Taal en Letteren. Jaargang 9
(1899)– [tijdschrift] Taal en Letteren–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 49]
| |
Asselijn's Jan Klaez.Ga naar voetnoot1)Als een van de beste onder onze blijspelen heeft Asselijn's Jan Klaez de aandacht getrokken van die onze litteratuur bestudeerden. 't Blijspel en z'n dichter is m.i. echter niet voldoende ‘gewaardeerd’. Ik geef hier tegelijk wat ik vond. Vooraf echter een vrij breed overzicht van de inhoud.Ga naar voetnoot2)
Lijntje, de dienstmeid, is bezig eenige kleren schoon te maken en zingt: Tza Trompen en Trompetten.
Blaast op een gouden toon,
Nu Tromp de oorloogs wetten
Verlaet om Venus Zoon,
Hy gord het stael aan 't lijf,
Om zijn geweer en wijf,
Maakt weer trompen
Staale rompen
Stout en stijf.Ga naar voetnoot3)
Moeder Diwertje ergert zich; de was moet vóór elven aan de schuit wezen, de vuile boel leit er noch, en 't loopt al ‘na den middag toe’; ze veegt de meid uit; die zal 't hoogste lied zingen! zo'n meid, zo'n ‘ligjes op.’ ‘Jij me ligjes op’, zie jij maar ‘tot jouwend alle hoeckjes deur’ ‘.....ick mien dat mer een nesje zou vinden.’ En 't ene woord van de huisvrouw haalt 't andere van de meid uit. | |
[pagina 50]
| |
Zou jij mij schelden? Kijk naar je dochter, ‘die zouje wat korigeren: Die de deugd uiterlik gelijck is, daer men ziet datze gaet, En inwendig isse zoo heet, dat de steenen zwieten daer s' op staet. Ja, die de kuisheyd selfs schijnt te weezen, by die, die ze niet en kennen.’ (Diwertje:) ‘Jou schendbrock, zel je op 't lest mijn huis nog zoeken te schennen? Ik zweer datje dat nog ten duurste zel worden betaald. E Jan Jasperzen, e Jan Jasperzen.’
't End is dat Jan Jasperzen zich er mee bemoeit, die 't meisje laat vertrekken. Een andere zal door de besteedster bezorgd worden. De dochter des huizes heeft een vrijer, Jan Klaez., ‘hij is een eerlijk jongman, op zijn persoon valt in 't minste niet te zeggen.’ Zo denkt echter Saartje over hem; de oude lui en andere menisten zijn 't daar lang niet mee eens. Ouders en bekenden werken de vrijerij tegen, ‘daer elk de mond van vol heeft’; en al is het ‘hylik tot drie maal toe verzoght’, altijd zijn ze ‘onverrigter zaake weer omgekeert’; en zo ‘........hebben wy ook deur de twee en darde hand hem het huys wel scherpelijk doen verbieden. En houwen ook wel te deeg een oog in 't zeijl, waer datze gaet en staet.’ Maar de jongelui willen elkaar nu eenmaal; geen wonder dat beide 't nu anders aanleggen; en al komt er ook ‘stribbelingen’ bij: ‘hylikke zaake zoenen wel.’ Ja, ‘ligt kond geschien, als alles ten besten is bestierd, Dat ik nog op 't laatst eene fijne en aengename Zwaager wierd; Gelijk wy zien aen de Dogter in de Blaesbalk met de knegt, de Ouwers wouwend ook niet consenteeren: Ze gingen iens agt daagjes zamen van huis, nou laetenze hem niet alleen 't kantoor, maer de hiele koopmanschap regeeren, En zoo gaet et gemeenlijk, nae een hevige storm volgt ordinarij wel een schoone zonneschijn.’ 't Is jou schuld ook niet, zegt de Besteedster tegen Zaartje, ‘maar je ouweis die 't weederstreeven; elk zel je volstandigheyd prijzen, en je vader en moeder de schuld geven. Heb je niet tot nog toe eerlijk en met alle reputatie bij n alkandren verkeerd? Zaartje weesje maar wel gerust.... En genomen je moeder stietje al buiten de deur, was daer zoo veul aen bedreven. Je kend met je beijen buiten haer rijklijk genoeg leeven, niet dat ik je daer toe zoek te drijven of te raen. In 't minsten niet, kend in min en vriendschap geschien, 't waar best.’ | |
[pagina 51]
| |
Saartje heeft wel gemoedsbezwaar. Ofschoon: ‘ik ben het huis ook zoo moe, zoo moe, dat ik het schier verloopen zou’.... De doorslag geeft dat kwakersvrinden het meisje komen vragen voor Reinier Adriaanze, een jonkman ‘die de deugd gelijk is,’ en ‘van zijn peet Lijsbet en Kourtoom, mee een redelijk capitaal staat te erven.’ Wel zijn dat ‘wereldsche dingen, we meugen nog al te maal veur hem komen te sterven, want staat te maaken op oomen zijn droomen, zegd het spreekwoord, en 't is ook altijd niet mis, gelijk wij zien aan die ouwe Pieter Floorissen, die aen zijn meyd, een vuijle morssebel, getrouwd is’.... In de ogen van de ouders is 't een goeie partij. - Alleen de levenslustige Zaartje wil hem niet. De vrijer waagt een aanzoek: hij is verliefd naar hij meent. ‘Ja wel kan dat de liefde doen, ik zeg 't zijn wonderlijke dingen,
Hoe kragtig dat ik er in den geest teegen stry, nogtans het Vleis schijnd me te dwingen.
En wil ik het van me wegwerpen als een weerelds en tijdelijk bedrijf,
Zoo komd het vleis en verwekt zulken orkaen, en barningh in mee lijf,
Dat ik als een vuur, of een ooven schijn te blaeken.
En nou ik er in ben, wat raed om er uit te raeken?
Ziet, ik moet bekenne dat er iet inwendigs by men is dat me wederhoud,
En daerom deink ik dan weer by me zelven, 't is immers gien zonde dat men trouwd.
Hoewel dat de reinigheyt veul volmaaktheit word toegeschreven:
Maar ik denk datze mijn en de reste slagte, dat de meesten die in schijn, en de minste in der daad die beleven.
Ziet, ik spreek nu in mijn swakheid, als deur den vleesche verrukt,
En nou ik die prikkeling en 't geen my nog meerder drukt
Niet wederstaan kan, zoo is het zoo ver met mijn gekomen,
Dat de geest tenemaal verswakt is, en 't vleis d'overhand heeft genomen,
Zoo dat ik het by mijn zelven nu zoo heb overleid,
Om er overheen te stappen, en voegen my aan de kant van de vleyzelijckheid.’
En daarom gaat hij naar Zaartje Jans. ‘Dit zel het huys weezen, na dat ik het nog van outs ken,
Ik zie daer light veur de glaezen, en daer gaet de deur juyst oopen.
Wel Zaertje Jans, 't scheelde niet veul of ik had schier verby geloopen.
't Is juist of het weeze wil, dat je de deur zelf open doet.
| |
[pagina 52]
| |
(Zaartje.)
