Taal en Tongval. Jaargang 11

[p. 258]

Te bed

Het is ongetwijfeld niet overbodig, een waarschuwing te laten horen dat men de keuze tussen verschillende voegwoorden of verschillende voorzetsels niet steeds als een kwestie van syntaxis moet beschouwen. Wanneer men als betekenis van het voegwoord al niet alleen een concessieve doch ook een temporeel-conditionele constateert, wat blijkens Ned. Dialectkunde par. 136 in Nederland niet tot de onmogelijkheden behoort, of wanneer men wis in plaats van tot zegt, betreft het zuiver lexicologische verschijnselen. Daarmee wil ik echter beslist niet zeggen dat hun taalgeografische behandeling veelal niet even stiefmoederlijk opgetreden is als bij de echte syntactische verschijnselen, hoewel zij toch, als deze losstaande van de realia en daardoor misschien wat minder dynamisch, wel in hoge mate oude tegenstellingen aanwijzen.

Maar wanneer voorzetsels zekere syntagmatische beperkingen vertonen, bevinden wij ons ongetwijfeld op het terrein van de syntaxis, en dat ligt inderdaad nog in al te veel opzichten braak. Laten wij in dit stukje een kleinigheid nader belichten.

Het voorzetsel te schijnt mij in de huidige Noordbrabantse volkstaal weinig of niet gebruikelijk. H. van den Brand verzwijgt het in zijn Woordenlijst der Noord-Brabantsche Volkstaal en in het westen, waar ik het best bekend ben, komt het behalve in geïsoleerde uitdrukkingen als te kommunie, te biechte, te pas, te keer gaan en voor infinitieven niet voor. Ook in oostelijk Noord-Brabant is zijn gebruik zeer beperkt. Het moge daar bijv. heel gewoon zijn in een uitdrukking als te mentje, wat het westen niet schijnt te kennen (men vergelijke daarvoor mijn artikel in Donum lustrale catholicae universitati noviomagensi oblatum 1948, 209), een vrij gebruik bestaat ook daar stellig niet, inzoverre het b.v. niet voor lidwoorden voorkomt.

Onder zijn gebonden gebruiksmogelijkheden is mij al sinds jaren het Meierijse te bed opgevallen, dat mij als Westnoordbrabander beslist dialectisch in de oren klonk. Om de nauwkeurige geografische begrenzing van het verschijnsel te leren kennen heb ik nu door mijn leerlingen en oud-leerlingen van de R.-K. Leergangen een enquête laten houden, waarbij ik de activiteiten van mej. M. van den Broek en de heren

[p. 259]

pater J. Janssen, pater H. Nieuwendijk, fr. Leonidas, fr. Wulfram, br. Silvinus en de heer F. Kruip dankbaar memoreer.

In genoemde enquête had ik de vraag ongeveer aldus gesteld: zegt men in uw dialect te bed, in bed, naar bed, op bed, of gebruikt men nog een ander voorzetsel. Achteraf beschouwd was de vraagstelling voor verbetering vatbaar geweest en had ik het gebruik bij rust en beweging kunnen onderscheiden, maar in ieder geval kon uit de antwoorden het gebied getekend worden waar te bed, hetzij met betrekking tot ‘een zich bevinden op een bepaalde plaats’, hetzij met betrekking tot ‘een zich bewegen in een bepaalde richting’, hetzij in beide opvattingen voorkomt. Om te beginnen dan blijkt het syntagma nergens in het eigenlijke westelijke Noordbrabants voor te komen (een enkele twijfelachtige vermelding voor Geertruidenberg daargelaten) maar wel precies tot en met de westrand van de Meierij (Goirle, Riel, Tilburg, Loon-op-Zand en Kaatsheuvel, voor welke laatstgenoemde plaats het zeer nadrukkelijk als oud vermeld wordt).

Terwijl die westgrens, waarvoor ik destijds in mijn Onderzoek naar de dialectgrenzen in Noord-Brabant 1937 een aanzienlijk aantal constitutieve factoren meende te kunnen aanwijzen, een zeer regelmatig en scherp verloop heeft, draagt de grens in het Noorden van de Meierij een opvallend brokkelig karakter. Bij een uitdrukkelijk nader onderzoek in de Langstraat bleef bijv. te bed voor Waalwijk als niet in gebruik, maar werd het voor Nieuwkuik als oud opgegeven. Daar ik voorts de

[p. 260]

(negatieve) gegevens voor het Land van Cuyck nader wilde testen, hield dhr. J. Cornelissen voor mij een enquête onder zijn leerlingen van de h.-b.-s. te Boxmeer. Zijn bevinding echter luidde: ‘dat het hele Land van Cuyck het voorzetsel naar gebruikt’. Daarbij hoeven m.i. de gegevens voor Grave, Gassel en Mill, als liggende aan de rand, nog niet in twijfel getrokken te worden. Beslist merkwaardig vond ik het dat mijn indruk dat Rosmalen en noordelijk Noord-Brabant de verbinding niet kennen - zoals ik dat al in een aantekening jaren geleden had vastgelegd - ook bij nader onderzoek bevestigd werd. Temeer bevreemdt mij dit verschijnsel, omdat in de Bommelerwaard te zich niet onbetuigd laat. Van de Water toch kent o.a. təmiddag en taovənd. Meer oostelijk schijnt het Maasverkeer voor de verbinding niet gunstig geweest te zijn. Maar de negatieve opgaven in het noorden van het Noordoostmeierijs blijven voorlopig een raadselachtig verschijnsel.

A. Weijnen