Taal en Letteren. Jaargang 8

[p. 279]

Wisen raet van vrouwen.

In ‘Wisen raet van vrouwen’ bezitten we een heel aardige mnl. boerde, vroolijk, leuk en niet al te ruw, juist zóó, dat we met prof. Te Winkel denken: ‘als platheid maar niet het eenig kenmerk der anecdoten is en koddige inkleeding of bijtend vernuft er bovendien aan te waardeeren valt, kunnen ze (trouwens) alleen ergernis geven aan overdreven preutschheid, die er niets dan het gemeene in verkiest te zien, of aan domme deftigheid, die niet begrijpt dat het wijsheid is alle dingen niet even ernstig op te vatten.’!¹⁾

De auteur van die boerde vertelt ons:

Een jonkvrouw, een ‘ertsche²⁾ creature’,³⁾ werd door haar voorzichtigen vader opgesloten gehouden in een huis met hooge muren; want hij wilde waken voor haar eer, totdat ze door een huwlijk met een ridder of ‘jonchere’⁴⁾ tot staat en aanzien mocht komen.

En nooit bracht hij haar in gezelschap van mannen, maar⁵⁾ liet haar den tijd passeeren met hoofsche juffers.

Ondanks haar afzondering was de jonkvrouw vriendschap en ‘minne sonder

1) Gesch. der Nederl. Letterk. I, bl. 450.

2) ertsc = aardschgezind, wereldsch, lichtzinnig.

3) creature = schepsel, in 't algemeen; in de beteekenis van vrouw heel gewoon in 't mnl.; vgl: die scone wijflike creature die van veel doochden hadde prijs. M. Loep. II, 154; de toevoeging wijflike toont den overgang van beteekenis; vgl. het 17e eeuwsche dier, dat door weglating van vrouwelijk ook de beteekenis van vrouw kreeg. (Mnl. Wdb i.v.). En ons schepsel dat in verachtelijken zin alleen voor vrouwen gebruikt wordt.

4) jonchere = in tegenstelling van ridder, een niet geridderd edelman.

5) Vs 16, dan = maar.
Verdam, Mnl. Wdb. II, 54 zegt van deze constructie: Het mnl. laat met dan in de beteekenis van behalve, een vrijere constructie toe dan onze taal. De uitzondering kan namelijk van een andere soort zijn dan het vooropgestelde geval, zoodat dan het mnl. dan bij ons moet worden weergegeven door maar, maar alleen. Vgl. Mor. 2745: Inne vant wijf no man, dan heide ende woest land.
Wij hebben dit dan in den zin van maar nog over b.v.: Hij wilde wel, dan de omstandigheden beletten hem.

[p. 280]

nijt’ gaan gevoelen voor een jongen man; en al kwam ze nooit buiten de hooge muren, ze wist er wel raad op om hem te doen weten¹⁾

bi wat saken

Dat si manlijc anderen²⁾ quamen te spraken.³⁾

Ze ontbood een priester:

si woude hare biechte spreken:⁴⁾

‘Want niemen en es sonder ghebreken,’
Sprac si, ‘weder man no vrouwe.
Here, want ik 't u wel betrouwe,
Doer⁵⁾ God soe hulpt mi gheraden!
Met eenre dinc benic beladen:⁶⁾
Een jonghelinc, die hier niet verre
En woent, heeft mi ghemaect erre.⁷⁾
Ic soude⁸⁾ u sinen name noemen:

1) Vs. 20-21 Wiselike dat sijt began / Hem doen te wetene.
Doen te weten wordt in denzelfden zin gebruikt als doen weten, d.i. mededeelen, inlichten, vgl. M. Loep. II, 323: Het wort horen man ghedaen te weten.
In nnl. zou na beginnen te gebruikt zijn vóór den volgenden infinitief; in 't mnl. werd dit dikwijls weggelaten (zie Stoett, Synt. § 30). Vgl. Rein. I, 36: Doe ic began die letteren lesen, en 1622: Ende began tasten harentare.