Wat was jou zeggen vriend? ik loof niet datje hier weezen moet,
Ik kenje niet, daerom wandel maer voort, en zoekt andere weegen.
(Reinier Adr.)
Kenje me niet Zaertje Jans? wel beziemen e reys te deegen.
(Zaartje.)
Ben jy 't Lammert oom, ô neen, ik heb abuys.
(Reinier Adr.)
Ik ben Reinier Adriaenzen, neef van Lijsbet Francen aen de Haerlemmer Sluys.
Hoe ist, nog tamelijkjes?
(Zaartje)
Dat gaet zoo wat heen.
(Reinier Adr.)
Zo, zo, Vader en Moeder zijnze nog wat hartelijkjes met er beyen.
(Zaartje.)
Ja -zo wat aen de knorrige kant, tusschen laggen en schrijen.
(Reinier Adr.)
Zo, zo; Vader het al een harde stoot e had, is hy nou weer wat mooy op zijn stel?
(Zaartje.)
Reedelijkjes.
(Reinier Adr.)
Zo, zo; Moeder pleeg vry wat doofachtig te weezen, hoe ist, hoordze nou weer redelijck wel?
(Zaartje.)
Dat ken wel gaan.
(Reinier Adr.)
Zo, zo, wat het et van desen dag gestormd? en wat heeft de wint sterk en fel geblaazen?
Hoe ist, hebje tot jouwend ook wat schade geleen? zo aen schoorstiene, pannen of aen glaazen?
(Zaartje.)
Zonderling niet.
(Reinier Adr.)
Zo, zo, ik loof dat mer van hooren zel, den armen Zeeman die beklaeg ik, daer komd het nou miest op aen.
Hoe ist buiten in je tuin? staet et altemael moy in zijn bloezem?
(Zaartje.)
Dat ken zoo hiel wel gaen.
(Reinier Adr.)
Zo, zo, maar Zaartje Jans, om van mijn voorgaande reedenen nu af te breeken,
Zo zou ick wel verzoecken, of ik hier in vryigheyd wel een woordje zou mogen met je spreken?
(Zaartje.)
Alst niet te lang en duurd.
(Reinier Adr.)
Zo, zo, de reedenen van mijn aenkomst, vertrouw ik is je eenigzints bekend.
En terwijl jou zelfstandig beeld in mijn hart zoo diep staat geprent.
Heeft my de Geest geperst om herwaerts te koomen.
Ook zelje wel indagtig wezen, wat afspraak de vrinden zamen hebben genomen.
Als ook 't besluit, 't geenze wederzijts dezen dag hebben gemaakt.
(Zaartje.)
Ik heb zoo wel wat gehoord; maar ik kan niet voelen dat 'et mijn raakt.
| |
[pagina 53]
| |
(Reinier Adr.)
Zo, zo, niet te min hoop ik dat je 't van kracht en waerde zeld houwen.
En om alle ydele woorden die men in 't vryen gewoon is, te schouwen,
Gelijck alle andre ontugtigheid die men dan gemeenlijk wel doed,
Geheel en al verby te gaen, want ziet Zaartje Jans, dat strijdt tenemaal tegens mijn gemoed,
Zo kom ik je verzoeken en dat in deugd en in eeren.
En terwijl mijn Geest getuygd om jou vleis te begeeren,
Zo kom ik u mijn zelfs eerbiediglijk bieden an,
Op dat je mogt worden mijn egte vrou, en ik jou wettelijke man;
Om alzoo te zamen dit aerdsche deel vrugtbaerlijk te beleeven.
(Zaartje.)
Ja wel, alzoo de geest by my zoo vaerdig niet en is, en ken ik je daer gien antwoord op geeven;
Maer zoo veel als me die tot nog toe getuygd, is 't maar verlooren arbeyd.
(Reinier Adr.)
Zo, zo, ik bekend Zaertje, de geest moet innerlijk werken, of daer word geen regte grond geleyd.
Eenigheyd in liefde, eenigheyd des Geests, is de rustbank van een vreedzaam leven.
(Zaartje.)
Maer hoor vriend, terwijlje zoo kragtig deur den geest werd gedreeven.
Zoo wou ik je eerst dit raen, en verzuyme veur al gien tijd,
Dat is, dat je zo wat dubbelden anijs met lavas gebruikte, en maekteje die winden eerst altemael kwijd,
Ze mogte je anders d'eene of d'andere tijd het hard overstelpen,
En kwaemenze in 't gedarmte, je liep groot perijkel, want de miesters zeggen die die luy zijn niet te helpen.
En als je dan getrouwd waerd, wat zatje vrou dan wel in verdriet.
Ja ze treurden er wel dood, wie weet of ze endelijk niet
Mee deur mistroostigheyd op een doolweg moght geraken.
(Reinier Adr.)
Maer Zaertje Jans, mienje 't ook: ja wel je zoud me nog wal schier aen 't laggen maken;
Hoewel dat ik het veur ydelheyd houw, als ook alle vergeefsche reen,
Maer ik deink weer, als men in 't vrijen is, zoo gaet et er nog al mee heen.
Maer om dan weer tot mijn verzoek te komen, en geen ydele reden meer te spillen,
Veel min malkanderen op te houwen met eenige zotte grillen.
Soo belieft me je meeningh eens ongeveinst te doen verstaen,
Ofje mijn verzoek verwerpt, dan ofjer je nog wat op zeld beraen?
(Zaartje.)
Benje daer zoo haestig mee mijn vriend, dat ik dat zoo daedlijk zou zeggen,
| |
[pagina 54]
| |
Ik dien het buiten den Geest, by mijn zelfs ook wel iens t' overleggen?
(Reinier Adr.)
Zo, zo, ik mag die veurzigtigheyd wel lijen Zaertje Jans, in plaets van zo blind toe te loopen bij de gis.
Want ziet, men weet zomtijts niet of men van een goede of van een kwade Geest bezeeten is.
De gaven des geests vallen zonderling, den eene tijd werkenze veel kragtiger dan d'ander.
En dan makenze den mensch eens dof, en dan weer hiel schrander,
Zoo dat mijns gevoelens daer deur al ons doen en laten werd bestierd.
(Zaartje.)
Aengaende jou verzoek, 't geen je men hebt voorgesteld, zeer net en wel gemanierd,
En mijn besluit daar op wild hebben, zoo laet ik je dit dan weeten,
Datje van nu voortaen het weer om komen wel meugd vergeeten,
Dit getuygd mijn geest zoo tegenwoordig.
(Reynier Adr.)
Zo zo, zeer wel Saartje Jans, je hebt niet kwalijk gezeyd,
We meugent dan wat uitstellen, of je nog kwam te veranderen van zinlijkheyd,
Daer toe wensch ik dat de liefde jou van dag tot dag toe in wil versterken.
Ik zel hier op mijn af-scheyd dan neemen, en wagten af wat de geest nog eindelijk mogt komen uit te werken.
(Zaartje.)
Keyeren! dats een postuur, daer gaet hy heen, die regte Ian gat;
Nee, zo'n man! - nooit! - Dan moet het maar wezen.
Want de ouders zullen elk aanzoek aannemen.
