Taal en Tongval. Jaargang 19

[p. 85]

Herman Teirlinck
24-2-1879 - 4-2-1967

Il meen dat het vanwege de Vlaamse redaktie van Taal en Tongval werkelijk van weinig vriendschap zou getuigen indien zij in haar tijdschrift het verscheiden van haar vaderlijke vriend Herman Teirlinck ongemerkt liet voorbijgaan.

Hij was een abonnee van het eerste uur en tevens ook een paar maal toevallig medewerker als aan een van ons, ter gelegenheid van een verjaardag, hulde werd gebracht. Zo schreef hij in de 6de jaargang 1954 in het huldeadres aan Edgard Blancquaert, bij zijn zestigste verjaardag, een Ereschot voor een Strijdmakker, en tien jaar later, kort voor diens dood, Aan Edgard Blancquaert. In de 13de jaargang (1966), gewijd aan J. Leenen ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag, publiceerde hij een interessante bijdrage over Toneeltaal.

Teirlinck maakte, sinds 1945, met E. Blancquaert, J.L. Pauwels en mezelf deel uit van de Spellingscommissie, waarvan J. Leenen in 1951, na het overlijden van René Verdeyen, ook lid zou worden. Hij was daardoor, meer dan elk ander Vlaamse schrijver, in contact met taalkundigen en dialektologen, met wie hij vaak over taalproblemen van gedachten wisselde.

Ik heb in Herinneringen aan Herman Teirlinck al gewezen op zijn grote belangstelling voor de taal en hoe ik bij zijn overlijden, in zijn boekenkast, de volledige verzameling van Taal en Tongval terugvond, wat van de andere tijdschriften, zelfs literaire, niet kan worden gezegd. Ik heb in datzelfde artikel eveneens vermeld hoe ik een groot aantal losse autobiografische aantekeningen heb aangetroffen die hij voor mij bestemd had en waarvan ik er enkele reeds publiceerde.

[p. 86]

Hier volgen nog een paar korte: ‘De Taal - Ik zal de hele ontwikkeling hebben meegemaakt met meerdere en mindere kansen:

De Schooltaal (Conscience)

De levende taal (Gezelle)

De beschaafde taal

De litteraire taal

De on-litteraire of a-litteraire zoals ik die nu zie aankomen.’

Op een tweede briefje staat er: ‘Ik heb twee moedertalen die mij aandoen in de diepte: de taal van mijn moeder, die Brabants is; de taal van mijn vader, die Vlaanders is.

De mensen van Zegelsem en de mensen van Brussel, wanneer ik ze hoor praten, ontroeren mij buiten het bereik van mijn verstand, 'k Beheers die ontroering niet - ik onderga ze gelijk geluiden uit de eeuwigheid: een mensenstem, een klokgelui, een wind enz. -’

Een onvolledig handschrift, waarvan de eerste bladzijde ontbreekt bleek de tekst te zijn voor een hulde aan Stijn Streuvels op 15 oktober 1941 in de Koninklijke Vlaamse Akademie, bij zijn zeventigste verjaardag (verschenen in de Verslagen en Mededelingen 1941, III, sept.-okt. blz. 672-675).

Ik wil hier enkel citeren datgene wat hij mij meer dan eens meedeelde toen ons gesprek over taal en stijl liep: ‘Ik was nog zeer jong - ongeveer achttien, meen ik - toen ik reeds het voorrecht had literaire ontmoetingen te doen, die naderhand bleken van beslissenden aard te zijn. Het allerdiepst werd ik in dien vroegen tijd ontroerd door Karel van de Woestijne, Prosper van Langendonck en, kort daarop, door Stijn Streuvels. Ik had, schoon bellettristisch zeer ongeoefend en bitter weinig geschoold, den indruk dat ik in een enge wereld als opgesloten zat. Ik ondervond dat ik zulk gevoel met van de Woestijne deelde, en naderhand met meer anderen nog. Ik was spoedig overtuigd dat, om uit die onverkwikkelijke benauwdheid te geraken, ik eene taal met levendige en diepdringende uitdrukkingsvermogens veroveren moest. Die leerde ik niet thuis en allerminst op school. Ik riep haar in mijn hoofd, zeer verkeerdelijk, als een kunsttaal aan, zonder voor me zelf op positieve wijze te kunnen uitmaken hoe zij er eigenlijk moest uitzien. Maar ik haatte Tollens. Ik verfoei dezen haat. Zonder hem te betreuren. Het moest zoo zijn.

