Taal en Letteren. Jaargang 15

[p. 533]

Nederlandse volksboeken.
(Vervolg van blz. 352 XV^e jaargang.)

III. Over de volksboeken.

5. Genoechlijcke History, Vanden schricklijcken ende onvervaerden Reus Gilias, Hoe hy des grooten Conincx wonderschoone Dochter vant Eylant Helyce, van een Geest 'snachts wegh-ghevoert, langhen tijt in bewaringhe hadde, ghesloten aen kettinghs: Ende hoe int selve Coninckrijck een Smeetsknecht Sie-vreedt genaemt, gevonden wierde, 24. Mans starckte hebbende, welck tegens desen Reus 12. Cubitus hooch, ghesonden wierde om dese Dochter weder te verlossen, ende voor sijn Bruyt te houden.¹⁾

De eerste druk, die van dit volksboek bekend is, is van 't jaar 1641. Deze druk is door Dr. G.J. Boekenoogen in z'n uitgaaf gebruikt. Hoewel op 't tietelblad vermeld staat: ‘Noyt voor desen in Druck geweest’, valt 't toch te betwijfelen, zegt Dr. B., of dit wel juist is. Hoe 't zij, de geschiedenis zelf is ongetwijfeld veel ouder. 't Verhaal van Gilias, of liever van Sie-vreedt - want die is de hoofdpersoon - is 'n echt volksverhaal, in de door mij bedoelde zin.²⁾ Er is ons in dat verhaal noch 'n stuk - of beter,

1) Uitgeg. bij Brill, serie Nederl. Volksboeken nr. IV; zie vorige jaarg. blz. 377.

2) Vgl. T. en L. XIV, 382 vgg.

[p. 534]

noch maar enkeles stukjès - overgeleverd van de Nibelungen-sage. Ik denk me de verhouding waarin 't verhaal van Sie-vreedt staat tot de Nibelungen-sage zo: Er is 'n muziekstuk, met 'n heel pakkend motief, dat iemand bijblijft, als hij 't maar eenmaal gehoord heeft. En zo kan dit in 'n ander stuk worden teruggevonden, 't kan zelfs 'n ander stuk hebben doen ontstaan. Maar natuurlik is 't daarbij min of meer veranderd. Ook spreekt 't vanzelf, dat dat ‘overnemen’ volstrekt niet ‘bewust’ hoeft te zijn geweest.

Zo komt dan in de ‘genoechlijcke history vanden reus Gilias’ voor de Siegfried uit de Nibelungen: Sie-vreedt. En dan komen er verder herinneringen aan de dwerg Alberick: ‘'t Bergmanneken Mesines’; aan de hoornen huid die ontstond uit 't bloed van de verslagen draak; aan de tarnkappe, de mantel die onzichtbaar maakt.

Wat verder de inhoud van 't volksboek betreft, deze blijkt voldoende uit de uitvoerige tietel, die 'k hierboven in z'n geheel afschreef.

Dr. Boekenoogen wijst in de bijlagen achter z'n uitgaaf erop, dat 't op de een of andere wijze samenhangt met 't oude lied van de Huernen Seyfrid, dat weer 'n duits volksboek deed ontstaan. Dit volksboek is waarschijnlik jonger dan 't onze.

Ter vergelijking laat 'k hier de plaatsen uit de beide volksboeken volgen, die min of meer met mekaar overeenkomen: 't zijn er niet veel, en de overeenkomst is gewoonlik eer ‘min’ dan ‘meer’.¹⁾ De hollandse Sie-vreedt is

een Smits-knecht van ongelooflijker cracht ende starckte, voor wiens slaghen, al het yser hoe dick ende grof het oock sijn mocht, tot kleyn hamerslagh wierde, woonachtich ter Stede Melphis.

Meer in overeenstemming met der Nibelungen Siegfried is de Siegfried van 't duitse volksboek. Er woonde n.l.

1) 't Duitse lied en volksboek zijn uitgegeven door W. Golther in de Neudrucke deutscher Litteraturwerke nr. 81, 82. In de Einleitung vindt men alles wat omtrent lied en volksboek bekend is.

[p. 535]

in den Niederlanden ein Koenig, mit Nahmen Sieghardus, derselbe zeugete mit seiner Gemahlin einen einigen Sohn, genannt Siegfried....