‘'t Sou mijn Ouwers ook niet verscheelen, hy kwam dan ook wie der maer kwam,
Al was 't een Beedelaer van de straet, 't zou heur al wel wezen, als ik maer Jan Klazen niet en nam.’
Ze weet 'et, als ze 't doet, dan kan ze er staat op maken:
‘Dat ik (z)e van dese uur af veur mijn kind niet zel kenne.
En al kwam(z)e te vervallen tot de uiterste armoede en elend,
Zoo zel ik gien meerder barmhertigheyd met (z)e hebben als had ik (z)e noyd gekend.’ -
En al zag ik ze van honger vergaen, ja zoo, dat ze niet een woord kon uiten,
En ik konder met een stuk brood helpen, zoo zal ik er mijn trezoor veur sluiten.
Daar blijven de ouders bij, ondanks de vertogen van de gebuurtjes.
Vergeefs wijst Marritje er op dat Diwertje haar onverzettelikheid wel eens zou kunnen beschrijën, weet wat de jongelui ‘wel durve ondernemen en bestaen’,
‘Gelijk je weet, daer is Elsje Cabeljauws, wat kostet er nu wel meenigen traen:
Heur dogter was ook verlooft aen een knegt, ze swoer ze zoudt in der eeuwigheyd niet consenteeren.
| |
[pagina 55]
| |
Maer wat isser op gevolgd? wierd ze niet puursteeken mal? dat menze nog als een klein kind moet regeeren?
En daer hebbenwe honderd exemplen van, gelijk nog onlangs is geschied.
En wat halenze anders op den hals, als er eygen verdriet,
En zoo zienwe dat veel onheyl uit zulke stijfzinnigheid komen te spruiten.’
‘Daer kreunewe ons niet aen!’ zegt de moeder; en 't antwoord is daarop van de 'gebure: ‘Dan moetje verwagten watter van koomen zel, ligt zelje nog wel wenschen om dien dag te mogen zien.’
Jan Klaez komt dan als dienstmaagd gekleed. De moeder heeft enige argwaan gevat; en wil zich wapenen tegen aanvallen van Jan Klaez, die tot alles in staat is: ‘.....we hebben om die reeden de Luyfel van ons Huys laten ofbreken, Uit vrees of hy ze beklimmen mogt, 't Is zulken argen gast, Hy zou tegen een muur op vliegen, en wat hy grypt dat houdt hy vast; Daerom Kijnd, zelje geduurig een oog in 't zeyl moeten houwen.’ Daarom beveelt zij ook de meid haar dochter op te passen, en 's nachts bij haar te wezen. Wat de besteedster als zij weggaat, doet zeggen: ‘Ze miend dats een duifje herbergd, en ze sluit juist een doffer in er kouw.’ De volgende morgen ‘breekt de bommel uit.’ Eerst kan Diwertje de meid niet op laten staan; dan haalt die de raagbol in plaats van de glazenwasser, en breekt als ze die wegzet, een ‘beste Pasteleine schottel,’ en ten slotte brengt ze de luiwagen in plaats van de bezem..... Marrigje komt aanlopen, aan wie Diwertje haar nood klaagt: ‘Al wat ze doed dat doetze verkeerd.’ -
‘Dat loof ik wel moer, ze het et er leven ligt niet geleerd,
En ze zelter leven ook niet worden die je miend datse is.’ - -
‘Wat zou ik er aen zien?’ -
Wat je er aen zoud zien? wel mijn lieve moer het is een knegt. - -
Een knegt! een knegt! og lacy, og arme, wat komd ons over!
- Jan Klazen! -
Zaartje Jans valt in zwijm, en de moeder, ondanks haar grootspraak, geeft toe; haar man die, als hij het niet ‘om de broederschap en liet, hem wel te deeg aen dien schavuit wreken zou, als aen hen die dit werkje dus hebben helpen besteken’, weet ze met hulp van de buurtjes ook over te halen: ‘(Jan Jasp.) Wat zellen we doen Moer? (Diewertje.)
Ik zie geen middel vaar, of we zellend wel moeten laten voortgaen.
(Jan Jasp.)
Zoo zel ick hem eerst veur af enige artykelen gaen veur houwen:
| |
[pagina 56]
| |
Hoor Jan Klazen, of ik 't toestond, zouje mijn dogter op deze Voorwaarde dan wel willen trouwen?
(Jan Klazen.)
Og ja mijn vrind, hoe kragtig, en hoe nauw dat je me die ook in steld.
(Jan Jasp.)
Zoo zelje me dan beloven, datje niemand van je volk, in handel of in wandel nae volgen zeld,
Dat jer t'enemael van zeld af zien, en al je geselschap en aenhang zeld af snijen:
Datje de hanematten zeld schouwen, als ook het kwanzelen van honden, en van duiven, steentje beentje, en schilderyen,
Datje de kroegen zult haten, nog van pasdies, al wat ik zie, of van in 't verkeerdbord te speulen, zeld maken je werck.
Datje je beroep eerlijk zeld waer neemen, en weezen, altijt neerstig, zoo op de Beurs, als in de Kerk.
Beloofje me dit alles naer te komen, en van noyt weer tot jou voorgaende leeven te keeren?
(Jan Klazen.)
Og ja, en zoo je 't op mijn verzoekt, zoo wil ik et jou wel zweeren.’
Dan moet het maar wezen. ‘die in 't strijden volhard, ten laatste noch overwind.’
En de moeder eindigt met te wensen: ‘Veel geluks Keyeren, dat je zamen langh meugh beklijven.’