Toen ik de eerste novellen van Streuvels las, stortten rondom mij de muren en wallen neer. Een frissche lucht woei aan. En in de oneindige

[p. 87]

ruimte gedragen galmde het levende vlaamsche woord. Op dien dag kende ik Gezelle nog niet. De veropenbaring kwam mij langs Streuvels alleen en zij kon niet vollediger en ruimer en definitiever zijn dan zij door Streuvels is geweest.

Deze nieuwe taal, de taal van eene nieuwe beelding, sloeg bij mij des te dieper en onmiddellijker in, dat ik haar voelde groeien uit een dialekt dat bij benadering het Zuid-Oostvlaamsche was, 't zoete geruisch van mijn kinderjaren. Ik heb haar dan ook in mijne eerste proeven van een ‘zelfstandig’ proza als uitgangspunt aanvaard en technisch aangepast.’

Ik heb in mijn Herinneringen aan H.T. ook reeds geschreven dat Teirlincks houding in de Spellingskommissie in den beginne eerder konservatief was en dat dit mij veeleer verwonderde omdat in zijn eerste novellen en romans zijn spelling van de bastaardwoorden nogal revolutionair was.

Die progressistische, vereenvoudigde spelling van de bastaardwoorden heeft mij vooral getroffen bij de uitgave van zijn Verzameld Werk, waarbij ik wel genoodzaakt was de verschillende uitgaven met elkaar te vergelijken. Toen ik Teirlinck daarop wees, was hij er zeer verbaasd over en om hem ervan te overtuigen was ik verplicht hem een aantal voorbeelden aan te halen zoals ‘sjaleesken, leeljen, medaljon, jezemienen naast joozemijnen, kappelientje, kongregatie, partikulier, mirakuleus, koadjuterke, eerste-kommunikant, koeragie, sakrament enz...

Hij had die vereenvoudiging instinktmatig, zonder vooropgezet doel of sisteem toegepast.

Ik herinner me nog zeer levendig hoe weinig hij voelde voor de vereenvoudiging van dubbele oo en ee tot enkele o en e in open syllabe en hoe hij vooral tegen de vrijheid van het al of niet schrijven van de zgn. mannelijke buigings-n was gekant. Maar hij was iemand die kon luisteren en vatbaar was voor redenering. Toen de beslissing in 1946 gevallen was, wat in grote lijnen overeenkwam met het herstellen van de eenheid met het Noorden op de basis van de spelling Marchant, vroeg hij mij een uitvoerige bijdrage te schrijven over ‘Spellingvereenvoudiging’ in het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift, wat dan ook gebeurde (N.V.T. Jg. I (1946) blz. 438-451), zonder dat echter iemand bekeerd werd, zoals ik trouwens wel vermoedde.

In den beginne deed die enkele e en o hem wel vreemd aan, maar hij werd er vlug aan gewoon en toen wij eens in Beersel samen in een café zaten, maakte hij mij opmerkzaam op de spelling boomen van een

[p. 88]

aanplakbiljet voor de verkoping van bomen. Wat hem een paar jaren voorheen onwennig was, scheen hem nu doodgewoon.

