Taal en Letteren. Jaargang 9

[p. 89]

Over opvoeding
Door J. Kleefstra.

't Heeft mij altijd een zonderlinge en in haar gevolgen bedroevende inconsequentie toegeschenen, dat dezelfde klasse van menschen, die lichamelijke ontwikkeling zoozeer op prijs stelt, en die uit bezorgdheid over 't geestelijk welzijn van haar kinderen, in voortdurende spanning verkeert, omtrent de uitkomsten van het onderwijs, zich in het wezen der zaak zoo weinig bekommert over zedelijke opvoeding, dat men zich verbijsterd afvraagt, of zij dan 't innig verband tusschen Opvoeding en Onderwijs niet begrijpt. Om mij wèl te doen verstaan, zie ik mij verplicht eenigszins scherper te omlijnen, in welk opzicht 't ouderhuis de opvoeding niet voldoende behartigt. Neem 't geval, dat een kind een visite moet maken, waar de ouders zeer op gesteld zijn. Het wordt nu netjes aangekleed en de moeder ziet vóór 't vertrek van 't kind nog eens goed na, of alles wel in de puntjes zit.

Het krijgt voorschriften omtrent zijn entrée, zijn manieren, de onderwerpen van zijn gesprek, den duur van zijn bezoek, de komplimenten bij zijn afscheid.

Als het terugkomt, staan beide ouders in gespannen verwachting aan de deur; en zij informeeren vol belangstelling naar den uitslag der visite; en zij zijn verheerlijkt, als alles goed gegaan is, maar sparen het kind hun verwijten ook niet, als het door een slechte opvolging van hun voorschriften een dwaze figuur heeft gemaakt.

Alzoo, de ouders voelen beide, dat 't succes van zoo'n kinderlijk optreden direct afhankelijk is van eenige gegevens, die zij geroepen zijn te verstrekken. En dit gedeelte der uiterlijke opvoeding wordt dan ook in den beschaafden stand zóó goed behartigd, dat ik geen oogenblik twijfel, of de paralel, die ik thans ga trekken, zal wel algemeen worden begrepen. Ook voor 't slagen van 't onderwijs zijn gegevens noodig, waarvoor 't ouderhuis heeft te zorgen, lang voor 't kind de school betreedt.

Gelijk de vlotte conversatie uiterlijke beschaving tot voorwaarde stelt, zoo eischt 't Onderwijs innerlijke beschaving. En als 't Middelbaar of 't Hooger Onderwijs even vrij stond in de keuze van zijn leerlingen, als een familie in de keuze van haar relaties, ik verzeker u, dat het menigen kwâjongen weerom zou sturen, niet om zijn slechte vermogens, maar om zijn slechte dispositie voor het gebruik dier vermogens.

Nu stem ik toe: de leiding der uiterlijke opvoeding vordert niet veel meer, dan een beetje kennis van de zeden en manieren der kringen, waarin men zich beweegt; terwijl de leiding der innerlijke opvoeding persoonlijke kwaliteiten vraagt, die slechts met inspanning en onder voortdurende zelfcontrôle

[p. 90]

worden verkregen. Maar dat is geen reden, om het ouderhuis van dit edeler gedeelte van zijn taak te verschoonen.

Integendeel! zoolang beschaving nog iets meer beteekent, dan zorg voor het uiterlijk en technische bedrevenheid in den omgang met menschen, mag ik als regel aannemen, dat de ouders tot wie ik mij richt, de straks bedoelde innerlijke eigenschappen bezitten. En als dan toch de zedelijke opvoeding lang geen gelijken tred houdt met de lichamelijke en de verstandelijke, tengevolge waarvan een wanverhouding ontstaat, die naar mijn overtuiging de thans kritieke onderwijstoestanden in 't leven heeft geroepen, dan moeten daarvoor andere oorzaken zijn, dan ontoerekenbaarheid of moreel onvermogen der ouders.

Op één groote fout wil ik hier wijzen:

In verreweg de meeste gezinnen heerscht de verderfelijke gewoonte, om voor elk gebrek, elke tekortkoming der kinderen een verontschuldiging te zoeken; 't zij in den leeftijd, in de omstandigheden of in den invloed van buiten.

Om een dwaasheid goed te praten, gebruikt men 't stopwoordje: ‘och, 't is nog maar een kind.’