Toch is 't verschil dat op 't eerste gezicht zo groot schijnt, tussen 'n smidsknecht en 'n koningszoon, niet zó erg. De duitse Siegfried toch, die niet veel om vader en moeder gaf, ging er van door.

Nun wohnete nechst vor den Walde aussen vor dem Dorff ein Schmidt, zu dem machte sich Siegfried, spricht denselben an, ob er keinen Jungen oder Knecht von noethen,...

't Volgende hoofdstuk verhaalt dan, in overeenstemming met wat in ons boek zo maar terloops wordt medegedeeld.

Wie Siegfried das Eisen entzwey, und den Ambosz in die Erde schlaegt....

Merkwaardig is 't verschil tussen de beide volgende plaatsen. Vooraf dit. 't Duitse volksboek draagt tot tietel ‘Eine Wunderschoene Historie Von dem gehoernten Siegfried.’ Maar - Siegfried draagt of krijgt geen horens: evenals in de Nibelungen, heeft hij 'n hoornen huid. Dus moest de duitse tietel ‘nicht der gehoernte, sondern der hoernerne Siegfried heissen.’¹⁾ En nu is 't eigenaardig, dat de hollandse Sie-vreedt werkelik ‘gehoornd’ is.

Hier volgen de plaatsen.

Over drie Maenden, quam Sie-vreedt weer mettet Bergmanneken Mesines, ende gingen tsamen by een seecker Reviere Caspe genaemt. Wasschet u schouders hier uyt dese Reviere seyde Mesines tot Sie-vreedt, soo sultghy hoornen krijgen, soo hooch datse oock u hooft mede bedecken sullen²⁾, daer na

1) t.a.p. Einleitung, XXXV.

2) Enige regels verder lezen we ook noch: ‘ende sijn schouders bewissen met hoorens dus dick als doornbosschen.’ Naderhand waste S. op raad van Mesines z'n schouders met 't water van 'n beekje dat ze langs kwamen ‘ende so haest het water de Hoorens raeckte, versmoltense als sneeuw.’

[p. 536]

sal ick u voeren noch aen een ander plaetse (waer af niemandt anders kennisse heeft als ick alleen) daer sal ick u kayen toonen, daer van ghy sult een Hamer maecken, welck stael noch yser kan vernielen.

Tussen twee haakjes: men merkt hier hoe 't zwaard ‘Balming’ van Siegfried uit de Nibelungen 'n hamer is geworden.

Nu 't duits. In 't woud leeft 'n draak. Siegfried gooit 'n boom op 't ondier. Deze kunstbewerking past hij ook op enige kleine draken toe; hij

Laeufft damit eilends zum Koehler, nimmt Feuer, und zuendet die Baeume ueber dem Gewuerme an, dasz sie alle verbrenneten, Da flosz das Fett als ein kleines Baechlein dahin. Siegfried tauchet den Finger in das Fett, wie dasselbe erkaltet, wird es ein hartes Horn. Als Siegfried solches gewahr wird. ziehet er sich gantz nackend aus, und ueberstreicht damit den gantzen Leib, ohne zwischen den beyden Schultern oder Achseln, dahin kunte er nicht wohl kommen, dasz ihm dann auch endlich sein Leben an demselben Orte gekostet, wie ihr hernachmahls hoeren werdet. Dieses ist die Ursache, dasz man ihn den gehoern ten [sic!] Siegfried genennet hat.

Wezen de tot nu toe aangehaalde plaatsen uit beide boeken terug op de gemeenschappelike Siegfried van 't Nibelungenlied, dit is met de volgende niet 't geval.

Hieruit blijkt dan tevens dat deze volksboeken ook noch 't zij in enig opzicht met elkaar of met noch 'n ander verhaal in verband staan.

Uit deze aanhaling komen we de aanleiding te weten van 't optreden van Siegfried in de beide volksverhalen.

Den Coninck vant Eylant Helyce, hadde een wonderschoone Dochter Eulalis genaemt, out ontrent vijfthien Jaeren, die wierde van een Geest des nachts wech gevoert, niet te weten aen wat hoeck des werelts...

In 't Duits lezen we noch iets meer omtrent die ontvoering: Koning Gibaldus, aan wiens hof Siegfried was opgenomen, had 'n ‘ueberaus schoene Tochter.’