Maar - ‘elk zie wie dat hy onder zijn dak neemd!’ -
* * *
‘Dit Blyspel Jan Klaas, of gewaande Dienstmaegt’ werd in de loop van 1682 in de Amsterdamsche Schouwburg opgevoerd.Ga naar voetnoot1) De juiste datum is niet presies aantegeven; is evenwel 't stuk maar éénmaal gespeeld, - en van meer keren is niets bekend - dan gebeurde dit in de voorzomer. In ‘De aardige en vermakelijke Klucht van Bremer Hans’ zegt toch Katryn, die haar vrijer op 'en boerderij ontmoet: ‘ben ik niet uit de stad gegaan op die dag doe daags te voren de klughtige Klugt van Jan Klaassen en de ronde Societeit van Zoo zoo vertoondt en gespeelt was, 't welk nu net tien maanden geleeden is.’ Daar nu deze Klucht gedateerd is als afgewerkt op ‘Den 24. Maart....In 't Jaar....van duysendt ses hondert achtmaal tien en drie,’ - werd Jan Klaas vertoond de 23 Mei; zo niet al vóór die tijd. 't Blijspel maakte veel ‘rumor in casa’; men was er alles behalve over | |
[pagina 57]
| |
gesticht. Men beschuldigde de maker dat hij 'en bepaald gebeurd geval op 'et Toneel had gebracht; men noemde 't'en ‘pasquil op veel fijne lien’; op zekere personen zou hij gedoeld hebben, dat bleek ‘uit de Uithangborden, eigen Naamen, Merken, Drachten, en bekende wijze van spreeken, gevoegd bij hunne Ampten’; Jan Jaspersen vooral zou kenbaar zijn geweest aan de merken van zijn monsterzakjes, die hij op 'et Toneel bij zich droeg; en ‘twee vermaarde Winkels in de Nes’ zouen sterk geblameerd zijn. En zo zocht men in meer gezegden toespelingen. Zoveel ergernis zelfs gaf 'et dat ‘de Heeren Burgemeesteren....op het verzoek van eenige....het zelve tot nader order hebben doen op houwen’; zodat ‘die paskwilleuze Klucht van Jan Klaesz’ vooreerst niet opgevoerd werd. Toen gaf de schrijver 't ‘in druk’, met 'en Voorrede, waarin hij deze aantijgingen van zich werpt; en 't stuk verdedigt, wijzende op soortgelijke. ‘De goede Poëet dacht noch dit bitter opnemen te maken soet met een purgerende Voorreden’. Daarmee begon eerst 't ‘spul’. Schotschriften schreef men tegen hem en z'n Jan Klaez. AllereerstGa naar voetnoot1) de ‘Kristalynen Bril Van Jan Klaasen: Om die in Heulen Op te setten’; in 't kort is de inhoud hiervan: De ‘Brilleman’ biedt brillen aan ‘die goed syn voor alderhande blinde gesichten, die een anders quaet sien en 't hare selver niet en siften.... diese op sen neus set kan sijn eygen gebrek soo wel sien als een anders, al was het over vijf-en-twintigh jaer gebeurt, ja een schelm of een dief geweest, of yemant belogen of bedrogen.’ Dan moet Jan Klaas er zo-een kopen, om die ‘een goeden vriend in Heulen te vereeren....tot een nieuwe jaar’. Die Heulen - blijkt verder in 't stuk, - was ‘langh geleden....noch een kalen bruyert’. Toen ‘placht’ hy ‘soo een breedt man niet....te wesen’...., maar hy het hier en ginder wat geschraept dat (hy is) aen 't goed geraekt.’ Zo is 't Jan Klaes en Jan Jaspersen, en ‘meer andere van onse gebroeders’ noch niet vergeten dat hy ‘de menschen drie vierendeel voor een el dorst meten.’ En ‘laet hy syn..schult betalen, die al over | |
[pagina 58]
| |
twaelf jaren het gestaen; maer als de luy dan komen, dan s 't: het is al afgedaen’! - Ook z'n vrouw Grietje ‘en gaet niet vrij’, 't was ‘sulken... half-blanks Juffrou; men het u wel gekent dat ghy sulcken vrouw niet en waert; maer 't is 't gemeene spreeckwoord, die van niet komt tot yet, dan is 't allemans verdriet’ zegt Lysbeth 't Groen-wijf. ‘En sulcke gasten (durven) Jan Klaesz en Galenus en meer andere vrome mannen....aentasten; maer men seyd voor een spreekwoord, schurfte schapen blaten 't meest.’ ‘'t Gaet soo als 't gaet, als de menschen rijck worden dan denckense niet meer op haer ouden staet.’
Eigenaardig dat dit een ‘weerwraeck’ is op ‘dien onnoslen Heulen’. Waarom ging men hem zo te lijf? Waarom neemt men de Toneelmeester zo à faire, en niet d'auteur zelf? Veronderstelde men dat van Heulen de ‘oproermaecker’ was? Was deze van Heulen dus ook menist, maar niet van de ‘fijne gesinte’? Hield men 'ter voor dat hij 'en schandelik stukje onder de Broederschap, verklapt had; zó iets ergerliks aan de grote klok had gehangen?Ga naar voetnoot1) Veronderstelde men, mischien met veel recht, dat de auteur eigelik van Van Heulen z'n inlichtingen had gekregen? Dat deze er meer dan één hand in gehad had, om zo iets te schrijven? Lei men hem daarom in de mond: ‘op een ander tijt mogen wij ons beeter bedencken, ick heb een ander de bal toe geslagen, en ick krijghse selver wederom’? 't Schijnt dat men hem, Van Heulen, kapabel achtte dergelijke stukken te schrijven. Dit blijkt dunkt me, uit 'et Nickerspraetje. Maar ook weer uit 'et Vredeschrift. Deze van Heulen wel werd om-ende-bij 1681 - jaar nòch datum evenwel is presies optegeven - door de heren Regenten van de Schouwburg voorgedragen als ‘tooneelmeester en generale toeziender op alle verdere zaaken de Schouwburg concernerende’, en tegelijk als ‘Casteleyn’; maar hij woonde ‘in Heulen, op den Nievwendijk by de Dirk van Assensteeg’; dus niet in 't huis waar de Castelein gewoonlik woonde: achteraan 't Voorplein op de Keizersgracht. Was hij toen - in 1682 - noch niet aangesteld? en heet | |
[pagina 59]
| |
hij daarom spottend in de T'Saamenspraak: de toneelmeester niet van de Schouwburg, maar van Asselijn? Hij zal toch wel dezelfde zijn die gehekeld wordt in verscheidene schimpdichten van die dagen.Ga naar voetnoot1) Hoe men echter die zekere Van Heulen ook hekelde, en uitdaagde, hij zweeg. Maar anderen, méér dan één, - mengden zich in die kijverij: ‘de wraeck....ontsteekt een ander quant’....Die maakt: ‘een t'samenspraek van knoddige gesellen’....een Liefhebber sprack, en daar op een Poeet, En een Commediant....Ga naar voetnoot2) Niet één ‘quant’ echter zou 't gemaakt hebben, nee, ‘soo sijnse over dit treflyk stuk werkx nog wel met 'er drie of vieren beesigh geweest. Heftig wordt Asselijn hierin aangevallen. Wat verbeeldt hij zich wel? ‘Eveneens als of hy een Tuchtmeester van den Staat geworden was, en of het Thomas Asselijn vrij stond, ieders gebreken en misslagen niet alleen op het Tooneel ten toon te stellen; maar zelf door den druk gemeen te maaken. Een grote onbeschofte onbeschaamheid voor een man, die, zo hy het Tijdboek van zijn leven eens open staat, en zijn bedrijven na ziet, genoechzaam aan en in zich zelf, zal vinden te berispen’. En die klucht is ‘een ergerlijk onderwerp. De Dienstmaagden kunnen daar uit leeren hunne Vrouwen op het vinnigste en onbeschaamste te bejegenen, en de Jeugd een nieuwd kunsje, kwansuis beter als met malkanderen door te loopen, om hun Ouders huis te onteeren, en in spijt van alle schuldige en nodige voorzorg, hun eigen roekeloze zin te doen. Het schijnt ook dat hy 't Spreekwoord waar wil maken een oud Voerman hoord noch gaarn 't klappen van de zweep’! Vondels vers: ‘Tooneelspel kwam in 't licht tot leersaam tijdverdrijf’ mag nu wel veranderd, en geschreven: ‘Tooneelspel dient nu slechts tot eerloos tijdverdrijf, Het wijkt geen Hoere Kuff in goddelooze vonden, Het bootst de waereld na, en kittelt wel het lijf; Maar slaat de teere ziel met ongeneesbre wonden. Het toont in kort begrip alle ongeregeltheid, Daar 's waerelds oog om lacht, maar 's Hemels oog om schreit’. Want hoor maar 'is, hoe schandalig hij ook die Besteedster laat praten, ‘die voerde zo goddeloos een taal als noch nooit op eenig Tooneel gehoord is. | |
[pagina 60]
| |
En 't schijnt ook dat ‘den Autheur zich deswegen schaamt, wijl hy 't uitgehaald heeft’. Daarvan vooral beschuldigde men hem: hij had gedeelten die op personen doelden, weggelaten. ‘Wel zestien Passagien,’ die ‘hy 'er in 't drukken wel heeft weten uit te laaten: als by exempel, om Dr. Galenus uit te beelden. Men acht 'et 'en soortgelijk stuk als ‘het Blyspel van Comte de la Treilje, “daar zijn Zaarse Majesteit in zijn dochter wordt gehoont, die men aan een man, welke men door het gantsche Spel voor een zot invoert, trouwen doet, met de Bijnaam van Saartje de Majesteit”, en de kostelijke Juweelen van Bremer Hans, nu genaemt Jonker van Narrestein; en de Hoofsche Juffers.’ ‘Wel eer wist men alle spellen, daar maar....snelle trek tot boert in kwam, onder de titel van een....aenstootelyk Spel, van het Tooneel te houden....’
