Taal en Letteren. Jaargang 9

[p. 188]

Kleine mee-delingen over boekwerken.

Kurgefasstes etymologisches wörterbuch der altindischen sprache von Dr. C.C. Uhlenbeck. Erster Band. - Amsterdam, Johannes Müller, 1898.

In een werk als het bovengenoemde zal men - het behoeft nauwelijks uitdrukkelijk gezegd te worden - een aantal woordvergelijkingen en afleidingen aantreffen, waarover alle het eens zijn; in niet weinig gevallen echter zal de samensteller moeten verklaren dat de oorsprong van een woord onbekend is; over een nog grooter aantal zullen de gevoelens verdeeld zijn. Nu mag, en moet zelfs, de schrijver zijne meening in beknopten vorm mededeelen, maar de beoordeelaar is verplicht zijne afwijkende meening behoorlijk te staven, en dit kan niet geschieden tenzij hij een uitvoerig betoog levert. Hierdoor zou de beoordeeling een omvang krijgen veel grooter dan het woordenboek zelf. Dit zal niemand eischen noch verwachten. Anderzijds mag, al is het eenvoudig om eene aankondiging te doen, men er zich niet van afmaken met een enkel woord van lof of blaam. Daarbij komt nog, dat een woordenboek uit eene reeks van artikelen bestaat die geen samenhangend geheel vormen. Dientengevolge is het moeielijk een algemeen oordeel te vellen; ik voor mij zie er ten minste geen kans op, en daarom zal ik mij er toe bepalen enkele artikelen uit te kiezen, die mij aanleiding geven tot aanmerkingen van meer algemeenen aard, zonder dat ik daarbij in een al te breedvoerig betoog zal behoeven te treden om mijn gevoelen te staven.

Bij ibha - Uhlenbeck geeft den nominatief ibhas op, waar ik niets tegen heb - staat als beteekenis ‘elefant’: goed. Doch eene geheel andere beteekenis wordt verzwegen, nl. ‘Gesinde, Hörige, Dienerschaft, Hauswesen, Familie’ (Petersb. Wdb. I, uitgekomen in 1855); ‘Gesinde, Dienerschaft, Hausgenossenschaft, Familie’ (Kurzgef. Wtb., 1879). Met de verzwijging van deze beteekenis van ibha hangt samen, dat in 't Etym. Wdb. van ‘ibhyas, reich’ deze verklaring beproefd wordt: ‘wahrscheinlich zu ibhas elefant, denn nur die reichen werden elefanten besessen haben.’ Wat geeft nu 't Peterb. Wdb. bij ibhya? ‘zum Gesinde gehörig, Höriger’; en als verdere beteekenis ‘reich (reich an Gesinde und Hauswesen).’ Dit is onberispelijk, al is het om eene verklaarbare reden niet volledig. Toen het Petersb. Wdb. uitkwam, was er van de kanonieke Paliliteratuur nog zoo goed als niets in Europa bekend. Nu is dat anders: we weten thans dat Pali ibbha, dat aan 't Skr. ibhya beantwoordt, als substantief, beteekent ‘hoofd van een gezin’, anders geheeten grhapati of grhastha,

[p. 189]

bijv. Jataka VI, 214; Majjhima-Nikāya p. 50; ook in samenstellingen, bijv. brahmanibbha, een brahmaansche grhastha, huisheer; Jātaka VI, 223. Het beteekent ook ‘famulus’, Digha-Nikaya I, 91. Dat dit alles niets met ollfantenrijkdom te maken heeft, is duidelijk, en instede van hetgeen men van de bewerkers van 't Petersb. Wdb. leeren kan in den wind te slaan, behoorde men hen te bewonderen dat zij ondanks hun onvoldoende gegevens den spijker op den kop hebben geslagen.