Ongenietbaarheid van humeur wordt versleten voor een nuk van het teedere gestel, of een onnaspeurlijk defect in de gezondheid. Wat op dit gebied bijv. het tandjes krijgen van kleine kinderen al niet op zijn geweten heeft, is verbazend. Slordigheid en 't ontduiken van kleine, voor de hand liggende plichten wordt maar altijd op rekening gesteld van de ‘zorgeloosheid der jeugd eigen.’

En 't motief voor dit pedagogisch geknoei?

Doodsangst voor onrechtvaardigheid, ziedaar 't voornaamste!

Nu stem ik toe, dat onrechtvaardig zijn tegenover kinderen een groote fout is. Maar een volwassen mensch heeft toch zijn gezond verstand, om aanstellerij, luiheid en onverschilligheid te onderscheiden van wezenlijke ziekteverschijnselen? Wat mij betreft, ik ben liever buiten mijn weten eens onrechtvaardig in de beoordeeling van een verschijnsel, dan dat ik - gelijk zoo tal van ouders - 't slachtoffer word van kindernukken; want, o een kind is zoo scherp in 't opmerken van de zwakheden zijner opvoeders, en hij maakt er, tot schade voor zijn eigen vorming, een zoo verregaand misbruik van!

In het bovenstaande heb ik meteen den vinger gelegd op één der grootste moeilijkheden, waar de onderwijzer en de leeraar tegenop tornen. 't Is merkwaardig, hoeveel jongens 't zelfde spelletje trachten te spelen met hun leeraren, als ze doen met hun ouders.

Niet gewoon hun volle aandacht aan een ding te schenken, steken ze weinig van een les op. Maar ter verantwoording geroepen, hebben ze duizend uitvluchten; allemaal betrekking hebbende op de dingen buiten hen.

Werken ze slordig, ze wisten dit niet, ze wisten dàt niet, en 't eindbesluit is, dat de schuld ligt aan alles, behalve aan hun zelf. Ontvangen ze een goed gemotiveerde terechtwijzing, hun verdediging begint stereotiep met de woorden: ‘Ja, maar!’ en dan volgt er een verhaal, waarvan eigen onschuld en andermans schuld schering en inslag is.

- ‘Dat zit een jongen in 't bloed!’ zegt gij?

[p. 91]

Welnu, dan wordt 't méér dan tijd, dat we onzen jongens eens wat staal toedienen, om dat bloed eens duchtig te zuiveren van dergelijke verslappende bijmengselen. Want waarachtig, dáár ligt de kern van het kwaad, dat 't Onderwijs doet kwijnen. En wie dit kwaad vermag te onderdrukken, zal misschien hooge verwachtingen kunnen koesteren van een verbeterde organisatie van het Onderwijs, maar niet omdat de bestaande organisatie het onderwijs tot onvruchtbaarheid doemt.

Ieder erkent voor de ontwikkeling van het lichaam en van den geest de noodzakelijkheid van methode, d.i. de verdeeling der leerstof volgens eenige algemeen erkende pedagogische wetten, door de natuur der dingen gesteld. Zoo iets, dan moet de opvoeding zich naar deze wetten regelen, want zij staat de natuur veel nader dan het onderwijs. Maar zoo ergens, dan wordt de methode mishandeld in het ouderhuis.

't Is nog niet zoo heel lang geleden, toen één onzer nuchterste en scherpste journalisten, zich omtrent opvoeding aldus tegen mij uitliet:

- ‘Opvoeding, m'nheer! Och, daar moet je je niet zoo warm over maken. In een gezin gaat dat vanzelf. Een kind ziet, hoe zijn vader, zijn moeder, zijn oudere broers en zusters hun dagelijksche plichten vervullen en daar regelt 't zich wel naar, als je maar geduld hebt. Het merkt op, hoe de strooming van het leven is in zijn ouderhuis en in het zog daarvan gaat 't wel mee, als je maar de lankmoedigheid hebt, om te wachten, tot de goeie wil er is. Ziedaar opvoeding!’ -

Ik zou zeggen: ziedaar, de armzalige, slappe opvatting van opvoeding in het beschaafde gezin; het ongelukkige laisser-aller waartoe men komt uit verlegenheid of onbeholpenheid. Tegen één geval dat de opvoeding slaagt in weerwil van een dergelijke met alle systeem spottende behandeling, staan er immers honderd, waarin de natuur zich èn aan de ouders èn aan de maatschappij op gevoelige wijze wreekt. Aan de ouders, door hun 't leven te vergallen met een wanhopig getob over de eeuwige tegenstribbelingen, die ze met hun kind beleven; aan de maatschappij, door haar te belasten met een overmacht van moreel proletariaat, dat zedewetten schijnt te maken, enkel om ze te overtreden, of beginselen schijnt te stellen, enkel om ze in 't aangezicht te slaan.