2) In Stoett, Synt. § 169 vindt men:
‘Voor het wederkeerig vnw. elkander gebruikte men in de middeleeuwen hem, elc ander, mallijc ander, malkander, haer(ge)lijc ander of elkerlijc anderen, waarbij elc beschouwd werd als subj. van den zin, terwijl ander verbogen werd.’
Waarschijnlijk naar dezen regel werd in den 2den druk van de Bloemlezing vs. 22 veranderd in: Dat manlijc anderen quam te spraken. Toch schijnt die verandering geheel ongemotiveerd, daar een constructie met voorafgaand onderwerp in 't mnl. herhaaldelijk voorkomt. Vgl. b.v. Mnl. Wdb. IV, 1130: Datse manlijc anderen bieden ere, Vad. Mus. II, 322, 12. Dat si.... manlijc anderen.... custen ende helseden hondert waerf, Wal., 8053. Waert dat sake dat man ende wijf wouden maken manlijc anderen hoor huys daer si in woonden, Gesch. v. Antw. 2, 483.

3) te spraken comen; het ww. comen, verbonden met voorz. te en een daarvan afhangend substantief komt in de bet. ergens toe geraken, er in slagen, in 't mnl. dikwijls voor: Vgl. te baten comen, te lone comen, te poente comen, te wraken comen, te hulpen komen, te talen comen.

4) biechte spreken (of hem biechten); in 't mnl. de vaste term voor zijn biecht doen, biechten. Biechten in de bet. van 't nnl. biechten komt in 't mnl. maar éénmaal voor: Gest. R.f. 1036: Si toech te Romen ende biechte den paus; eer si biechte so en kenden die een den andere niet (zie Mnl. Wdb. i.v.).

5) door = om, ter wille van.

6) beladen zijn met een zaak = er mee verlegen zijn, niet weten hoe haar aan te leggen. (Mnl. Wdb. I, 822).

7) Heeft mij op verkeerde gedachten gebracht.

8) = Ik moest u zijn naam maar noemen? Soude is hier niet duidelijk.
Prof. Verdam, die zoo welwillend was mij over deze en een andere plaats zijn hoog gewaardeerd advies mee te deelen, vindt dit ook moeilijk te verklaren.

[p. 281]

 

Hi es wel driewerven comen,

 

Ende ghinc hier wandelen bi den muere,

 

Ic duchte begrijp van onsen ghebuere.

 

Here ic soude u bidden gherne.

 

Segt hem, dat hijs hem set tonberne,

 

Ende mi sijnre minnen verdraghe,

 

Eer ict minen vrienden claghe,

 

Daer mochte of comen paerlement;

 

Te vele soe wandelt hi hier omtrent.’

De broeder prees haar als een braaf kind en ging dadelijk den jongen man opzoeken;

Tusschen hem tween in ere stat
Ghinghen si hemelike staen;

en wees hem er op hoe verkeerd hij deed met deze jonkvrouw lastig te vallen: ‘Si es die uwes niet en gaert.’

Het jonge mensch zwoer natuurlijk van niets te weten; de priester verzocht hem kortaf¹⁾ het in 't vervolg te laten, en ging.

En de jonkvrouw, ‘daer si was in hare stede’,²⁾ maakte een gordel en een aelmoesnier³⁾ ‘van goeder houde,’⁴⁾ vulde die met goud en stuurde weer om den broeder. ‘Lieve broeder, bracht ge mijn boodschap niet over aan den jongeling? hij was weer bij den muur en wierp dezen gordel en dit aelmoesnier door mijn venster; en riep mij toe dat er gouden penningen in waren en dat ik daarvoor kleeren en kousen en schoenen zou koopen;

‘Gheloeft si God, en hebs gheen doen’,⁵⁾

want ik heb een rijken vader, die mij alles kan geven wat hij verlangt dat ik draag.

Daarom broeder, breng hem zijn ‘scoenheit’ terug en zeg hem dat ik zijn goed niet begeer en dat hij zichzelf daarmee ‘pallere.’

De broeder nam

Dat scoenheit ende staect in sijn mouwen,
Taelmoesnier ende tgordel mede,

en stapte weer naar 't jonge mensch.

1) Voor den onverbogen plur. woert in vs. 59, zie Stoett, Etym. § 72.

2) = ter plaatse waar zij zich bevond.

3) geldtasch, die aan den gordel werd gedragen.

4) uit goede gunst? (zie Mnl. Wdb. i.v.)
Zou houde misschien kunnen zijn inhoud, zoodat deze plaats zou beteekenen een geldtasch waar veel in kon?