En toen Gerard Walschap in ‘Zoek de Mens’ van het N.V.T. (Jg. IX (1955), 2 blz. 216-17) een vrij onbesuisde aanval deed tegen de spellinghervorming (wat hem als scheppend auteur niet te kwalijk kan worden genomen) onder de titel Vriendelijk Verzoek, dat hij besloot als volgt: ‘De bovenmeesters, in hun maandelijkse conferentie door de heilige geest verlicht, verschijnen deze maand in de klas met de heilsboodschap dat het bomen in plaats van boomen moet zijn, volgende maand filologie in plaats van philologie, dan aan de man in plaats van aan den man en daarna paardestaart in plaats van paardenstaart. En dertien millioen Noord- en Zuidnederlanders steken telkens vlijtig het puntje van de tong in een hoek van de mond om de bovenmeesters hun zin te geven. Niemand lacht, niemand vloekt. Het is waarlijk om wee van te worden, om beschaamd te zijn voor vreemdelingen, om de hoop en de moed op te geven ooit Europeeërs te worden’ - schreef Herman Teirlinck een korte repliek, getiteld Vriendelijk antwoord: ‘Indien professor van Kabeljauwen (dit was de naam die G.W. de professoren bij de spellingvereenvoudiging had verleend), even beleefd maar dringend, al degenen die zich nog bezig houden met verhalen te schrijven verzocht daar om de liefde Gods eindelijk mee op te houden, dan zou dat bespottelijk zijn, omdat professor van Kabeljauwen evenmin benul heeft van schrijven als Gerard Walschap benul heeft van spellingkwestie.

Maar daarom gaat het niet.

Het gaat hem om de eenheid van de Nederlandse taal, en de spelling is een aspect van die om nog veel meer dan literaire redenen noodzakelijke eenheid.

Ondertussen mag Gerard bomen spellen met zoveel o's als hij stammen in zijn landschap ziet. Zolang hij leesbaar blijft, zal hij gretig en graag alom gelezen worden.

In de school echter, beneden en boven de Moerdijk, zal men bomen spellen met één o.’

Daarmee was de vriendelijke strijd beëindigd.

Onder de vele manuscripten, die Teirlinck al lang verloren waande en waarvan ik nu moet laten nagaan of ze al dan niet in een of ander tijdschrift zijn verschenen, vond ik een half volgeschreven blad dat de aanloop schijnt te zijn van een artikel waarvan de titel luidt: Eenheid van spelling, eenheid van taal, en dat nauw aansluit met wat ik hier even aanhaalde. Ziehier de tekst: ‘Wanneer er, op enigerlei gebied, sprake

[p. 89]

is van een gebeurlijke hervorming, rijzen onmiddellijk de twee kampen tegenover elkaar: de voorstanders en de tegenstanders, de protagonisten en de antagonisten, de progressisten en de conservatieven.

De strijdallure die door het debat onmiddellijk wordt aangenomen, bevordert allerminst de sereniteit van het onderzoek. De houdingen, ook wanneer zij grondig zijn onderlegd en wijselijk overwogen, voelen zich gauw op het academisch plan onveilig worden, en bevrijden zich in het krijt der partisanen, waar zij pathetisch tot blinde tendensen worden opgejaagd. Want er zijn gemeenlijk zoveel goede redenen als er verschillende uitzichten zijn op de zaak, en niets is onmenselijker dan een zaak zonder vooringenomenheid, zonder vooropgezet doel, zonder dweepzucht, van uit alle uitzichten te beschouwen en de waarheid af te wachten’ (Het punt staat er niet, maar de tekst is, met vaste hand, mooi geschreven, zonder een enkele doorhaling of correctie, zodat het de aanvang schijnt te zijn van een tekst, klaar voor de druk).

De belangstelling van Herman Teirlinck voor taal en dialekt is tot het einde van zijn leven zeer levendig gebleven. Ik heb daar elders al op gewezen en kan er hier niet op terugkomen. Maar het was meer dan belangstelling: het was een onuitputtelijke liefde voor zijn taal en voor zijn volk, die hij, zolang hij kon, trouw heeft gediend.

Willem Pée.