Wie den jongen mensch verlagen wil tot copie van de ouderen en zich bewust is van 't ‘huiveringwekkend karakter der samenleving’ door die ouderen gevormd, (zie: Weekblad de Amsterdammer, d.d. 20 Nov. '97) kan toch waarlijk niet anders verwachten, dan dat de copie maar al te dikwijls een belachelijke karikatuur wordt.

Kon ik Braakensieks teekenstift leenen, ik zou misschien trachten den lezer een voorstelling te geven, hoe de methode bij zulk een behandeling als een Asschepoester in den hoek wordt gezet; thans moet ik 't aan zijn eigen phantasie overlaten, dit beeld te scheppen.

Wie intusschen met mij erkent, dat de opvoeding de bron is, waaraan elke strooming van ons innerlijk leven haar richting en haar kracht ontleent, zal

[p. 92]

stellig mijn bevreemding deelen, dat thans - nu de beenen van het jonge geslacht de hoogopgevoerde intellectueele ontwikkeling niet langer kunnen dragen, de mannen, die het dreigend fiasco van het Middelbaar en Hooger Onderwijs trachten te keeren, nòg den vinger niet leggen op de schromelijke verwaarloozing van de allerhoogste belangen van de jonge menschen, waarvan toch 't welslagen van 't Onderwijs in zijn vollen omvang direct afhankelijk is. We hebben nu jaren achter ons liggen, waarin met man en macht gewerkt is, om de leerstof smakelijker te maken, de methodes te verbeteren, de voordracht te verlevendigen, en - we gaan achteruit in plaats van vooruit.

Moest dit geen spoorslag zijn, om het gezin - dat toch de onontbeerlijke dispositie van het kind scheppen moet - warm te maken voor de noodzakelijkheid eener methodische opvoeding?

Ik zie den dag komen, waarop de pedagogiek haar intrede zal doen op de Hoogescholen en wie weet, of ook niet de Middelbare school, inzonderheid die voor meisjes, deze wetenschap binnenkort een eereplaats zal schenken op de lijst der leervakken. Maar hoe zal ze er haar intrede doen? Als een bespiegelende wetenschap, die een nuchter mensch treitert met haar onpraktisch idealisme, of als een experimenteele wetenschap, de natuur bespiedend in het levende kind, die door haar warme werkelijkheid geen jong gemoed ongeroerd laat?

Dit is de allesbeheerschende vraag.

Want in de wereld der aankomende en jonge onderwijzers hebben onhandige dienaren haar een échec bereid, zóó bedroevend, dat ik niet eens durf zeggen, hoe ze met den nek wordt aangezien en hoe ze in 't ootje wordt genomen door menschen, die haar kleuren behooren te dragen. En men zou het nageslacht, de toekomstige vaders en moeders, geen slechter dienst kunnen bewijzen, dan door de pedagogiek een dergelijke ontvangst te bereiden bij de studeerende jeugd van onze hoogescholen. Gij, mannen, die geroepen zult worden haar te introduceeren in den kring, waaruit zij reeds te lang werd geweerd, ontdoe haar van toga en bef; leg geen ijdele, naar de lamp riekende theorieën meer op haar lippen; maar plooi haar een neteldoeksch jurkje om de leden, strik haar een blauw lintje om den hals, laat haar zwierige lokken vrij neergolven over de schouders. En ge zult zien, dat de stugheid van uw gehoor versmelt onder de bekoring van haar frissche verschijning.

Sedert eenige jaren heb ik mijn overtuiging, dat 't Onderwijs zal slagen, wanneer 't gedragen wordt door een methodische opvoeding, aan de praktijk getoetst.

Ik vraag den lezer vergunning eenige grepen uit mijn ervaring te doen, om eenige hierboven vaag aangeduide beginselen nader te omschrijven en te illustreeren.

Hilversum, Brinioschool, Januari '99.