5) = ik heb het niet noodig. Vgl.: God en heeft onser werken geen doen Hs 113, 11 c. (Mnl. Wdb. i.v.).

[p. 282]

‘Knaap, ge doet verkeerd met de eer van deze jonkvrouw te ‘smaelen’¹⁾ door uw wandelingen.

Hij, antwoordde ‘in hogher spraken’

Des soudi sekerlike missaken,

Wiit hem aentide tot enegher stede,

Dat hi noit op haer en mesdede.²⁾

Dat kan de broeder natuurlijk niet aannemen:

‘oec wats gesciet³⁾

Des⁴⁾ en willic gheloven niet.

Heb ik hier niet den gordel en het aelmoesnier vol goud, die ge haar gebracht hebt? Neem alles terug, ze kent u niet en wil van u geen geschenken.’

Zoo dom was de ander niet, of hij begreep dat de jonkvrouw haar zinnen op hem gezet had; als ‘d'onwerde’ nam hij alles aan:

‘Here ic saels mi hoeden.

Ghi en dorst u nemmermeer vermoeden,
Dat icse aenspreke tenegher tijt,
Die joncfrou: ic scelse quijt.⁵⁾

De broeder was voldaan en ging naar huis. En de jonge man kleedde zich nu rijk en ‘hielt hemselven suverlike’, in afwachting van wat er verder gebeuren zou.

En weer liet de jonkvrouw den broeder weten dat hij ‘om Gode’ bij haar zou komen.

De priester, ofschoon midden in zijn gebed,⁶⁾ gaat dadelijk. Het meisje beklaagt zich bij hem:

‘die herte mijn

Es al te sere in onvreden.’

Van nacht was de jonge man weer hier; met behulp van de ladder die altijd in mijn vaders turfschuur staat, wist hij door mijn venster te klimmen; ‘hi

1) = kleineeren.

2) enen mesdoen (ook dikwijls gevolgd door voorzetsel) = zich aan iemand vergrijpen. Vgl. R. van Aardenburg: Dat die bailju.... of scouthate.... mesdeden up poorters sonder vangen (Mnl. Wdb. IV, 1665.)

3) Verdam (Mnl. Wdb. 1601) zegt over dezen genetief bij ghesciet: de tweede nmv. schijnt hier de bet. te hebben van een genetivus of ablativus partis, ter aanduiding der zaak die bij de werking betrokken is. Wats ghesciet = wat er ook van kome, het ga hoe het wil, tot elken, òf bij een ontkenning, zooals meestal het geval is, tot geenen prijs, op geenerlei wijze.

4) Dit des hangt af van de ontkenning.

5) = iemand met rust laten, hem niet lastig vallen. (zie Stoett, Glossarium).

6) Vs. 144, lesen = zijn gebeden lezen.

[p. 283]

nam dat hijs¹⁾ mi niet en vraghede’; ik weet niet wat nu te beginnen, ‘ic moeter seker vore sterven.’

Daarom, als ge hem nog éénmaal wilt verzoeken dat

‘hijs mi verlate,

Ic woudt u vrienscap²⁾ ende bate³⁾
Doen, dats u te bat soude wesen.’⁴⁾

De broeder was bereid: eerst even zijn ‘ghetide’ uitgelezen, toen regelrecht naar den zondaar. Hij vond hem ‘op ene banc’ aan 't spelen met jonge lieden en wenkte hem.

De jongeling was spoedig bij hem: ‘here, wildi iet?’

‘Mi es leet dat u goet gesciet,⁵⁾ “ghi werct te sere bi onbesceide.”⁶⁾ Ik heb u tweemaal verzocht en ik verzoek u nu voor de derde maal dat ge nooit meer “en gaert” te komen waar ge vannacht waart.’

‘Waar was dat?’ vroeg de ander; ‘het zou mij spijten ‘of ghi alsoe waerlike hadt uwen onwille.’⁷⁾

‘Waendi dat ic niet en weet,
Hoe dat ghi comen waert te nacht,
Ende hadt ene leder ghebracht?
Die joncfrou hevet mi gheseit:
Aldaer haers vaders berghinghe leit
Pliets altoes een leder te stane:
Te nacht haddise gheset daer ane
Die camer daar die veinster staet.
Die wech⁸⁾ es broesch ende quaet,
Ende van den watere sere verreghent.