Over deze samenspraak kwam Asselijn los in z'n Antwoord | Op de | t'Zaamen-spraak, | Onlangs in Druk uit gegeven, | Teegen het | Blyspel, | Van Jan Klaasz. | t'Amsterdam, Voor de Societeit van Reinier Adriaensz., | Zo, zo. Hij is erg boos. Niet hij maakte 'n ‘pasquil’, maar die anderen ‘dat is te recht een Paskwil, by sich selven iet te verdigten, en iemand een klad op den hals te smyten die lasterlijk en onverantwoordelijk is waar door men in sijn eer en goeden naam werd gekwetst, familje te brandmerken. Zijn naam te verzwijgen, om alsoo de straf volgens de wetten t'ontgaan, zaad te zayen, waar uit niet dan twist en staat-verderflijke scheuringe voort koomen, van welke de alder geringste van deesen, noch het spel noch de voorreden konnen toe ge-eigend werden’. En hij leert de jeugd geen ‘nieuw kunstje’: ‘dits wederom t'enemaal tegen den zin en een valsche misduiding’.... En wat die genoemde Toneelspelen aangaat en hoe er mee gehandeld moet worden, ‘als of daar iet in stak, en eenige kwetzing zoude geeven aan hooge Perzonadjes....alzo dit de Regenten der Schouburg raekt, zal ik my daar niet in steeken....maar ik weet geen beeter middel, als dat deeze man een vaste plaats in de Schouwburg werd gegeven, om alle loopjes die daar passeeren pertinent aan te teekenen, en met-een Keur-meester werd gemaakt, dat geen Spellen op het tooneel mogen vertoond werden als met sijn toestemming, en daar hy zijn zeegel aan steekt....’ Vondels's vers werd tegen hem aangevoerd. Hoe onredelik! ‘Wel wie heeft ooit van zotter hairklovery gehoord?’ Wat men hem verwijt, deed Vondel, en in noch erger mate, ‘wie heeft zijn eygen lessen meer overtreeden dan de Heer van de Vondel? wie de Schouburg in meerder veragting gebragt? | |
[pagina 61]
| |
en het Tooneel meer haatelijck gemaakt dan dien Heer, met zyn pallamedes en zijn Sehriftuurlycke Spellen op het Tooneel te vertoonen, daar de Heilige naam zoo menigmaal en zoo roekeloos ontheiligt werd.’ Hoe kon de aanvaller zo dom wezen!Ga naar voetnoot1)
Asselijn is boos, maar waarom zo? - want wat hij er tegen inbrengt, is eigelik van weinig belang. De zwaarste beschuldiging geeft hij toe: dat ‘die reegelen dien (de ander) hier tot schandaal van dien Heer (Galenus) en de gantsche Societeit (van de Menisten) heeft ingevoerd’, door hem (Asselijn) waren uitgelatenGa naar voetnoot2). Maar dat die andere ‘zestien passagien daarin veranderd zijn’, dat ontkent hij. Maar waarom is hij zo boos? De hele zaak is niet zuiver. Hij verzwijgt in de Inleiding dat hij brokstukken weglaat, die duidelik personen aanwezen: daar blijkt uit dat hij wàt te verzwijgen had. Op 'et Toneel was hij te ver gegaan; met 'et uitgeven van z'n stuk-zelf, min de aanstotelikste gedeelten en 'en verontschuldigende Inleiding wilde hij zich dekken. Nu men hem dit zwart op wit verwijt, wordt-ie boos. En - merkwaardig! - hij geeft in zijn Antwoord niet méér toe dan wat men hem met zovéél woorden bewijst: 't stukje omtrent Dr. Galenus. De zestien passaazjes weggelaten te hebben - die men niet met zoveel woorden aanwijst! - blijft-ie ontkennen.
Antwoord hierop kreeg hij niet. 't Schijnt dat men 't kabaal wou sussen: er verscheen 'en Vreede-schriftGa naar voetnoot3). Maar 't is er 'en vredeschrift naar; want zo helemaal zonder spot is 't alles behalve! 't Heet noch wel 'n ‘verdragh tusschen Jan Klasen en sijn Wederpartyders van so, so’. Jan Jaspersen, z'n vrouw en noch enigen ontmoeten elkaar; zij bespreken hoe de kwestie uit de wereld te helpen. 't Best is 't 'en akkoordje te maken | |
[pagina 62]
| |
niet meer tegen elkaar te schrijven, en dan ‘een eerlijke maeltyt (te) houden om met onse Susters en Broeders een eerlijck afscheyt te nemen.’ Op dat feest zullen ook de vrouwen gevraagd worden: ‘Saertje Jans, en haer moeder Diewertje Gerbrants, en Grietje Pieters, Trijntje Hendricksz, Marritje Jacobs, Martijntje Lubbers, Tesselijn Floris,’ en ‘Martijntje de Besteedster.... en van Heulen....met syn vrouw en goede vrienden....en den seer vromen vriend Asselijn, en alle sijn Commedianten en Poëeten, al die believen te komen’.... En ze zullen die naar hun ‘best vermogen.... accommoderen,’ ‘sy moeten voor deese tijd den ruygen Menist speelen, en weesen vroolijck, en bly, dansen en springen daer eens op aen, die niet kan dansen, of niet kan springen, die mach 'er een deuntje voor singen.’ Nu geen wonder dat ze vrolik zouen wezen als de kijverij gesust was. Wat hadden ze niet moeten horen: ‘sal het haest smoren, of sullen de fyne noch al meer moeten om de geest van so so uytstaen?’ Wat 'en rumoer was er geweest. Vader ‘Jan Jasperzen spreeckt in sijn selven’: ‘Ick sta of ick in een Doolhof was, daer ick niet kan uyt raken, so is't met dese Boecken oock, 't is of 'er geen end aen is....ick verwonder myn van alle dese Boeken die 'er al uyt zijn gekomen van onze Jan Klaasz., en mijn Dochter Zaertjen....ick wensten wel dat ick al de Boeken by malkander had, ick souwse na de Molen senden en latense vermalen.’ En waartoe al dat geharrewar ten slotte? 't ís zo jammer: we waren er niet soo tegen geweest - zeit Jan Jasperz. - ‘hadden wy dat geweten, dat onse Jan Klaasz. so een eerlijck en deugdelijck man sou hebben geworden, en so een fijnen broeder in de gemeynte en byna den fijnste broeder van alle.’ Men zou haast zeggen: de schrijver kent Jan Klaazen, zoals hij zich voordoet in het Kandeelmaal.Ga naar voetnoot1) Heeft ‘den seer vromen vriend’ Asselijn mischien bij dit vrede schrift met 'en zoveelste Seitenhieb op de Menisten wat geholpen? | |
[pagina 63]
| |
Veel beter is 't ook de vrede te betrachten; want de duivels mogen er plezier in hebben: ‘het geeft sulcken haet van....malkander te begecken en te bespotten, dat 't ent daer van wech is’....‘het was veel broederlyker dat wy malkander in alle vrintschap verdraegden’.... En bovendien ‘de wereltse hebben tegen de fijne lieden de overhant’.... De duivel stookt er onder: Die en z'n kornuiten ‘lachen in de vuist’ om 't ‘lastersop dat wij’.... - dat zijn die ‘aen Plutoos mael saten’ - ‘Drie maanden langh in 't hert van veele deen ontsteken’. Dit Nickerspraetje schijnt dus in 't voorjaar van 1683 geschreven. 't Is 'et laatste pamflet wel - altans voor zover bekend - in de Jan Klazenzaak;Ga naar voetnoot1) 'et hekelt de fijnen, evenals 't Vredeschrift: De Fijn-man door den geest gedreeven, om te weten,
Hoe dat Jan Claessens werck in 't eynde souw vergaen,
Spreeckt door een Toovenaar, drie swarte Nickers aen,
Die openbaren hem, de Hel en haar secreten.
