Taal en Tongval. Jaargang 1

[p. 59]

Lexicologische varia

Ter-Schelling vormde tot voor korte jaren een betrekkelijk geisoleerd geografisch geheel aan de periferie van het hollandse en friese taalgebied. Daardoor zijn hier verschillende woorden en uitdrukkingen bewaard gebleven, die elders verdwenen zijn, of hebben ook elders voorkomende woorden een afwijkende betekenisontwikkeling doorlopen. Maar door het zeevarend karakter der bevolking heeft er ook voortdurend import van vreemd taalgoed plaats gevonden, dat in het taallichaam is opgenomen en verwerkt. In een paar opstellen zal ik daarvan voorbeelden geven. De volgorde is willekeurig.

Otsel. Dit is voer, dat door de koeien vertrapt is en niet meer gegeten wordt. Verdam, Handwdb. geeft orte overgebleven eten en orten overlaten (van eten). Ter Laan, Nieuw Gron. Wdb. kent 't ort, ortje of ottje, en verortn̥. Daarvan tersch. w.w. ferotselje vertrappen van voer. En de spreekwijze: hwat fandei otsel is, wordt moan lekkerny wat vandaag oneetbaar is, wordt morgen lekkernij, dus het equivalent van ndl. honger maakt rauwe bonen zoet; verder hy hat altyd otjepat [ɔtjəpat] hij is altijd slecht af, krijgt overal het minste van. Het tweede deel van deze samenstelling is part = deel; zo 'n ongeluksvogel krijgt dus het deel, dat otsel is, het minderwaardige deel.

Flerk, flerkje. Flerk ndl. vlerk, vleugel: in fûgel hat twâ flerken een vogel heeft twee vleugels. Eveneens als ndl. in ruwe taal: hâld dyn flerken tues hou je vlerken, je handen thuis; hy hat in kapotte flerk hij heeft een gebroken arm. Ook hy is in flerk hij is een vlerk, een ruwe, onbehouwen kerel.

Tersch. kent echter ook flerkje in een zin als: hja flerket de hele jong lâns de borren ze slentert de hele avond op straat. Net sò yn- en ùtflerkje zegt een moeder tegen de kinderen, die voortdurend in- en uitlopen. Ook: hja is wer op de flerk zij is de straat weer op. Daarvoor ook: hja is de hort (họt) op.

Voor vleugel ook wjûk, westersch. jûk.

Fleugel wordt gebruikt voor 't windvaantje op schepen en als overgenomen technisch woord: fleugels fan in fjeanmeschine (vliegtuig).

Raeie. Het wordt gebruikt van vrouwen, die met veel misbaar over de straat schreeuwen, zodat ze op grote afstand te horen zijn: froujûd,

[p. 60]

dy 't raeiend de lâns de borren flerkje, vrouwen, die met groot geschreeuw en lawaai langs de straat slenteren; hear dy froujûd rys raeie hoor die vrouwen eens te keer gaan. Het vormt dus een kleine aanvulling op het artikel van A. Weynen in Onze Taaltuin VIII, 10, slot over ‘raggen’.

Tersch. râeie komt overeen met het daar genoemde Gron. raagn schreeuwen, schelden, en het deverbatief 't raag, de rage met tersch. raeier, beide Ter-Schellinger woorden met gemouilleerde g. De ‘noordoostelijke semasiologische groep van “hinderlijk lawaai maken” moet dus met Ter-Schelling worden uitgebreid.

Het Nwfri. schijnt het niet te kennen. Het Fri. Wdb. II, 2 geeft voor raeije alleen reien, hand aan hand een rei vormen en dansen en omschrijft ‘kweasprekkers, dy bylje en raeije’ uit een geschriftje van R. Posthumus 1824 als ‘kwaadsprekers, die schreeuwende ronddansen’. Het komt mij waarschijnlijk voor, dat we ook hier met ons raeie te doen hebben als synoniem van bylje (= huilen), want ‘dansende kwaadsprekers’ zijn toch wel een zeer ongewone verschijning. Ook het Lyts Frysk Wirdboek uitgegeven door de Fryske Akademy 1944, kent raeije alleen in de bet. van ‘reien, ronddansen; omverstoten, ergens afslingeren’.

