Taal en Tongval. Jaargang 9

[p. 178]

Oostnederlands

Ik heb in mijn rede De Nedersaksische Letterkunde [1953], blz. 11, aangegeven, dat men de Nederlanden taalkundig in vier gebieden kan verdelen, te benoemen naar de vier windstreken: een Westnederlandse ‘ruimte’ die in grote lijnen Holland, Zeeland en Utrecht omvat, een Zuidnederlandse bezuiden de grote rivieren, een Noordnederlandse waar het Fries zich heeft gehandhaafd en tenslotte een Oostnederlandse die het overblijvende gedeelte inneemt. Bij deze volgorde en formulering lijkt het, of de Oostnederlandse ‘ruimte’ eigenlijk een soort restgebied is, zonder positieve taalkundige kenmerken, een gebied dat er alleen mag zijn, omdat men het redelijkerwijs noch bij het West-, noch bij het Zuid-, noch bij het Noordnederlandse kan rekenen. En inderdaad is dit nog niet zo'n slechte voorlopige karakteristiek. Het Westnederlandse gebied heeft een natuurlijke westgrens aan de Noordzee en wordt gekarakteriseerd door een aantal typische vernieuwingen die zich vandaar in alle richtingen hebben verspreid of bezig zijn zich te verspreiden. Het Zuidnederlandse gebied wordt aan zijn zuidzijde scherp en ondubbelzinnig begrensd door de Romaanse taalgrens en ook hier, met name in Vlaanderen en Brabant, kan men typische vernieuwingen vaststellen, die zich vooral in noordelijke richting hebben uitgebreid. Het Friese taalgebied is naar alle kanten, niet alleen aan de zee-, maar ook aan de landzijde scherp begrensd. Het bewaart een typische relictstructuur, maar heeft op de grondslag daarvan in de laatste vier vijf eeuwen al evenzeer een eigen typische ontwikkeling gekend, die zich hetzij over het hele gebied, hetzij over een belangrijk gedeelte daarvan heeft uitgestrekt en in sommige gevallen ook (in de Stellingwerven en het Westerkwartier van Groningen) de grenzen heeft overschreden. Een West-, Zuid- of Noordnederlandse ‘ruimte’ is dus taalkundig gemakkelijk te karakteriseren, maar wie een Oostnederlandse wil afgrenzen, ziet zich voor allerlei moeilijkheden geplaatst. Het ligt voor de hand de oostgrens te laten samenvallen met de staatsgrens en het is ook niet te ontkennen, dat deze staatsgrens een zekere taalkundige betekenis heeft. Maar zij is als taalgrens toch niet te vergelijken met de Frans-Nederlandse die België van west naar

[p. 179]

oost doorsnijdt, laat staan met de natuurlijke grens die het Westnederlands en het Fries in de rug dekken. De Oostnederlandse dialekten stemmen op belangrijke punten, die niet alleen relicten maar ook vernieuwingen betreffen, overeen met de Nederduitse dialekten ten oosten van de staatsgrens. En nu kan men wel vaststellen, dat ook het Fries van onze provincie Friesland zijn verwantschap heeft met het Saterlands, Helgolands en de Noordfriese dialekten aan de kust van Sleeswijk-Holstein, maar deze berust dan toch op een gemeenschappelijk verleden dat wel heel ver terug ligt. Niet alleen dat de vernieuwingen die het karakter van het Nederlandse Fries in de laatste vier vijf eeuwen hebben bepaald in de andere Friese dialekten achterwege zijn gebleven, er hebben zich daar bovendien geheel anders gerichte vernieuwingen voorgedaan die ze linguistisch volkomen van ons Fries hebben vervreemd. De verwantschap met het Engels, die op een nog veel verder terugliggend verleden berust, betekent uiteraard nog veel minder een actuele linguistische realiteit. Daarentegen verstaan Groningers en Oostfriezen elkaar zonder enige moeite, en hetzelfde geldt voor Twenten en Bentheimers, Achterhoekers en Westmunsterlanders. De oostgrens van het Oostnederlands is dus vaag en vervloeiend, de westgrens alleen ten opzichte van het Friese taalgebied scherp, de zuidgrens is meer een kwestie van afspraak dan van uitspraak. De belangrijkste oorzaak van deze onzekere begrenzing is, dat de oostelijke Nederlanden nooit het uitgangspunt zijn geweest van typische vernieuwingen die zich over een groot gedeelte van dit gebied hebben uitgestrekt. Er zijn wel typisch-Groningse vernieuwingen geweest, die een groter of kleiner deel van Groningen en Noord-Drente hebben veroverd, er zijn ook wel vernieuwingen vast te stellen in het Ijselgebied, die behalve de kop van Overijsel ook het zuidwesten van Drente en de Stellingwerven aan hun areaal hebben toegevoegd, maar er bestaan bij mijn weten noch groningismen die door heel Drente en Overijsel zijn geaccepteerd, noch IJsel-vormen die tot in Twente en Noord-Groningen zijn doorgedrongen. Het meest expansieve IJselverschijnsel dat ik ken, is de ontwikkeling van het diminutiefsuffix -jen tot -ien, waarvan Kloeke in het Niederd. Jahrb. 55 de verbreiding heeft vastgesteld: het -ien-gebied omvat het noordoostelijke gedeelte van de Veluwe, een deel van Overijsel (niet Twente en niet het zuiden van Salland), heel Drente, de Stellingwerven en in Groningen de Stad met het Gorecht (dus oud-Drents gebied); bovendien is er nog in de graafschap Bentheim een jonger aanhangsel, bestaande uit een strook aan weerskanten van de Vecht tot aan Nordhorn, eenmaal het