[p. 537]

Nun begab sichs einmahl an einem heissen Mittag, dasz die Jungfrau sich an ein Fenster stellete, und¹⁾ frische Lufft zu schoepffen, siehe, da kommt ein grosser ungeheurer Drache daher geflogen, dasz es nicht anders schiene, als ob die Burg gantz im Feuer stuende, und fuehret die schoene Jungfrau Florigunda mit sich in die Lufft hoch ueber das Gebuerg hinweg, dasz man seinen Schatten ueber eine viertel Meile auf dem Gebuerge sehen kunte.

Nu krijgen we de ontmoeting met 't ‘Bergmanneken’ - weer 'n motief uit de Nibelungen.

Aldus noch spreeckende quam van verre een kleyn manneken tot hem gegaen. Wat isset seyde dit manneken, dat ghy dus clachtich bent in uwen geest, ende dus yvrich tot de Goden roepet, segget my doch uwer clachten-reden. Sie-vreet antwoorden:... Mesines seyde, de plaetse is my wel bekent, ooc het droevich roepen ende schreyen, maer wie kan of salse verlossen? Het is geens menschen werck, ende wie isser die desen Reus Gilias kan verwinnen, 12. Cubitus of ellebogen hooch sijnde. Sie-vreedt antwoorden, toont my de plaets, ende laet my dan sorgen.

Ook hier is 't duitse boek veel uitvoeriger en - aantrekkeliker dan 't hollandse.

...siehe, da kommt ein Zwerglein, Nahmens Egwaldus, auf einen kohlschwartzen Rosse daher geritten, mit ueberaus koestlichen Kleidern, so mit Gold und Silber gezieret, und mit Edelgesteinen versetzet waren, wie ihm dann wohl gebuehrte zu tragen. Dann er war ein Koenig von grossen Reich thum, wie aus seiner kostlichen gueldenen Crone, die er auf seinem Haupte hatte, zu sehen.

Over al dit moois is S. ten hoogste verwonderd, en

Auch wegen seines Comitats, den er bey sich hatte, nemlich: Tausend Zwerge, alle wohl geputzt und gewapnet, die sich dann Siegfrieden alle zu Diensten erboten.

1) l. um.

[p. 538]

Siegfried vraagt, na enige woorden met de dwergkoning gewisseld te hebben:

... der Koenig wolte ihm doch den Weg zum Drachenstein zeigen. Darob Egwald, der Koenig, sehr erschrack, und spracht: Du solt solches nicht begehren, denn es wohnet davorn auf dem Drachenstein ein ueberaus schrecklicher Drache, der haelt eine schoene Jungfrau, eines Koeninges Tochter gefangen, welche kein Mensch erloesen kan...

Uit vrees voor 't gevaar dat aan 't bezoek aan die plaats was verbonden, wilde de dwergkoning echter geen verdere opheldering geven. S. daarover vertoornd greep ‘den Zwerg bey den Haaren, und schmisz ihn an eine steinerne Wand, dasz ihm seine schoene Crone zu Stuecken fiel.’ Dat hielp, want nu vertelde Egwald aan S.:

Hier bey uns wohnet ein Riese, mit Nahmen Walffgrambaehr, demselben gehoeret diese gantze Gegend, und er hat tausend Mann unter sich, die ihm alle zu Gebote stehen. Derselbe hat den Schluessel zum Drachenstein. Da erfreuetsich Siegfried ueber die Masse, und sprach: Nun zeige mir denselben bald...

Men ziet, de overeenkomst is duidelik, maar 't verschil noch veel meer. 't Duits is, zoals 'k al schreef, veel uitvoeriger en fantastieser dan 't hollands. Met wat nu volgt, is 't juist omgekeerd.

Nadat S. 't zoeven aangehaalde verzoek had gedaan, lezen we in 't duitse volksboek:

Da weiset er ihm fuerbasz zu dem Berge bey einer steinern Wand, da der Riese seine Wohnung hatte. Da nun Siegfried solches vernahm, klopffet er an die Thuer, und heist den Riesen zu ihm heraus gehen.