Volledigheidshalve vermeld ik, dat tersch. reagje gebruikt wordt als nwfri. reagje: de schôstien reagje de schoorsteen ragen, vegen; topreagje 't bovenste gedeelte van de schuur ragen.

Retsebel. Een retsebel is een kletsmajoor, een praatmoer. Het drukt ongeveer hetzelfde uit als raeier, maar zonder het drukke, lawaaierige. Het laatste lid is wel hetzelfde als dat in ‘morse’ bel, lellebel, enz., d.i. lap, vod, fig. slordige vrouw, slons. In het eerste deel hebben we te doen met de geassibileerde vorm van ofri. rethia reden, spreken, waarvan de daarmee overeenkomende tersch. vorm retse als zelfstandig werkwoord verouderd is. Ik kan het mij echter nog wel herinneren: retse, dat se kan! kletsen, dat ze kan!

Retsebel is dus een samenstelling, die bestaat uit stam van w.w. + zelfst. nw., zoals morsebel, kletskous, enz.

Otersch. heeft hiervoor radjebel, waarschijnlijk aansluitend bij ndl. rad, snel, want wester- en oostersch. is rad = rêd [rɛːt]. Het kon ontstaan, toen de bet. van retse niet meer werd gevoeld. Ook op West hoort men tegenwoordig deze vorm.

Oeral. De bet. van oeral overal, is verschillend al naar gelang de klemtoon op het eerste of laatste lid valt.

[p. 61]

Heeft het eerste lid de klemtoon, oer'al, dan bet. het uitsluitend ‘op alle plaatsen’: hy is oer'al wen hij is overal geweest; oer'al yn 'e wrâld spilet it jild de baes overal in de wereld speelt het geld de baas; ik wol oer'al hinne wir work for my is ik wil overal heen, waar werk voor mij is; syn hues is krek in museum; oer'al wei hat hy de dingen byenkorm scharreld zijn huis is precies een museum; overal weg heeft hij de dingen bijelkaar gescharreld.

Oeral' bet. 1. Omver, overhoop: de bòn ha alles oeral' hallet de kinderen hebben alles overhoop gehaald. Uit deze bet. ontwikkelde zich de figuurlijke: 2. voor de dag halen, ophalen, terugkomen op: do most dy âlde dingen net allegear oeral'halje je moet die oude dingen niet allemaal weer ophalen, er niet telkens op terugkomen, je moet geen oude koeien uit de sloot halen. 3. Aan boord van schepen bet. oeral' het bevel voor de bemanning zich naar het dek te begeven, dus als in 't Ndl. Het komt in bet. overeen met alle hens oan dek all hands on deck. 4. Hierbij aansluitend oeral' roepe alarm slaan: de wacht roft oeral' de wacht maakte alarm. 5. Uit de zeemanstaal kwam 't woord ook in de gezinnen: de hele hueshâlding waes oeral' de gehele huishouding, familie, was uit bed, op de been, bij de hand. 6. Oeral' is verder een agrarische uitdrukking voor ‘'t begin van de vrije weide’. Als in 't najaar de oogst binnen is, worden de hekken geopend en kan het vee overal vrij grazen; deze handeling werd aangeduid met de term ‘oeral’!

Het bijv. nw. oeral'lerich sluit zich aan bij 1. In oeral'lerige boel [buːl] is een rommelige, slordige boel.

Nû wolle wy net tefolle oeral'halje, want dan wordt it in lang ferlaet, wirt gyn ein oan komt ː ‘nu willen we niet teveel overhoophalen, want dan wordt het een lange geschiedenis, waar geen eind aan komt. Alleen dus nog

lang ferlaet in it is in lang ferlaet 't duurt heel lang. Rekening houdend met het milieu, waarin deze uitdrukking gebruikt wordt, lijkt het mij het waarschijnlijkst, dat ze ontleend is aan de zeemanstaal. Op een kaart van 14 Maart 1641 naar gegevens van de Overluyden van de Lootsluyden komt verlaat voor als afstand tussen twee zeetonnen in een vaarwater. Moet men nu met een zeilschip een lang verlaat opkruisen, dan duurt dit lang, dan geeft dat oponthoud. Is iemand nu met werk bezig dat niet opschiet, lang duurt, dan zegt men: nou, dat is eak in lang ferlaet.

G. Knop