Bij 't artikel érus vindt men als beteekenis: penis met een vraagteeken. Dit op één corrupte plaats in den Atharva-veda voorkomende woord is, zooals reeds vóór een geruimen tijd door Pischel aangetoond is geworden, een verknoeid peru, zooals behoorlijk in de Tāittirya-Sahitā III, I, 15 te lezen staat.

Bij karpūras, karpūram heet het: ‘kampfer, woraus die kampfernamen in vielen sprachen entlehnt sind. Unerklärt.’ Dit is toch wel wat al te lakoniek. Dit eerst bij middeleeuwsche Indische schrijvers voorkomende woord is voor 't eerst, als ik mij niet vergis, door wijlen Dr. Van der Tuuk verklaard als zijnde met het product zelve uit den Indischen Archipel ingevoerd. Al omhelst men v.d. Tuuk's gevoelen niet, kan men het toch vermelden, zooals Yule en Burnell gedaan hebben in hun Hobson-Jobson. Het is waar, v.d. Tuuk was een Nederlandsch geleerde, doch is dat een voldoende reden om een alles behalve dwaas gevoelen niet eens de eer der vermelding waardig te keuren? Naar mijn bescheiden meening, niet.

In tegenstelling tot de schrale behandeling van karpūra staat de vermelding van wel twee etymologiën bij tābúvam, dat op één plaats in den Atharva-veda voorkomt. Wat tābúva beteekent, weet geen mensch, hetgeen een voldoende reden moest zijn om niets meer te zeggen dan: ‘beteekenis en oorsprong onbekend.’ Uhlenbeck heeft het echter van belang geacht den lezer 't volgende mede te deelen: ‘Man denkt an polyn. tabū, “sacred, forbidden” oder an tamul. tavu, a place to rest at. Das eine so unsicher wie das andere.’ Hierbij maak ik de volgende aanteekening. Wie het vermoeden durft opperen dat de Indiërs in den tijd der redactie van den Atharvaveda een woord uit de Stille Zuidzee gehaald hebben of omgekeerd, dat de Indische invloed zich over Polynesië heeft uitgestrekt, overschrijdt alle grenzen van tijd en ruimte, zoodat zijn inval veel weg heeft van eene hallucinatie, waarover men goed doet te zwijgen. De andere geleerde die het Tamil tavu, - bedoeld is tāvu, want tavu beteekent ‘to shrink, to be reduced’ - heeft ten minste de bescheidenheid op Indischen bodem te blijven, al weet hij evenmin als een ander sterveling wat tābúva beteekent, hetgeen voor ons van meer waarde zou wezen dan de foutieve aanhaling van een Tamil woord.

Bij jihmás, schräg, schief, wordt ons de keus gelaten tusschen twee afleidingen, hetgeen van voorzichtigheid getuigt en daarom toejuiching verdient. Over de waarde der twee medegedeelde etymologiën spreek ik geen oordeel uit; ik wil alleen eene opmerking, maken naar aanleiding van dezen volzin: ‘Nach andern hätte jihma- ein ursprüngliches i und wäre es mit an -keikr rückwärts gebogen zu verbinden, was wegen des zweiten k in keikr nicht unbedenklich ist.’ Dat is ook zoo, maar hetzelfde bezwaar zou men niet kunnen opperen tegen On. geiga, to take a wrong direction; láta augun geiga, to lock askance: geiga, a squint, a leer; a scathe; danger. De schakeeringen der beteekenis passen zeer goed bij die van jihma, vooral als men let op jihmībhavati, ^okaroti, en toch zou ik de gelijkstelling niet op mij durven nemen, want het lijkt niet onmogelijk dat jihma eene geredupliceerde vorm is van een stam die ook in Skr. hammati gaan, vervat is, alsook in Slavisch zmija, slang. Immers bij stammen waarin 't begrip ligt van ‘zich bewegen, gaan’

[p. 190]

drukt de herhaling menigmaal het kromme - kāutilya, zooals het Pānini 3, 1, 23 heet - der beweging uit. Toch is er een bezwaar om jihma en zmija in onmiddellijk verband te brengen met hammati, en wel omdat het Pāli ghammati heeft, waaruit men moet opmaken, dat de beginletter geen palataal was, zooals in zmija. Intusschen komt verwarring tusschen h en gh in 't Pāli meermalen voor, ten minste in de ons overgeleverde teksten.