Hier wordt in 't hollandse verhaal alles veel grootser voorgesteld:

Als sy nu drie dagen met malkanderen gereyst waren door dit Geberchte Seltim, siet seyde Mesines tot Sie-vreedt, daer is de klippige Rotze, waer uyt desen Reus Gilias somwijlen is uyt ende ingaende, een schric voor ons allegaer, ende daer

[p. 539]

binnen is een ysere deur ende met 24. sloten versien, sestien Cubitus hooch. Dit niet tegenstaende, gaet Sie-vreedt voorts, ende het Berghmanneken met hem, tot aen dese deur: daer voor comende, packt Sie-vreedt sijn Smeets-gereetschap of, daer onder eenen hamer 200. pont swaer, ende een corten pongiaert vier handen breet, hier mede ghereet zijnde, klopt met een groote fury aen, sulcx datter 6. sloten 'tseffens afvielen elck over 50. pondt ysers swaer, waer over Mesines hem seer verwonderde, hielt hem int verborgen, ende verlangde wat hier af soude komen.

Nu krijgen we 't gesprek en 't gevecht met de reus. Im grossen und ganzen stemmen deze natuurlik in de beide volksboeken met mekaar overeen: 't is 't gewone model van 'n duel - 't zij tussen twee ridders, 't zij tussen 'n ridder en 'n reus of zo - dat we tal van keren in onze m.e. letteren aantreffen, 'k Laat nu hier volgen die gedeelten daaruit, die ons de verwantschap tussen de beide volksboeken vertonen.

... ende den Reus volght hem ende slaet met een groote cracht naer Sie-vreedt, dat des Reusens swaert een vaem diep in d'aerden drong.

Iets dergeliks overkomt ook de Reus in 't duitse verhaal:

... und fasset die eiserne Stange, und schlug damit solch einen ungeheuren Schlag nach Siegfrieden, dasz die Aeste von den Baeumen umher stoben, und die Stange fast halb in die Erde fuhr.

Na 't eerste gevecht volgt dan in beide verhalen enige rust voor de strijdende partijen. In 't hollandse verhaal is 't Sie-vreedt, die verdwijnt, om eerst na drie maanden terug te komen, terwijl hij in die tussentijd z'n ‘horens’ heeft gekregen. In 't duitse boek neemt daarentegen de reus enige ogenblikken rust, om z'n wonden te verbinden en zich opniew te wapenen.

Na 'n hevig gevecht behoudt S. de overhand.

Als nu desen grooten Reus aldus op der aerden lagh, dwong hem Sie-vreedt, dat hy seggen soude, hoe hy verder kost komen

[p. 540]

tot dese gevanghene Dochter, indien ghy 't seght, sal ick u het overige leven schencken.

Daarop wijst Gilias 'm de sleutel, maar op raad van Mesines slaat S. de reus daarna ‘de harsenen in’.

Wie nun der Riese mit sechzehn tieffen Wunden gefaellet war, begunte er um sein Leben zu bitten.,. Siegfried sprach: Das solt du von mir gewaehret seyn, daferne du mir die Jungfrau Florigunda vom Drachenstein wilt gewinnen helffen. Das versprach er ihm mit aller Treue zu thun.

De reus is echter niet zo trouw: tot driemaal toe tracht hij S. er weer onder te krijgen, maar dit lukt niet; en de derde maal wordt hij door S. van de Drachenstein afgeworpen, ‘dasz er gantz zerschmettert.’

De eerste maal had de trouweloze reus S. zelfs onverhoeds zulk 'n slag toegebracht, dat deze ter aarde viel. En nu krijgen we noch 's 'n herinnering aan 't Nibelungenlied:

Da nun Siegfried also unter seinem Schilde auf der Erden lag, da kam das Zwerglein, und setzte ihm eine Nebelkappen auf, dasz ihn der Riese nicht sehen konte.

Ook in 't hollandse verhaal komt deze herinnering voor. Aan 't eind van 't eerste gevecht, slaat de reus de hamer van S. middendoor en krijgt S. 'n grote wonde in z'n rechter schouder. En Gilias zou 'm overwonnen hebben ‘ten waer dat door desen slagh het vier des Reusens oogen schimmerich gemaeckt hadde, daerom hy by cans in een half uyr niet weer sien koste.’

Messines dit siende, welck over al net by was, nochtans int verborgen, omlommerde Sie-vreedt met een Mis, ende voerde hem wech naer sijn Wooninge...

