komt nog, dat de dialoog tussen Narcissus en Diana (r. 73 - r. 107) vervat is in een viertal strofen van negen verzen met als rijmschema ababbcbcc. In de tweede strofe in Hs. ontbreken de verzen 7 en 8. Voegen we deze uit Handel toe, dan blijkt ook het rijmschema weer te kloppen. De samensteller van Handel zou dat waarschijnlijk niet gelukt zijn. Wanneer hij aan het slot van het spel zijn (?) kernspreuk Houdt middelmate wil invoegen, moet hij gebruik maken van rime riche en tot tweemaal toe van het woord minnen.

huedt u vör dit hinderlijck miskief
Houdt middelmate als ghy in minnen labeurt
Zoo en krijchdy van minnen gheen meskief, /
jupiter behuede elck vör ongherief.

In dit verband wil ik ook wijzen op een ‘fout’ die in Handel voorkomt. Daar lezen we:

Lof hem die 'twezen van my gheschepen heeft,
Zoo vereynst van dat den Hemel bekleet.

Vergelijken we deze verzen met die uit Hs.:

loff hem diet wesen van my gheschepen heeft
souvereynst van dat die hemel becleet (.)

Het gaat mij in deze vergelijking in hoofdzaak om zoo vereynst en souvereynst. Volgens het Rhetoricaal glossarium³ betekent vereynsen

1 De telling van de versregels is die naar het handschrift.

2 Men vergelijke noot 1.

3 J.J. Mak, Rhetoricaal glossarium (Assen 1959), p. 448.

[p. 257]

1. ‘buiten zichzelf raken, ontbranden in toorn, woeden, razen’ 2. ‘gruwen, huiveren, sidderen?’. Het Middelnederlandsch Woordenboek geeft van souvereyn de betekenis die wij er nu nog aan hechten. Uit het zinsverband blijkt, dat de betekenisaspecten van vereynsen, hier niet te integreren zijn, terwijl souvereynst in dit verband zinvol is. Gaan we na hoe deze vergissing kan zijn ontstaan, dan is de verklaring eenvoudig: wordt u in souvereynst onduidelijk geschreven of per vergissing overgeslagen, dan staat er, omgezet in de spelling van Handel zoo vereynst. De samensteller heeft m.i. een kopie in handen gekregen, waarin deze aannemelijke verschrijving werd gemaakt.

In zijn artikel Amsterdams rederijkersleven in het midden van de zestiende eeuw¹ merkt C.G.N. de Vooys op, dat spel- en taalvormen in stukken van Amsterdamse auteurs veeleer aan oostelijker streken doen denken. Hij wijst op de umlaut geschreven met een teken boven de klinker (dör, vör, Köninck), de spelling ue voor oe (hue, duen, mueten), maar vooral taalvormen als ennich, mennich en het relatieve de voor die. Al deze spelen taalvormen komen in Hs. voor. Ik voeg hieraan toe de umlaut van korte vocaal + cht bijvoorbeeld ghemechte in:

gaet vrolijck ghy comt nu ten ghemechte (.)

In Handel is deze regel omgezet tot:

Gaet vrylijck teghen hem ten ghevechte, (.)

De umlaut van lange vocalen bijvoorbeeld cleerlijck in:

en hör vader de leit van drucke cleerlijck
sieck up syn bedde.

Het belangrijkste argument voor de localisering in oostelijke richting van Narcissus ende Echo, zoals het spel in Hs. tot ons is gekomen, vind ik wel de vermelding van de plaatsnaam Doetinchem. De spelling ervan geeft de uitspraak weer, die nu nog in en om dit stadje te beluisteren valt. Wanneer Echo Narcissus smeekt ‘om den slötel van trooste groot van virtuyten’, onderbreekt Wonderlijck Mormereeren de dialoog met:

ja ja dat sijn de cluyten
mutse van dötinchem wat salder uyt spruyten
dies heb ick köringhe // quets dwordt al löringe
all hör laböringhe (.)

In Handel staat i.p.v. mutse van dötinchem ‘Mutse, mutse’².

1 Ts. 48, p. 133 e.v.

2 Interessant voor gebruikers van het Rhetoricaal glossarium is misschien het voorkomen van de vorm strepelen in Hs., waar Handel doorstrepelen geeft. Bij het laatst genoemde woord (p. 132) reconstrueert Mak de vorm strepelen die hij dan ook met een sterretje aanduidt.

ick en wille niemant ter doot helpe strepelen.