Van jéhate wordt als beteekenis opgegeven ‘gähnt, klafft,’ en opgemerkt dat het als eene dialektische vorm van jŕmbhate beschouwd kan worden. Ditmaal is in allen deele het Petersb. Wdb. gevolgd. Hoewel ik de beteekenis als onzeker, en de verklaring als mislukt beschouw, wil ik ze niet bestrijden; het is mij hier alleen te doen om op te merken dat jéhate volgens den Dhātupātha ook ‘zich moeite geven’ (prayatne) beteekent. Aangezien men tot nog toe geen plaats in Skr. geschriften heeft aangetroffen waar deze beteekenis voorkomt, zou het alleszins gerechtvaardigd wezen, er een vraagteeken bij te zetten, louter echter als bewijs van eigen onwetendheid, niet als misplaatste uiting van betweterig wantrouwen tegen Indische grammatici. Dat de opgave in den Dhātupātha juist is, zal niemand betwijfelen die weet dat in 't Pāli abhi-jīhanā is ‘het streven naar, het zich moeite geven voor’ of zooals de commentaar zich uitdrukt viriyakarana, Jātaka VI, 373.

In de nabijheid van jehate mocht men verwachten jésate, een werkwoord van beweging. Ook dit zal wel uitgelaten zijn omdat het ‘unbelegt’ is. Ja, maar het is klaarblijkelijk hetzelfde woord als Pāli jessati, ‘zwerven, rondloopen,’ of zooals de scholiasten zich uitdrukken ‘vicarati’; men vindt het o.a. in Jātaka V, 259; VI, 296.

Het is verklaarbaar, al is het m.i. afkeurenswaardig, dat ‘unbelegte’ woorden stilzwijgend voorbijgegaan worden, doch ook andere, en daaronder zeer gewone woorden, zijn weggelaten; bijv. amtiya, amātya, ‘huisgenoot, gezel, minister’; asida, sikkel, dat reeds om zijne formatie vermelding verdiend had. Bij dāvás wordt alleen opgegeven ‘brand, waldbrand’. Nu is dāva ook ‘boschje, park’, hetwelk vooral in samenstellingen, bijv. mrgadāva, hertenpark, Pāli migadāya, voorkomt. Een enkele toelichting om den lezer het verband tusschen ‘brand, boschbrand’ en ‘park’ duidelijk te maken, zou niet overbodig geweest zijn; ik zelf moet nederig verklaren dat ik het verband niet begrijp.

Met eene enkele opmerking zal ik besluiten. Dárpanas, spiegel, wordt verklaard uit een idg. wortel derp, hell sein, sehen. Ongelukkigerwijs is het woord mannelijk, en niet onzijdig, zoodat het niet anders kan wezen dan ‘de trotschmaker’, zooals ieder Indiër het woord begrijpt. Wel zoo geestig als de afleiding uit idg. w. derp. Of het Ohd. zorft, hell, dat als een bewijs voor 't bestaan van dien wortel in 't Germaansch wordt aangevoerd, iets anders is dan eene gewestelijke uitspraak van zorht, is aan twijfel onderhevig.

Uit het hier medegedeelde zal den lezer gebleken zijn dat het Kurzgefasste etym. Wtb., gelijk trouwens alle soortgelijke veelomvattende werken, met geest des onderscheids moet geraadpleegd worden.

H. Kern.

Van G. Ebers verschijnen:

Eene Egyptische Koningsdochter, Warda, Homo Sum, Klea en Irene, de Keizer, Serapis, de Nijlbruid, Josua, Melissa, Cleopatra, Arachne en Een Woord,

voor zeer lage prijs; de 12 delen voor slechts f 18.-.