't Is so ver gekomen, dat s'er al Lietjes van singen’.... Deze twee o.a. Een vermakelijck liedt van Jan Claesz. Vois: Van Besje, &cGa naar voetnoot2). En Een bysonder liet, over de kluchtige Jan Klaesz. Op sijn Zo, Zo, Zo, Stem: Van BesjeGa naar voetnoot3).
* * *
Jan Klaessens Klucht, dat ‘vuil Paskwil’, ‘die paskwilleuze Klucht: - hoe kwam Asselijn er toch toe om op zijn leeftijd zo-iets te gaan dichten? Asselijn was in 1682 'en man van ruim 60 jaarGa naar voetnoot4). In de laatste tien jaar had hij weinig of niets uit-gegeven. Waren huiselike omstandigheden: zijn | |
[pagina 64]
| |
achter uitgaande ‘Verwerrije’, die in 1678 met bankroet eindigde, daar de oorzaak van? In nu in 1682 komt hij in-eens weer voor den dag - en voor 't eerst van z'n leven met 'en hekelend Blijspel. - Vóór die tijd had-ie géén Blijspelen geschrevenGa naar voetnoot1). Wie zou dit nu van 'en zestigjarige verwachten, wie zou dit durven denken? ‘Een man van zo hooge jaaren, als den Autheur, zou 't beter voegen wat ernstiger en geschikter gedachten te voeden’. Hoe kwam Asselijn er dan toe? wat prikkelde 'm om dit te schrijven? Waarom schrijft-ie? Om geld? Men verweet 'et 'em, mogelik wel om z'n bankroet: ‘die man zou om geld apen op de koord doen danssen: gelijk hij nu uit het drukken van deeze Klucht is doende....’ ‘Om winst dan is 't geheel Pasquil verdicht en opgeschikt? (vraagt de Poëet). O, ja (zegt de Liefhebber); want de Maaker en Vertoonders zouden elk wat trekken, de een een gouden penning hebben, ten minsten zien, en de andere den buit stryken’. En 't boekje was goed verkocht: ‘die kluchten van Jan Klaesz daer zyn we wel af gevaren....ik wensten dat wy nog soo een plokjen hadden’, en ‘daer isser so meenig wel van gevaren, die 'er mee hebben geloopen; den eenen heeft 'er een paer Kousen van, den tweede een paer Schoenen, den darde een Broeck, de vierde een Wambus; en dat noch meer is, onse VriesjeGa naar voetnoot2) roemden tegen sijn Macker, dat hy een spickspelder nieuw hembt met een nieuw Hembtrock van drie gulden d'el had gekocht, en dan noch een half jaar huys-huur had betaelt, so dat 'er meenig door de koude Winter is geraekt’.
Of - schreef-ie uit wraak z'n Jan Klaas? Hij was faljiet gegaan: en - hij scheldt in zijn Jan Klaas vooral op ‘onbehoorlike woeker’, en op die door ‘kneevelerijengewoon zijn hun eeven naasten te drukken’, ‘datze deur oneerlijk gewin (zoeken) te verrijken hunne staat’. Hadden de Menisten hem dit aangedaan? 't Hele stukje toch is en Meniste-stukje: van ‘die zoo een linie trekken’. | |
[pagina 65]
| |
Só só Reinier Adriaensz. en zijn ‘gunstelingen’ zijn kwakers; de verre famielie van z'n peet woont in Waterland: 't zijn wel ‘waterlandse’ doopsgezinden. Evenzeer van dezelfde ‘zachte’ gezinte zijn de ouders van Saartje: - is er ‘alteratie’ onder de broeders, dan houdt Jan Jasperzen zich er buiten: ‘ik ben altoos blij dat ik er niet in en word behaald’ Hij heeft ‘de vreede altijt wel gesocht, en daer na wel gewenst’; en moeder Diwertje beaamt dit met: zoo ist! Die zachtheid is ook wel oorzaak dat hij niet aan de ‘predestinatie’ gelooft. En zelfs Jan Klazen, die 't alles behalve meniste stukje uitvoert, hoort tot de broederen, is 'en kwaker. Is die naam ‘Jan Klaez’ ook niet met opzet gekozen, omdat de leerling van Menno Simonsz., die in 1544 propagandeerde voor de menisteleer in Amsterdam, Jan Klaaszoon heette?Ga naar voetnoot1) Of in 't kiezen van de naam Saartje Jans ook noch wat schuilt, durf ik niet zeggen. Alleen, Focquenbrocq dichtte drie lofdichten(?!): Ter eeren van Zaartje Jans, Kouzebraister in 't Diaken-Weeshuis t' Amsteldam, op haar Boekje genaamt De opwekking uit Liefde.Ga naar voetnoot2)
Als velen in die tijd, maakt Asselijn geen verschil tussen Menisten, en Kwakers, en Herdopers. Men verwijt 'et hem in de ‘Samenspraeck’: ‘de Herdoopers, die kennen de Mennisten voor geen luiden die onder hen hooren: want of ze wel in eenig stuk van gevoelen met hen overeenkomen, zo verschillen zij in andere veel van hen; en zo zouden de Turken Gereformeerde, of de Gereformeerde Turken zijn’. Asselijn doet niet aan die ‘spitsvondige letterknechterij’, en antwoordt: ‘Is dit niet een onbedagtzaam spreeken? daar hy zelfs wel weet datze in de grondreegelen des Geloofs eens zijn, of altoos luttel of niet verschillen, en van veele daar voor zijn aangenoomen, en erkend, alleen dat de Munstersche Broeders daer in hebben gedoold, datze het woord met het Swaard hebben verdeedigd, en zal men op dat weinig verschil 't geender onder die generaale Broederschap is, soo een los en ongegrond besluit maken? en seggen soo souden de Turcken Gereformeerden, en Gereformeerden Turcken zijn? is dit niet een groote ongebondenheidt van spreeken?’ Ze horen allemaal tot dezelfde soort van broederen.
