Taal en Tongval. Jaargang 15

[p. 105]

Ter inleiding

Als ik deze reeks bijdragen tot het ‘oriëntale’ deel der nederlandistiek een poging tot ‘oriëntatie’ van de lezer noem, zal de ‘bescheiden lezer’ ongetwijfeld terugdenken aan de Utrechtse en Leidse hoogleraar J.W. Muller, die graag op een dergelijke wijze met het woord ‘oriënteren’ en zijn afleidingen speelde. Het is mij een genoegen om aldus, spelenderwijze, de naam van de oudste mijner leermeesters in de herinnering te mogen roepen, maar de voornaamste reden waarom ik hem navolg is toch dat ik geen betere karakteristiek voor deze ‘bijdragen tot de geschiedenis en de streektaalkunde van Oost-Nederland’ kan bedenken dan ‘oriëntatie’ in de beide betekenissen die dit woord kan hebben. De aandacht van de nederlandisten is doorgaans meer op het westelijk dan het oostelijk deel van het Nederlandse taalgebied gericht en dit is een van de oorzaken waardoor niet alleen het contact met de germanistiek te wensen overlaat, maar ook het verhaal van het eigen Nederlandse taalverleden al te fragmentarisch blijft. Het kan de nederlandistiek alleen maar te goede komen wanneer zij zich, met name bij de beschrijving van de oudere periodes der taalgeschiedenis, wat meer gaat ‘oriënteren’. Ik hoop dat de wijze waarop de thema's in de volgende opstellen geformuleerd zijn, voor sommige lezers een aanleiding en een uitnodiging moge zijn, om aan het wetenschappelijk gesprek der ‘oriëntalisten’ te gaan deelnemen.

Oriëntatie in de ene betekenis is echter niet goed mogelijk zonder dat de hulpmiddelen ter oriëntatie, in de andere betekenis, beschikbaar worden gesteld. Er bestaan vele verspreide detailstudies maar weinig samenvattende overzichten. Dat geldt niet in de laatste plaats ten aanzien van mijn eigen bijdragen tot de Oostnederlandse taalgeschiedenis die ik vooral in de tijd van mijn Groninger hoogleraarschap, sinds 1953, geschreven heb. Ik ben er mij van bewust dat ik het mijn lezers, met name de ‘niet-georiënteerden’ onder hen, niet gemakkelijk heb gemaakt om mijn, uiteraard zich voortdurend ontwikkelende, inzichten te volgen. In dit bewustzijn heb ik mij veroorloofd in mijn bijdrage ‘Stratigrafie van de Oostnederlandse volkstaal’ hoofdzakelijk mijn eigen vroegere studies samen te vatten. Het andere samen-

[p. 106]

vattende artikel van mijn hand, ‘De geografische indeling der Oostnederlandse volkstaal’, is veel korter uitgevallen dan oorspronkelijk bedoeld was. Mijn medewerker en vriend Dr. J. Naarding, met wie ik het plan van deze reeks samenvattende studies heb opgezet en wiens naam er daarom altijd aan verbonden zal moeten blijven, had het artikel over de indeling der Oostnederlandse dialecten voor zijn rekening genomen. Kort na Pinksteren 1963 is hij echter ziek geworden en op 20 juli van dit jaar werd zijn werkzaam leven een maand na zijn 60^e verjaardag, afgesloten. Tien jaar na de vroegtijdige dood van de Twent Bezoen is nu, bijna even onverwacht, de Drent Naarding aan de kleine kring der Oostnederlandse dialectologen ontvallen. Een korte herdenking van zijn leven volgt hierachter. De leegte die hij achterlaat blijkt wel zeer duidelijk uit deze verzameling. Met zijn bijdrage over de dialectindeling was Naarding op het ogenblik dat de ziekte hem in haar macht kreeg nog niet verder gekomen dan een aantal losse aantekeningen. Ik moest dus voor hem invallen en mijn schets moest, op korte termijn geschreven, uiteraard korter en schetsmatiger worden dan Naardings artikel zou zijn geweest.

Een ander artikel, dat Naarding, Entjes, Miedema en ik in samenwerking zouden hebben geschreven, is als gevolg van de ziekte en dood van de beste kenner van het Oostnederlandse regionalisme geheel komen te vervallen. Het was onze bedoeling geweest om niet alleen het ontstaan en de ontwikkeling van de Oostnederlandse streektalen in het verleden te overzien, maar ook hun bestaan en ontwikkelingsmogelijkheden in het heden te behandelen. De verhouding tussen de verschillende regionalistische bewegingen en de streektaal, de verschillende wijzen waarop de regionale taalwil zich kan doen gelden, ze verdienen van de zijde der streektaalkunde alle aandacht. Juist het belang van deze zaken verbiedt ons echter dit artikel op dit ogenblik, zonder dat Naarding zijn medewerking kon verlenen, te schrijven. Enigszins komt het functioneren van de streektaal wel aan de orde in de bijdrage van Entjes over de Oostnederlandse streektaalliteratuur, maar de literatuur is uiteraard maar één van de vormen, nl. de creatief gespecialiseerde, waarin de regionale taalwil zich openbaart.

Met bijzondere voldoening kondig ik hier de bijdrage aan van de Utrechtse historicus Prof. Dr. W. Jappe Alberts. Men kan het de dialectologen in het algemeen niet kwalijk nemen, dat hun kennis van het verleden beperkt is, maar zij zijn, omdat zij de taalfeiten die zij verzamelen nu eenmaal ook historisch moeten interpreteren, wel verplicht voortdurend contact te zoeken met de historici van professie en

[p. 107]

zich door het verhaal dat deze historici hun kunnen vertellen te laten voorlichten. Omgekeerd zullen de historici er ook goed aan doen kennis te nemen van de problemen waarvoor de dialectologen zich door de verzameling van hun taalfeiten gesteld zien. De taalhistorische feiten kunnen immers een bijdrage leveren tot het algemene geschiedverhaal. Daarom hoop ik dat de samenwerking tussen geschiedenis en streektaalkunde die uit de bijdrage van Prof. Alberts aan deze bundel blijkt, in de toekomst bestendigd moge worden.

Dat de hier volgende reeks geopend wordt met een artikel ‘De ontwikkeling der Oostnederlandse dialectstudie’ en dat ter afsluiting een bijdrage over ‘Lied en verhaal in Oost-Nederland’ niet mocht ontbreken, spreekt vanzelf, zoals de namen van de schrijvers, Dr. H.T.J. Miedema en Dr. Tj.W.R. de Haan, ook voor zichzelf spreken. Moet ik hier nog aan toevoegen dat iedere auteur in de verzameling ‘voor zichzelf’ spreekt in zoverre ik geen enkele poging heb gedaan om eventuele tegenstrijdige visies te harmoniseren? Tegenspraak kan slechts de levendigheid der samenspraak bevorderen, mits de bereidheid tot luisteren over en weer aanwezig is. Het verdedigen, uit traagheid of koppigheid, van een eenmaal ingenomen ‘standpunt’ leidt daarentegen tot schoolse verstarring en maakt ieder scheppend gesprek onmogelijk.

K. Heeroma