Taal en Tongval. Jaargang 5

[p. 1]

Cuyk en Wychen

Waar de uitspraak van plaatsnamen in het geding is, moeten een drietal punten in het oog worden gehouden: 1. de plaatselijke uitspraak, indien deze een dialectisch karakter draagt; 2. de buitendialectische klankstand; 3. de mate waarin de onder 2 genoemde door de plaatsbewoners wordt overgenomen, in samenhang met de penetratie van de landstaal. Het samenwerken van 2 en 3 heeft als gewoon gevolg, dat men in de meeste gevallen niet kan spreken van één plaatselijke vorm.

Het is niet onjuist te zeggen, dat de autochtone vorm van de pln. Schijndel luidt skɛ▴ndl̩, de algemene sΧɛindl̩. Daarnaast echter kan men nog twee andere horen, waarin respectievelijk samengaan k met ɛi en Χ met ɛ▴, d.w.z. dat de beide karakteristieke elementen van de dialectische uitspraak onafhankelijk van elkaar kunnen verbonden worden met een bestanddeel uit de algemene.

Wij achten het nuttig, deze principiële opmerking te doen voorafgaan aan een bespreking van de beide in de titel van deze bijdrage vermelde plnn. Er bestaan daarvan een vrij groot aantal spellingen. Die welke in de Lijst der Aardrijkskundige namen van Nederland, uitgegeven door het Kon. Ndl. Aardr. Gen., worden voorgesteld, zijn Kuik en Wiechen, vormen die tot nog toe alleen in familienamen te vinden zijn, wanneer men afziet van de sporadische gevallen waarin met het advies van de Lijst is rekening gehouden. Bezien wij de dialect-eigen klankstand en de verhouding tussen deze en de A.B.-uitspraak, dan doet zich hier een eigenaardig probleem op.

De eerstgenoemde plaats, Cuyk, ligt in het ie - uu-gebied, de tweede in de grensstreek van monoftong en diftongering. Overwegend heerst er de diftong, en op grond daarvan zou men deze dan ook verwachten in de naam van de plaats, hoewel men het conservatisme in aanmerking moet nemen, dat zich juist in plnn. veelvuldig doet gelden, zij het dan ook meer in andere opzichten dan met betrekking tot de diftongering. In feite bestaat er geen uitspraak dan die met ie. Een hoogst enkele maal mag diftong gesproken worden, dit kan zonder aarzeling als singulier worden aangemerkt. Ook van de spelling uit bekeken, vindt de ie-uitspraak steun in de overwegend gebezigde schrijfwijze met y, waarnaast evenwel ook die met ij wordt aangetroffen, aldus b.v. in een tweetal mij ten gemeentehuize verstrekte overzichten die de geschiedenis van het

[p. 2]

kasteel en van de gemeente behandelen. Voor oude vormen vergelijke men NGN dl. II 147, en III 278, 311; biezondere aandacht verdient de op laatstgenoemde plaats vermelde vorm Winchem, indien hij althans op dit Gelderse dorp betrekking heeft.

Heel anders staat het met Cuyk. De plaats- en streekeigen uitspraak Kuuk heeft niet verhinderd, dat daarnaast, resp. in de plaats daarvan, de uitspraak met ui zich burgerrecht heeft verworven, deels door transpositie in de algemeen-Nederlandse klankstand, deels onder de invloed van de spelling.

Cuyk zowel als Wychen zijn spoorwegstations; van Nijmegen uit is Cuyk het eerste in zuidwaartse, Wychen het eerste in zuidwestelijke richting. Geen treinconducteur zal anders uitroepen dan Kuik, maar bij het naderen van het corresponderende station aan de lijn Nijmegen-Den Bosch wordt de reiziger opmerkzaam gemaakt op de aanwezigheid van Wiechen.

De vraag meldt zich aan, hoe deze eigenaardige tegenstelling moet worden verklaard. Zij heeft iets paradoxaals, in deze zin dat, als er een tegenstelling moest zijn, de dialectsituatie eer het omgekeerde zou doen verwachten: Cuyk, niet Wychen, ligt veilig geborgen in het ie - uu-gebied.