[p. 180]

eindpunt van het bevaarbare gedeelte. Afgezien van het feit, dat ook bij dit taalverschijnsel de staatsgrens nog juist even overschreden wordt, zal het wel bij niemand opkomen om het genoemde gebied tot uitgangspunt van een begrip Oostnederlands te maken. Men kan dit begrip immers kwalijk hanteren, wanneer de Groninger Ommelanden, de helft van Overijsel en de hele Gelderse Achterhoek erbuiten zouden vallen. Wanneer de Oostnederlandse ‘ruimte’ echter niet te formuleren blijkt te zijn op grond van vernieuwingen die daarin hun uitgangspunt hebben genomen, moet men er wel in berusten, dat dit gebied bepaald wordt door vernieuwingen die buiten zijn grenzen ontstaan zijn en die het dus steeds verbinden met een stuk ‘buitenland’. Oost-Nederland heeft altijd opengestaan, altijd ontvangen. Het moest daardoor wel een verbindingsgebied bij uitnemendheid worden, waarin alle grenzen, en alle pretenties, maar een betrekkelijke waarde konden krijgen.

Of doe ik hiermee toch aan het karakter van Oost-Nederland te kort? Moet ik zeggen, dat het bij alles wat het overnam toch in wezen nooit is veranderd, omdat het meest essentiële erfgoed onopvallend maar volhardend werd vastgehouden? Ik geloof het niet, want wat men op dit punt pleegt aan te voeren, is niet erg overtuigend. Een bekend Oostnederlands conserveringsverschijnsel is bv. het bewaard blijven van de -n bij infinitieven en zwak gepluraliseerde substantieven. Alle Oostnederlanders protesteren tegen de pretentie van de westelijke beschaafde spreektaal, dat leze en boeke superieur zou zijn aan lezen en boeken. De Oostnederlandse vormen zijn immers ouder en dus beter Nederlands. Kan men het afwijzen van de apocopering in de infinitief echter wel typisch-Oostnederlands noemen? Ook het Nederduits bewaart de slot-n en dit conserveringsverschijnsel verbindt dus het Oostnederlands met het Nederduits tegenover het West- en Zuidnederlands. Bij de zwak gepluraliseerde substantieven heeft men bovendien in vele gevallen met onoorspronkelijke vormen te maken. De veralgemening van het zwakke meervoud is een vernieuwing die het Oostnederlands verbindt met het West- en Zuidnederlands tegenover het Nederduits, met dien verstande dat het westen van Oostfriesland met Groningen meedoet en Twente en de Achterhoek met Westfalen. Men moet, als men objectief wil zijn, dus constateren dat het Oostnederlands (grotendeels) wel met een oudere West- en Zuidnederlandse vernieuwing (de veralgemening van het zwakke meervoud) heeft meegedaan, maar niet met een jongere vernieuwing (de apocopering van de slot-n). De eerste is voor de taalstructuur veel belangrijker geweest dan de tweede. Een ander Oostnederlands taalverschijnsel,

[p. 181]

dat men ook wel als een relict uit zeer oude tijden heeft opgevat, kan ons nog veel minder overtuigen. Ik bedoel de z.g. eenheidspluralis op -t in het praesens. Deze komt maar in een gedeelte van ons gebied voor (niet in Groningen, de Stellingwerven, Noordwest-Overijsel en op de Veluwe) en verbindt dit gedeelte met Nederduitsland. Op zichzelf is de eenheidspluralis op -t wel oud en reikt hij stellig terug tot in de Ingweoonse tijd (d.w.z. vóór plm. 800), maar dit behoeft nog geenszins te betekenen dat hij in Oost-Nederland ook ononderbroken is bewaard. Naast een eenheidspluralis op -t kent het Oostnederlands er ook een op -en (nl. in de streken die hierboven met name uitgezonderd zijn). Het ligt dialektgeografisch voor de hand deze eenheidspluralis op -en te vergelijken met de veralgemening van het zwakke meervoud bij de substantieven, zoals die op -t vergeleken kan worden met het doorfunctionerende sterke meervoud. De eenheidspluralis op -en en de verdringing van het sterke meervoud zijn dan door Oost-Nederland geaccepteerde vernieuwingen en in de streken waar de eenheidspluralis op -t en het sterke meervoud voorkomen, zijn ze waarschijnlijk later hersteld onder Westfaalse invloed. Een echt ononderbroken bewaren van erfgoed uit de Ingweoonse tijd komt naar mijn mening vrijwel alleen voor ten noorden van de Overijselse Vecht. Daar vindt men ‘echte’ ingweonismen die Drente en de kop van Overijsel verbinden met Friesland en Groningen. Deze zijn echter niet typisch voor de Oostnederlandse ‘ruimte’ als geheel en het conserveren van zulke oudheden kan dus niet als een karaktertrek van het Oostnederlands gelden.