En dan komt S. pas over drie maanden terug.

En eindelik 't slot van 't verhaal. 't Duitse volksboek heeft hier weer de herinnering aan 't Nibelungenlied bewaard.

[p. 541]

Hagenwald, de zwager van S. is naijverig op diens roem. Nadat hij acht jaar met Florigunda gehuwd was (dit had de dwerg al voorspeld), was Siegfried eens met z'n zwager op de jacht.

Weil aber derselbe Tag sehr heisz, und Siegfried sich sehr erhitzet, begiebt er sich zu einen Brunnen in dem Ockerwalde, leget sein Angesicht in denselben, sich zu erkuehlen. Das ersiehet sein Schwager, der grimmige Hagenwald, und gedencket bey sich selber: Diese Gelegenheit begiebt sich nicht alle Wege, die mustu nicht versaeumen, dann diese ist die rechte Zeit, dich an deinem Feind zur achen. Nimmtsein Rappier, und stoesset den Siegfried zwischen die beyden Schulter, da er fleischern und nicht hoernig war, hinein, dasz die Spitze bisz an die Brust hinein gieng, dasz er davon zur Stund todt blieb.

In 't hollandse verhaal is alleen de afgunst als oorzaak van de dood van S. overgebleven.¹⁾ 't Huwelik tussen S. en Eulalis schijnt niet eens voltrokken te zijn.

Ende wierde eyndelijck van de vierentwintich Broeders [van Eulalis] door oprockenen van andere Hovelingen, die niet sien kosten, dat een Smeedts-knecht tot sulcken staet verheft wierde, Sie-vreedt met vergif ghedoodet...

't Duitse volksboek verhaalt dan noch, hoe de dood van Siegfried werd gewroken; 't hollandse is hiermee uit; alleen wordt noch vermeld, dat niet lang daarna Eulalis stierf ‘door hartseer.’

Noch 'n kort woord over de verhouding van ons volksboek tot der Nibelungen-Siegfried en tot 't duitse volksboek.

't Lijkt me toe dat we in de historie van Gilias sporen

1) Merkwaardig is noch, dat de ‘wijsen’ verordieneerden, dat de kleren van Eulalis ‘aen de Godin Dianae gheheylight’ moesten worden, ‘ende Sie-vreedts kleedingen ende wapen aen Vulcanus, ende het wonderlijck Scheepken aen Mercurius; ende schreven desen Feestdach de wijsen, boven alle andere Feestdagen in haer boeck van sacrificie.’

[p. 542]

vinden van drie, resp. twee oudere verhalen. Vooreerst de geschiedenis van Siegfried uit 't Nibelungenlied èn uit 't duitse volksboek, of alleen die uit 't laatste. Dit waag 'k niet te beslissen. En dan komt 't me zeer waarschijnlik voor dat ons volksboek ook staat onder de invloed van noch 'n ander verhaal, waarin de held ‘gehoornd’ wordt.¹⁾ 't Lijkt me anders niet goed te verklaren, dat waar de geschiedenis van Siegfried - neem de Nibelungen of 't duitse volksverhaal - zo duidelik spreekt van 't onkwetsbaar zijn tengevolge van de hoornen huid, dat daaruit ontstaan zou zijn, 'n verhaal van twee horen, op de schouders, die later afgewassen konden worden. In verband daarmee moest dan ook wel de dood van Sie-vreedt 'n andere worden (of wàs 't in dat verhaal), als die van Siegfried. Wellicht dat kenners van, of onderzoekers naar volksverhalen iets kunnen vinden, dat van invloed is geweest op 't hier besproken volksverhaal. Zou men daarvoor naar Griekenland of zo moeten gaan? 'k Denk bij 't stellen van deze vraag aan wat 'k vermeldde in de noot op de vorige bldz. en aan enkele vreemde namen in 't boek. Dit kan natuurlik ook wel iets wezen van de bewerker van 't volksboek. Maar 't geeft toch te denken.

1) Is dit zo, dan is 't natuurlik louter toeval, dat de voor 't duitse verhaal onjuiste tietel met ‘gehoernt’ voor 't hollandse boek vol komen past.