En hoe geeft Asselijn in zijn Jan Klaas op die lui af: | |
[pagina 66]
| |
't Zijn ‘ziele verkoopers’ afzetters en oplichters, die ‘deur bedrog van goud te leeren maaken, 'er medebroederen.... weten uit te zuipen’; 't zijn knoeiers met ‘ligt.... besnoeid’ geld; ‘ze zijn zo heel pluijs niet in er meeten’; - ‘ze vallen zoo wat ruijm van geweten’! Geen wonder dat ‘Den een is Bankrot gespeuld, en d'ander zit nog in Gyseling, en de darde is om zijn guitery gebannen uit de Stad’. 't Is ‘rapjanus volk’, ‘van elk veracht’. Tot ‘die ondeugende hoop’ hoort Jan Klaez. Z'n neef heeft zyn ‘eigen vrou laeten zitten, en is met een ander ‘deur e gaen’; z'n oom Jan Stompvoet heeft ‘by de twie jaaren by de wittebrootskinderen in tugthuijs gezeeten: en Eevert plat bek, hier buiten in de halve maan heeft....korteling om twie valsche verklaringen t'Amsterveen aen de kaak e staen’. ‘Dit zijn al van zijn naeste (bloeds-)vrienden’ En Jan Klazen zelf is 'en ‘ligtvink’, 'en nachtbraker in kroegen en kuffen, 'en ‘dommenateur’! Hij kent best Martyntje, de besteedster van meiden; - en van veel meer noch! - Hoort die ook al bij de zusjes? - Zaartje Jans is 'en lieve dochter; huichelt gehoorzaamheid; en ‘die de kuisheyd self schijnt te weezen, bij die, die ze niet en kennen’; toomt haar ‘zinlickheit’ niet, al aarzelt ze als ‘'t er op aen komd’. Moeder Diwertje is 'en bekrompen dom-driest schepsel, dat raast en scheldt. Heeft altijd twist met de meid, met de een zowel als met d'ander. Haspelt met 'er man of is nors tegen 'em. Ze beweert dat ze haar dochter ‘liever nae 't Kerkhof ziet draagen’ of ‘van honger vergaen’; ja, al ‘word ze er dol om, zoo wou (ze) er nog liever opsluiten’. Vit op ieder die anders doet en denkt als zij! Alles behalve 'en model van 'en stille, ingetogen ernstige vrouwelike meniste. Reinier so so is 'en zogenaamd degelike broeder, ‘geen Tuischer of Dobbelaer, of die werk maakt van krakeelen en twisten, Een vrind van sparen, en een vijand van verkwisten; Geen gierigaerd, gelijk er zijn, die er laeten regeere van er goed, Maer die van zijn overschot, hoe klein dat et is een arm mensch nog goed doed: Die de herbergen haat, niet dat hy van gien eerlijke by een komst en zou houwen. Maar om die onnutte verkwisting, en dat dobbelen en speelen, en gulzigheyd te schouwen. Znijd hy die teenemaal af.... Zoo dat et een perzoon is van een net en burgerlijk leeven. En al had ik een dogter met honderd duizend guldens, ik zouws hem zonder om zien geeven.’ Zo zegt z'n begunstiger': maar 't is 'sn vrome sul met de mond vol wijze spreuken, ‘die 't lachen veur ydelheyd houw(t)’, en toch 't bijna niet laten kan; van wie zyn ‘Geest getuygd om (Saartje's) vleis te begeeren’, ‘die regte | |
[pagina 67]
| |
Jan gat’: ‘hadje zijn teemery iens gehoord, 't was anders niet als zo, zo, en men ja is men ja, en men neen is men neen, En al zijn woorden waaren als met een Zatijne biesje deurweeven.’ Jan Jasperzen is een die zich voegt bij de school van verdraagzamen en vroeden, bang voor alle ‘alteratie’, waagt zich aan niets: zonder enige ondernemingsgeest: ‘wilje gerust weezen, zoo wild altoos het zeekerste verkiezen’; geen man van sta-vast; geeft toe, al gaat 'et tegen zyn prinsiepes, doet niet naar z'n eenmaal geuit voornemen. Is hy daarom ook, ondanks z'n menistheid, ‘gezworen’ makelaar? Hoort mogelik bij dit soort menisten ook ‘dien ouwen Pieter, die aen zijn meyd een vuyle morssebel getrouwd is’? En doelt op menisten ook de herinnering aan dat geval van ‘de Dogter in de Blaesbalk met de knecht’?