[p. 258]

Wanneer we als filoloog de verschillen tussen Hs. en Handel meer stilistisch benaderen, dan merken we dat Handel de tendens vertoont, het spel om te vormen naar de literaire mode van die tijd. De schrijver van Hs. ontleent zowel aan de bijbel als aan de klassieken als min of meer gelijkwaardige bronnen zijn voorbeelden om een of andere zedenles te illustreren of een bewering te staven. In Handel worden alle bijbelse voorbeelden die ik in een tiental uiteenliggende passages uit Hs. noteerde, vervangen door klassieke, de algemeen bekende klassieke vaak ook door minder bekende. Wanneer Narcissus bijvoorbeeld de ironische bewering dat hij geen andere deugd in de vrouw weet te ontdekken dan het bedriegen van de man, exemplarisch wil waarmaken, wijst hij op schriftuurlijke en klassieke voorbeelden, die hij als het ware in een adem noemt:

ick en weet in vrouwen gheen dögt te merckene
dan bedroch des mans int nette ghetooghen // sijn
merct, sampson muster by bedrooghen // sijn
van Dalida de hem sijn eracht benam
merct Aristoteles hue dat hy quam
tot blasphemien by vrouwelijcker envijen
daer hy hem af liet breydelen en berijen
merct Virgilius hue hy met grooter scande
dör bedroch van vrouwen hinck in een mande
merct hue halofernes syn leven liet
by Judith die hem bracht int verdriet
verraedelijck met hör losen opsette
daer synder by vrouwen noch meer int nette
van verdriete alst all gheiclaveert // is
meret hue Troyen ghedestrueert // is
by tmisbruyke van vrouwen onder swerelts wolcke
isse gheworden een destructie van lande van volcke
een bederffenisse des lichams diet all sou rueren
ende een verdwijninge der eelder natueren
dus swijgt daer aff tis pijn verlooren
begheerdy myn vrientschap (.)

In Handel wordt Sampson vervangen door Menelaus, Dalida door Helena ‘die Paris te manne nam’, Halofernes door Agamemnon, Judith door ‘syn Wijf’, Troyen door Percepolis.

In Handel wordt een relatie tussen de dramatisch personae of genoemde personen tegenover de ‘buitenwereld’ in 33 gevallen indi-

[p. 259]

vidueler verwoord dan in Hs. door o.a. vervanging van een bepaald lidwoord of een aanwijzend voornaamwoord door een bezittelijk of persoonlijk voornaamwoord. Slechts een voorbeeld:

duet die vlinckinghe der ooghen drayen
up deedele wapen (...)

In Handel uwer i.p.v. der. Graadaanduidende, intensiverende bepalingen als zeer, veel, voorwaer, noyt, al moedernaect, hertelijck, altijt, snel, vyerrigher, grooten komen in Handel voor in vergelijkbare verzen met Hs. waar ze ontbreken, evenals uitroepende woordjes als o en eilacen.

De samensteller van Handel heeft kennelijk ook bezwaar gehad tegen al te realistisch verwoorde erotiek in een spel met een ernstige of moraliserende strekking. Elf van de twaalf dergelijke passages die in Hs. voorkomen en zo karakteristiek zijn voor de taal der zinnekens, wijzigt hij; één ervan slaat hij eenvoudig over, of wat ook mogelijk is, in het handschrift dat hij bewerkte, komt ze niet voor. Narcissi schoonheit vraagt aan Wonderlyck Murmureren sprekend over Echo:

(Hs.) isse bemuyst (Handel) Is ze bemutst?

Wonderlyck Murmereren antwoordt:

(Hs.) sy heevet tvier in hör kueckene
(Handel) Haer herte is gheheel in liefden ontsteken.

Ook buiten de dialogen der zinnekens worden liefdeszaken vergeestelijkter, verfijnder voorgesteld door wijziging of weglating vaak van een enkel woord. Men vergelijke:

	Hs.	Handel
80	natuerlyck	reynelijck
188	amoröser gluetheit	amoureuser goetheyt
205	vriendelijcken ghelaete	vriendelijcke zeden
714	een sinlijck verblijden	een verblijden
1982	deese eedel blueme	Deze edel Bloeme
	steeckende inden brande	zeer goederhande.

Eug. de Bock beschouwt Narcissus ende Echo als het beste uit Handel¹. ‘Het is vooral veel rijker aan inhoud’ dan de andere spelen. Het rijmschema bijvoorbeeld wisselt voortdurend en wordt consequent toegepast. Verheven taal heeft gekruist rijm, de alledaagse gesprekken

1 Eug. de Bock, Opstellen over Colijn van Rijssele en andere rederijkers (Antwerpen 1958), p. 145 e.v.

[p. 260]

gepaard; dit alles afgewisseld met rondelen op plaatsen met dramatische spanning. Wanneer ik ten slotte nog mag wijzen op de doordachte structuur en de compositorisch zo verrassende afwisseling in contact-scènes en scènes-apart¹, dan meen ik toch zover te mogen gaan, dat ik de enthousiaste woorden van de schrijver van Rederijkers eerherstel tot de mijne mag maken: ‘Wie zich aan de lezing van den Handel der Amoureusheyt wil zetten, zal aantrekkelijker passages bij menigte aantreffen’². Een dergelijke geestdrift naast zowel linguïstische als stilistische benadering van middelnederlandse, zestiende en zeventiende eeuwse teksten waren o.a. de karakteristieken van de colleges in filologie, die ik tijdens mijn opleiding bij hoogleraar Weijnen mocht lopen.

Tilburg

Th. H. van Doorn.

1 Cf. W.M.H. Hummelen, De sinnekens in het rederijkserdrama (Groningen 1958), p. 87.

2 J. Knuttel, Rederijkers eerherstel. De Gids 74, p. 466.