6. Den droefliken strijt die optē berch vā Ronceuale in Hispanien gheschiede daer Rolant en̄ Olivier mettē fluer van Kerstenrijc verslagen waren.²⁾

Ook deze herdruk is bezorgd door Dr. G.J. Boekenoogen. Van dit volksboek zijn noch slechts 'n paar eksemplaren over van twee uitgaven; de eerste is van 't begin van de 16e eew, uitgegeven door Willem Vorsterman, en nu herdrukt; de twede is van 1576. Ongetwijfeld hebben er meer drukken van bestaan, o.a. van 1552.³⁾

2) Uitgeg. bij Brill, nr. I.

3) Zie verder de Bijlagen.

[p. 543]

't Is zo'n echt oud volksverhaal, dat van ‘den droeflicken strijt van Roncevale.’ Interessant vooral ook daarom, omdat in dit boek, waarin 'n histories feit verhaald wordt, beter dan in andere volksverhalen de werking van de ‘volksgeest’ in de mondelinge traditie is na te gaan.

Men kent de geschiedenis, die 't eerst in 't Rolandslied is bezongen, aan welk lied ons volksboek verwant is. De 15e Augustus 778 werd de achterhoede van 't leger van Karel de Grote, na 'n veldtocht tegen de Moren in Spanje, in 't dal van Roncevaux in de Pyreneeën door de baskiese bergbevolking overvallen en vernietigd. Deze gebeurtenis nu werd in verschillende volksliederen bezongen, die in de twede helft van de 11e eew 'n vastere vorm kregen, doordat ze door 'n zekere Turold werden opgeschreven. Toen dit gebeurde, had 't verhaal natuurlik al verschillende veranderingen ondergaan, en week 't in veel opzichten af van 't historiese feit. Zo zijn in de Chanson de Roland¹⁾ de Basken ‘Sarasinen’ geworden. De mogelikheid dat de Sarasenen de Basken te hulp zouden zijn gekomen is niet uitgesloten, maar wordt door geen enkel histories getuigenis tot werkelikheid. Ook werden ze door Karel voor de nederlaag, die ze z'n mannen hadden toegebracht, in 't lied getuchtigd: in werkelikheid is daarvan geen sprake geweest, doordat de Basken zich na hun overwinning in 't gebergte hadden teruggetrokken. De voor 't volksverhaal meest tieperende, en daarom de merkwaardigste verandering is wel, dat langzamerhand de strijd zelf en wat ermee in verband stond al groter afmetingen ging aannemen, zodat die in 't lied als 'n reusachtige worsteling wordt voorgesteld. Mischien is dat gebeurd onder invloed van de verhalen van 'n andere nederlaag in 824 van de Fransen door diezelfde Basken in de Pyreneeën, waarvan men leest in de Annales van Angilbert en in de Vita Hludovici.

Mèt de strijd ontwikkelde zich ook de fieguur van een van de drie aanvoerders die bij Roncevaux sneuvelden:

1) Voor de inhoud is zeer aan te bevelen de dichterlike analieze van 't lied door Leon Gautier in z'n Les Epopées françaises. III.

[p. 544]

Hruodland.¹⁾ Deze werd de hoofdpersoon, om wie de hele gebeurtenis werd gegroepeerd. Aan hem werd zelfs ook 'n bovennatuurlike kracht toegeschreven. Als tegenhanger van de edele en dappere Roland leverde 't gedicht 't beeld van de verrader Ganelon. Ook zijn fieguur heeft 'n histories prototiepe, n.l. Wenilo, aartsbischop van Sens, die de zaak van Karel de Kale verried, door de partij te kiezen van Lodewijk de Duitser, en die door Karel in 't concilie van Savonnières in 859 werd veroordeeld.²⁾

Zo vindt men in 't gedicht, wat de historiese feiten betreft, verdichte waarheid en ware verdichting dooreen.

Noch 'n tieperend iets voor 't volksverhaal is, dat 't veranderd is mèt de maatschappij waarin 't volk leefde. 't Geeft ons n.l. geen beeld van de 8e of 9e eew, maar 't vertoont ons de feudale maatschappij van de 10e en 11e eew, de tijd dus waarin van 't levende volksverhaal 'n afgietsel werd genomen in de vorm van 't opgeschreven Rolandslied.