Maar sukkels of niet, ze knijpen 'em wel in 't geniep; er gebeuren schandalen onder die lui, Asselijn dreigt in z'n voorrede deze openbaar te maken; hij schijnt er meer geweten te hebben. En zinspelen op dergelijke gevalletjes niet ook ‘Dat Waterland, dat Waterland, keijeren dat weet wat’: 't Waterland, waar de kinderen van Waligje Zijmes, en LobberigGa naar voetnoot1) Krimps wonen? En o! 't zijn zulke schijnheiligen, ‘koomt het aen den dag, wel, zoo is 't deur een verrukking, of uit menschelijke zwakheyd geschiet’.... 't Is zo'n volkje! Daarom wel - al is 't geval niet gebeurd, maar 't is toch gebeurlik, nietwaar? - ‘hebben wy het (gelijk zulkx den Poëten vrijstaat) doen speelen onder een slag van menschen dien wy oordeelden dat het zelven wat glans en luister mogten bijzetten.’ Dat zegt Asselijn liefst in z'n verontschuldigende Voorrede. 'En kompliement voor de ‘fijnen’, van de ergste soort! 't Is 't enige niet wat Asselijn doet. Hij spot met de broeders, die van ‘vrede, vrede’ riepen; die zeien dat ‘eenigheid in liefde eenigheyd des Geestes, is de rustbank van een vreedzaam leeven’; maar onder wie ‘alteratie’ was; die boekjes uitgaven tegen de ‘war veugels, die de scheuring voeden’;Ga naar voetnoot2) welke boekjes hij liefst verkrijgbaar laat stellen in ‘het school van de verdraagzamen en vroeden’. De | |
[pagina 68]
| |
broeders die zich verweerden! En dan groeit hij in hun nederlaag: van dat ‘groot Kraakouws Regiment... En hoe de Kornel met al zijn ruytery in routen is geslagen. En dat het alles meerendeels ter needer is gemaakt. Ja zoo, dat hy zelfs nog ter nauwernood te Krakouw is binnen geraakt’. Hij steekt de draak met de alles verontschuldigende liefde; als Saartje weifelt, ‘dan denk ik weer’ - zo is haar zelf-overreding - als 't uit liefde geschied, geschied het dan ook niet met eeren?’; en zo denkt ook Marritje Jakobz. ‘deinkt watter epasseerd is, dat et uit opregte liefde is geschied’. Zelfs haalt hij de ‘Meniste bruiloft’ er bij! Uit alles blijkt de uiting van innige haat van Asselijn. Dit ‘Glasschrift’ kon door hém gemaakt wezen: Fyn van stof, en smal van kooten,
Vals van gelaat en schoon van woorden,
Gedurig in haat en vol van twist
Vrouwe lecken, dat 's een-Menist.Ga naar voetnoot1)
Dit menistestukje zinspeelt, zeer zeker wel op iets dat werkelik gebeurd is in Amsterdam. Wel ontkent Asselijn 't in z'n Voorbericht; wel wordt ook in 't Nickerpraetje' beweerd dat ‘hy 't alles had maer uyt sijn breyn gesogen’, en ‘een klucht dat blijft een klucht, dat is maer om te mallen’ en dat. ‘u Volck het hebben qualijk beleyt, Dat men tegen iets geschreven heeft, dat niet een beet en seit’....; wel schrijft hij twee vervolgen, die evenwel, - de laatste meer noch dan de ander, maar toch allebei, missen wat Jan Klaes zo doet ‘pakken’! - toch, de wijze waarop hij 't verdedigt, wijst er op dat hij werkelik wel iets op gedoeld heeft.Ga naar voetnoot2) Zelfs in 't Vredeschrift - dat helemaal op de hand van Asselyn is, heet 'et: ‘het was wel te degen een furieus stuck om een Blyspel daer van te maken, want het was seer aerdig ofgemaeckt van onse Saertje en Jan Klaesz; en so gaet het altemets, als de Ouders het niet toe willen laten, dan maken sy het so met malkander, of sy gaen met malkander deur, of sy maken dat elck daer van weet te spreken, en dan hebben de Ouders rouwkoop, maer somtijts veel te laet.’ En bewijzen 't ook niet de ‘Liedekens’? | |
[pagina 69]
| |
Vooral doopsgezinden ageerden tegen 't stuk; Burgemeesters wilden 't verbieden. Dat verklaart zich! Als 't'en dochter overkwam van 'en gegoede meniste koopman. Dan heldert 't hele stuk op!
De Klucht van Jan Klaesz viel in de smaak! Weet hoe veel eksemplaren, in verschillende drukken, met en zonder toevoegsels, waren in omloop gekomen. Sedert Burgemeesters ‘'t op hielden, syn verscheiden drukken aende man gebracht’. - En van 1709Ga naar voetnoot1) en 1732Ga naar voetnoot2) zijn er drukken bekend, en ook noch 'en verkorte uitgave, blijkbaar in 'en Almenak, zonder jaar.Ga naar voetnoot3) De hele ‘Historie van Jan Klaasz., of de gewaande dienstmaagd’ werd zelfs op kinderprenten afgebeeld.Ga naar voetnoot4) En Cornelis Troost tekende 'en drietal platen op de historie toepasselik,Ga naar voetnoot5) in 1738; waar Lucas PaterGa naar voetnoot6) later drie bijschriften bij schreef. | |
[pagina 70]
| |
De personen uit 'et spel werden algemeen bekend, - als die uit Bredero's Liedjes. Op 'en ‘glas-schrift | In de Vonk tot Groningen’, las men: De Heer van Geenenborg, Leeft zonder pyn, en zorg. En weet van geen geweeten. Hy is elk een zyn Loogentolk, En niet van dat Jan Klaassens volk, Die met een schraale El gink meeten.Ga naar voetnoot1) Of er ook aan herinnert 't versje?: ‘Voor een Azijn-makerij’: Jan Klaasse is geen Man die veel houdt van balslaan of gekaats,Ga naar voetnoot2) Maar drinkt en rookt, | Terwijl het spookt Op d'Azijnplaats.’ 'En zekere Jonker dichtte om op bruiloften de vrolikheid ‘gaande te maken’: ‘Jan Klazen, zeyt in 't spel: Wel, dat is goet, wel, wel! Speelnoot, ik speel goet, goet, Wanneer je niet misdoet. Wilt gij mijn dan goet zien, Dan moet wel, wel geschien. Houd u dan, wel, wel, stil, Dat is, wel, wel, mijn wil, Dan zal 't met ons na dezen, Wel, wel, en goet, goet, wezen.Ga naar voetnoot3) In latere toneelstukken van verschillende schrijvers komen voor Martijntje als ‘Besteedster’, Dieuwertje als huismoeder die haar man ‘nou 27 jaar gehad’ heeft en 'em nooit beschonken zag, - en anderen. ‘Zo zó’ vindt men zelfs als spotnaam voor 'en domienee by Wolff-Deken, Willem Leevend I, 1784, blz. 72: ‘Wél, hoe vindt gy dat project? Willem een zóó zóó! dat kan ik niet in myn harsens krygen’.Ga naar voetnoot4)
De Jan Klaaz is wel geheel oorspronkelik werk. Asselijn's zin ging daarnaar uit: ‘laat ons tragten eygen vindinge voort te brengen’, ‘door copieeren en kunt gy niet opklimmen’, maar door ‘gedurigh het leven te volgen’, dat ‘gebiedt’ ook ‘de Schilderkunst’. En geef dat ‘in een vry kleet, van geen Spanjaardt, noch Fransman ontleent, noch omswachtelt met Poëetsche droomen; maar alleen naar de waarheyt der zaaken!’ | |
[pagina 71]
| |
‘Allang (heeft hij) verzwooren iets anders als eige vindingen, voor den dagh te brengen’, verwijten hem z'n tegenstanders. Om die redenen had hy wel ‘een byzondere afkeer van alle uitheemsche spraaken en geleerdtheidt daar uit gehaalt.’ Hij ‘belacht, volgens zijn gewoonte, de geleerdheid, die uit de Schoolen gehaalt is.’ -
Asselijn is realist, is nasjonaal. Zo staat hij op één stand met Bredero.
Niet altijd geeft 'en ‘Dichter’ zichzelf geheel, in z'n volle kracht. Ook Asselijn niet, zelfs de meeste malen niet. De algemeen in die dagen geloofde ‘leer’ was ook bij hem vaak sterker als eigen ‘natuur’. Enkel, waar hij z'n overtuiging: eigen waarneming! eigen werk! trouw is, daar treft men de volle Asselijn zelf. Dáárom óvertréft z'n Jan Klaaz àl zijn ándere geesteswerk: daar in is-ie zich-zelf - als Bredero in z'n Kluchten, en Blijspel. En omdat het is realist, nasjonaal: gaat zijn Jan Klaaz boven veel van zijn tijdgenotelike litteratuur. Zw. B.H. |
|