Wij wezen reeds op een tweetal factoren die hierbij in het spel kunnen zijn: het conservatisme in de vorm van aardrijkskundige namen, en de schrijfwijze. De eerste zou dan alleen in Wychen hebben gewerkt, hetgeen te meer opmerkelijk zou zijn, daar deze plaats, in tegenstelling met Cuyk, reeds in het ij - ui-gebied ligt. Weerstand tegen de gediftongeerde vorm valt eer te verwachten in een streek waar het dialect de tweeklank in het geheel niet kent, dan daar waar hij de normale klank is. Ofschoon er voorbeelden ook hiervan zijn (Culemborg - Kuilenburg, Utrecht - Uitert), zo is toch wel duidelijk, dat wij aldus het ene probleem door een ander zouden vervangen. Wat de spelling betreft moet toegegeven worden, dat de uy van Cuyk de gediftongeerde uitspraak kan in de hand werken, anderzijds de y van Wychen de monoftongische. Maar de laatste schrijfwijze is, gelijk wij zagen, niet exclusief, ook die met ij komt voor; bovendien is het geenszins onaannemelijk, dat de standvastige ie-uitspraak juist voor de y-spelling bevorderlijk is geweest. Onze zienswijze is nu deze, dat de nadruk moet vallen op een omstandigheid van geheel andere aard, een omstandigheid die haar plaats heeft in het fonologische stelsel.

Fonologisch is er niet het geringste bezwaar tegen de transpositie van Kuuk tot Kuik. Combinatie van ui met volgende k behoort tot de normale

[p. 3]

mogelijkheden. Er zijn tal van woorden in het algemene Nederlands te noemen, die ze vertonen. Dat nu is niet het geval met de ij gevolgd door een intervocalische ch. De intervocalische stand is in dezen van wezenlijk belang. Woordvormen als stijgt stɛiΧt, hijgt, zwijgt, zijgt, of ook - wat hier geen verschil maakt - dreigt, neigt vallen niet buiten het schema van de combinatorische mogelijkheden. De verbinding -ijch- doet dat wel. Historisch heeft dit zijn grond in de uitval van intervocalische Χ(h). Het Oudgermaans kende de gesignaleerde negatieve houding niet; de groep -îΧ- was daar een vertrouwd onderdeel van het systeem.

Het feit dat de oppositie Χ-g in het algemene Nederlands zeer verzwakt is, doet aan onze opvatting van het geval Wychen geen afbreuk. Het verschijnsel is ten eerste geografisch niet ‘algemeen’, ook niet voor wat het AB betreft; het ligt in het vlak van de ‘nuances in beschaafd-Nederlandse uitspraak’. Voorts betreft het, behalve de neutralisering aan het woordeinde, de neiging tot tenuis aan het woordbegin; intervocalische Χ voor spirantische g kan men niet beschaafd noemen: lachen en liggen blijven in de betrokken consonant duidelijk gescheiden. Er zijn ook thans nog een aantal woorden met intervocalische ch, die op verschillende wijze moeten worden verklaard. Lachen is er één van; verder hebben wij bochel, rochelen, richel, tichel, goochelen, hachelen (de bout -), hachelijk, kachel, magochel. Maar men zoekt vergeefs naar voorbeelden van een inlautende groep -ijch-, waarbij Wijchen met ɛi zich zou moeten aansluiten. Dit is, menen wij, het cardinale punt.

Iemand kan de vraag opwerpen, of hetzelfde niet moet worden gezegd van de groep -iech- -iΧ-. Het zou misschien weinig afdoende zijn, tegen dit bezwaar het werkwoord giechelen in het veld te voeren, maar dit is in ons verband ook niet nodig. Wij kunnen aan de historische toponymie overlaten, de klankstand Wychen -iΧ- te verklaren, voor ons is hij een bestaand gegeven. Het gaat er ons niet om, uit te leggen, waarom men iets zegt, maar waarom men iets niet zegt. Wat wij wilden begrijpelijk maken is het verschijnsel, dat noch in het plaatselijke dialect noch in het algemene Nederlands een transpositie, of ook, voor wat het eerste betreft, een ontwikkeling (trouwens, in het licht der ‘expansie’, ook weer een transpositie), tot -ɛi- zich heeft voltrokken. Wij geloven aannemelijk te hebben gemaakt, dat de beste verklaringsgrond te vinden is op het terrein van de fonologie der klankverbindingen.

Nijmegen, December 1952.

L.C. Michels