De geschiedenis van het Oostnederlands is een spel van invloeien en weer wegvloeien, van telkens verschillend gerichte en soms tegengestelde stromingen. Een Frankische invloed kwam uit het zuiden, een Westfaalse uit het oosten, een Hollandse uit het westen. Wie alleen op de eerste let, kan Oost-Nederland zien als een aanhangsel van het Rijn-Maas-gebied. Deze Frankische invloed heeft scheiding gebracht in het oude Ingweoonse areaal, dat voortaan zou bestaan uit een westvleugel (West-Nederland van Schelde tot Vlie) en een oostvleugel (West- en Oostfalen, niet zelden ook alleen het laatste gebied). Beide vleugels worden in het noorden verbonden door het kustgebied langs de Noordzee, van Vlie tot Wezer. Tussen die beide vleugels ligt dan het ‘zuidelijk’ gekleurde Oostnederlandse frankiseringsgebied, gekarakteriseerd bv. door de objectsvormen van het pron. pers. 2. plur. zonder j- of de spra tegenover de spreeuw in west en oost. Verstoord door latere invloeden maar in zijn resten wel zeer

[p. 182]

karakteristiek-Frankisch is ook de Oostnederlandse bansdeur tegenover Hollands, Fries en Oostfries boes, boos- e.d.

Wie alleen op de Westfaalse invloed let, ziet het Oostnederlands als Westnederduits, duidelijk onderscheiden zowel van het West- als van het Zuidnederlands. In het Groningse vocalisme zitten nog steeds enkele duidelijk herkenbare westfalismen (de diftongen), in het Overijselse, vooral het Twentse, zaten er stellig eenmaal meer, maar daar is deze vloed weer grotendeels teruggevloeid. Hiermee zijn de beide beddingen van de Westfaalse stroom aangeduid, een noordelijke naar Oostfriesland en Groningen, een westelijke naar Overijsel en Gelderland. Vrijvel alleen in noordelijke richting heeft zich bv. zwade ‘zeis’ uitgebreid, hoofdzakelijk in westelijke richting bv. geder ‘uier’ en wedik ‘woerd’, alsmede het hierboven reeds aangeduide herstel van het sterke meervoud en de eenheidspluralis op -t. Naar westfalismen die heel Oost-Nederland hebben veroverd, van de Veluwe tot de Groninger Ommelanden, moet men met een lantarentje zoeken. Misschien is de mengvorm tamper (uit tanger en amper) er een. Toen men het Oostnederlands nog Saksisch noemde, lette men vooral op de Westfaalse elementen in de taal, met verwaarlozing van alle andere. Het succes van de term Saksisch bewijst in ieder geval dat de oppositie van Oost- en Westnederlands als een realiteit werd en wordt beleefd en dat het de Oostnederlander niet moeilijk valt om de staatsgrens te relativeren.

Wie alleen op de Hollandse invloed let, ziet Oost-Nederland als een taalkundig wingewest van West-Nederland. Ook dit is een realiteit. Sinds de 17de eeuw is de Westnederlandse schrijftaal in de oostelijke provincies alom in gebruik gekomen en ook de Hollandse doordringing van de dialecten gaat van dag tot dag voort. In de Duitse taalkundige literatuur kan men het Oostnederlands dikwijls aangeduid vinden als ‘Ostholländisch’. Voor ons gevoel is dat een terminologische dwaasheid, waartegen men niet genoeg protesteren kan. Toch is het begrijpelijk, dat men in Duitsland het Oostnederlands in de eerste plaats ziet in oppositie tot het Nederduits en de staatsgrens ook als een reële taalgrens waardeert. Ons vallen vooral de verschillen tussen Oost- en Westnederlands op, aan de Duitsers de overeenstemmingen. De laatste zijn voor ons zo vanzelfsprekend, dat we ze, ondanks Kloeke, dikwijls vergeten te bestuderen.

Als we het begrip Oostnederlands werkelijk serieus willen nemen, moeten we beginnen met zijn veelzijdigheid en veelzinnigheid te erkennen. Het heeft evenwel inhouden als er opposities zijn die het bepalen.

K. Heeroma