Op éen ding moet noch de aandacht gevestigd worden, n.l. dat er enkele echt germaanse trekken in 't gedicht zijn bewaard gebleven: Zo b.v. de beperkte macht die Karel heeft; hij is te Cordova onder 'n pijnboom gezeten; hij bekleedt z'n gezanten met handschoen en staf, naar oud-frankies gebruik; de rechtspleging; 't wapenbroederschap van Roland en Olivier.

De volgende sijfers³⁾ demonstreren enigermate de popularieteit van dat oude lied. Er bestaan van de Chanson de Roland 10 verschillende handschriften ('t oudste - niet 't oorspronkelike: dat is verloren gegaan - berust op de Biebl. in Oxford); ruim 46 varianten en omwerkingen van 't tema (tot deze varianten hoort ook de groep teksten die bekend zijn onder de naam van Romans de Roncevaux); 30 uitgaven of vertalingen. Verder kunnen vanaf de 16e

1) De beide andere waren Eggihard en Anshelm; zie Eginhard in z'n Vita Caroli Magni.

2) Anales Bertiniani.

3) Ontleend aan L. Gautier t.a.p. pag. 493 ss.

[p. 545]

eew 'n kleine 300 werken vermeld worden, die de Chanson tot onderwerp hebben gehad.

Zoals bekend is, hebben we bij ons 4 kleine fragmenten van 3 of 4 verschillende afschriften van 'n mnl. vertaling van een van de Romans de Roncevaux. En dan ons volksboek, waarover nu noch 'n paar opmerkingen.

't Is ten dele in proza geschreven, ten dele berijmd; de samensteller is in de afwisseling daarvan geheel willekeurig te werk gegaan; de grootste helft is berijmd.

't Gebeurt noch al eens in de oudere geschriften i.a., en in de volksverhalen i.b., dat de schrijver of verteller op z'n verhaal vooruitloopt. Dikwels gebeurt dit maar met 'n enkele korte zin, waarmee hij de afloop van 't een of ander vast even zegt. Zo iets is dan in zekere zin 'n bewijs, dat de auteur beheerst wordt door z'n onderwerp: 't vervult 'm in die mate dat hij niet in staat is 't verhaal geregeld voortgang te doen hebben. Hij laat z'n hoorders of lezers al vast even 'n kijkje nemen enige bladzijden verder, soms al op de laatste bladzij. We kennen deze menselike zwakheid ook van de lezers, die midden in 'n boeiend verhaal even aan 't eind van 't boek moeten zien, ‘of ze mekaar ook krijgen.’ En nu is 't 'n bewijs van de diepe indruk die 't verraad van Guwelloen (Ganelon) en de dood van Rolant en z'n dappere metgezellen op de verteller maakte, dat hierop herhaalde malen al wordt gewezen, vanaf 't begin van 't boek. Zo b.v. in 't hoofdstuk waarin verhaald wordt ‘Hoe Guwelloen ghecoren wert om die diffiancie in heydenis te doen van alle die ghenoten.’ G. vat hier 't plan op om verschillende edelen ‘te nieute [te] brengen ende [te] verraden’ ‘metten cortsten gheseyt alle die ander edele ridderen die metten vrome grave Rolant in die avantgaerde trecken souden, dwelcke hi lacen volbrochte.¹⁾ Dan in 't hfdst., waarin we lezen hoe Rolant met z'n mannen van Karel afscheid nam om naar Spanje te trekken. Daarover verblijdt zich Guwelloen, ‘hopende dat alle vanden heydenen verslagen souden worden, dwelc lacen

1) blz. 7.

[p. 546]

also gheschiede.’¹⁾ Bij de beschrijving van 't gevecht met de ‘Sarasinen’, worden enkele ridders opgenoemd, die ‘Ogier van Denemercken’ die bij Rolant was, bij zich had. En dan heet 't: ‘Alle dit edel ridderlijc gheselscap wert oeck verslagen opten Roncevale so die historie noch verclaren sal.’²⁾ Als beschreven is, hoe dapper bischop Tulpijn was, lezen we deze klacht: ‘Och hoe mocht God ghedogen dat die vrome ridder verslaghen wert nader hant inden selven anxteliken strijt so die historie hier na verclaren sal.’³⁾

Ook uitroepen als de volgende zijn te verklaren uit de grote bewondering van de verteller voor de helden die daar sneuvelden, uit de grote smart die hij voor hun droevig lot gevoelde:

O druckeliken strijt voor kerstenrijck want die bloeme van allen ridderscap hier meest al verslagen bleef. Och wie soude bescriven de vromicheyt van Rolant ende Olivier...⁴⁾
O edel couragie, o onverwinnelike herten, wie soude connen volscriven die grote vroemheyt die ghi daer bedreeft...⁵⁾
O vroem herte vol couragien, o onverwinnelike sinnen eens gheesteliken prelaets [t w. bischop Tulpijn.], o ghetrouwe kersten, o vrome ridder Gods, o manlijc pilaer der heyliger kercken die metten sweerde so veel wonders bedreef...⁶⁾

En dan dit:

O Guwelloen Guwelloen hoe mocht ghijt ghedoen dat ghi so veel edel kersten bloets verriet ende dedet vermoorden om u grote hooverde, want bi dinen toedoen was die bloeme van allen kerstenen vergulden sporen op den Roncevale verslaghen.⁷⁾

Als allen verslagen zijn, en als ook verteld is, ‘hoe Rolant sijn eynde dede’, is 't 'n behoefte des harten van de verteller ‘een cort lof van Rolant ende Olivier’ in te lassen. Ik schrijf ook dit hier noch af, om daarmee tevens 'n staaltje te geven van 't berijmde gedeelte van 't volksboek. 't Is niet meer dan rederijkersgerijmel; zelfs deze klacht niet.

1) bl. 11.

2) blz. 21.

3) blz. 42.

4) blz. 19.

5) blz. 20.

6) blz. 42.

7) blz. 20.

[p. 547]

 

Wel droeflijc is te beweenen die doot

 

Van Olivier ende Rolant den grave eerbaer

 

Die nu leven in vruechden groot

 

Met Gode verciert in die hemelsche schaer.

 

Van edelen seden waren si so claer.

 

Dat haer niemant en scheen ghelijck te sijn

 

Gods tempel si oeffenden devoet dats waer

 

Den wonden des lants waren si een medicijn

 

Een hope des lants waren si certeyn.

 

Beschermers over weduwen ende weesen

 

Den armen den gasten een milde fonteyn

 

Van wt der gracien Gods gheresen

 

Van allen ridderscappen waren si tyreyn

 

Hi ende Olivier Gods wet vermeerende

 

Dies si met vruechden in des hemels pleyn

 

Bi Gode eewelijck sijn triumpherende.¹⁾

Op noch twee plaatsen uit 't volksboek wens 'k hier even de aandacht te vestigen; twee plaatsen die bewijzen dat de verteller, al was hij ook noch zo onder de indruk van de gebeurtenis die hij beschreef, 't toch wel heel goed wist dat 't maar geen gewoon verhaaltje was, maar dat hij ‘historie’ behandelde.

Gautier was Ogier te hulp gekomen, maar spoedig verloor hij 'm weer uit 't oog ‘om die grote menichte der heydenen’, en daarna zag hij hem nooit weer. En dan heet 't verder:

Sommige spaensche historien segghen dat hi wech gheleyt was vander alvinnen gheheeten Mergheyne in eenen berch, ende dat bi opten Roncevale niet verslagen en was, dwelcke ic God almachtich laet scheyden oft alsoe is oft niet. Want die wercken Gods sijn wonderlijc ende onbegripelijc den menscheliken sinnen.²⁾

Iets dergeliks werd ook verteld van ‘den roden Galeaen.’ Deze heft 'n klacht aan over de dood van z'n broer Galerant. Hij wil deze niet langer overleven ‘ende trat na die Sarasinen.’

1) blz. 72.

2) bl. 52.

[p. 548]

Nu segghen die sommige dat hi oec wech gheleyt was int gheberchte, want sinen horen helm scilt ende sweert vantmen daer ligghen maer sijn lichaem en vantmen noyt, mer ic geeft God op oft so is of niet.¹⁾

Laat 'k ten slotte vermelden, dat drie afbeeldingen dit volksboek versieren: een op 't tietelblad, waar we Keizer Karel op 'n troon zien zitten, omringd van paladijnen, en afscheid nemende van Roland. De twee in 't boek zijn afbeeldingen van gevechten.

Den Haag, Sept. '05.

P.L. van Eck Jr.

1) blz 53.