1) Dit is een zoogenaamd expletieve genitief. Stoett, Synt. § 16, zegt hierover: Zeer vele malen komt bij verschillende werkwoorden de genitief voor, ook indien de regeering reeds op een andere wijze wordt uitgedrukt om het verband met het voorgaande nog duidelijker aan te geven, b.v. Hi dankes sire moeder van so scoenre gave. (Flor.). Vgl. ook Mnl. Wdb. II, 75.

2) vrienscap doen = vr. bewijzen.

3) enen baten doen (van ere dinc) = iemand voldoening geven, iemand iets vergoeden.

4) = zoodat, of opdat ge er voordeel van zoudt hebben, er wèl bij varen zoudt. Te bet zijn met den 3den nmv. der zaak komt voor in de beteekenissen van:
a) er beter aan toe zijn, in een beteren toestand zijn, gelukkiger zijn.
b) voordeel van iets hebben, vruchten plukken van, genieten, er iets aan hebben.
Verdam, Mnl. Wdb. I, 1134 rangschikt deze plaats m.i. ten onrechte onder a).

5) = ge verdient niet dat het u goed gaat.

6) = ge handelt al te zeer met onverstand = zonder verstand, oordeel = ge handelt àl te onverstandig.

7) sinen onwille hebben = verstoord zijn.

8) = niet: wand, muur, zooals Stoett, Gloss. wil, maar (met prof. Verdam) = weg. De weg is uitgeregend en dus loopt de ladder alle kans om weg te zakken.

[p. 284]

 

Ghi waert bede¹⁾ wel gheseghent,

 

Dat die wech niet en brac

 

Of dat si u niet af en stac.’

De jonge man zei alleen: het zou niet weer gebeuren.

En 's avonds zocht hij de ladder en zette die tegen den muur en klom het venster in. De jonkvrouw hielp hem binnen en ontving hem vriendelijk; en terstond begonnen zij ‘mont aen mondekijn te legghen.’

Niet meer en willicker af segghen,
Maer Peter van Iersele die sede,
Dat hise²⁾ op een bedde lede,
Ende leerde haar een minnen leven,
Dat si goede ghevriende bleven,
Ende niet meer en begherde men daer ter stede
Den broeder die die boetscap dede.

Amen.

* _* *

Het gedicht is te vinden in het groote Hulth. Hs. (no. 30). Het werd het eerst zonder de negen laatste regels, uitgegeven door J.F. Willems, Belg. Mus. III, bl. 108-114; later in zijn geheel door Verwijs, Bloemlezing III, bl. 23-28.

Over den oorsprong er van zegt prof. Ten Brink:³⁾ ‘De fransche fabliaeu, waaruit Pieter van Iersele deze boerde putte, schijnt verloren.’

Schijnt verloren; dat wil natuurlijk zeggen: is onder de oudfransche verhalen niet te vinden; waarmee echter niet bewezen is dat zulk een fransch verhaal er ooit geweest is; en waar het bestaan-hebben van die fabliaeu slechts een presumptie is, daar kan toch maar niet met zekerheid beweerd worden dat Pieter van Iersele er uit ‘putte.’

Bekend is, dat het verhaal voorkomt bij Boccaccio, Decamerone (3^de dag, 3^de novelle). Maar daar is de dame in kwestie een getrouwde vrouw⁴⁾ die door haar man in een toren is opgesloten; en in plaats van een ladder zooals in 't mnl. doet er een boom dienst bij 't inklimmen.

Hetzelfde verhaal wordt, uit Boccaccio overgenomen, aangetroffen in oude fransche verzamelingen, b.v. bij Bonavonture Despériers, en is nagevolgd

1) Dit bede zou kunnen doelen op den jongeling en den weg; maar dit is wel wat dwaas. Een verklaring als om twee redenen geeft hier goeden zin, maar is overigens ongemotiveerd. Zouden we misschien moeten lezen: bedi?

2) T. & L. VIII, bl. 61: natuurlijk hij, de jongeling, haar.

3) Gesch. der Ned. Letterk., bl. 106.

4) Te Winkel en Ten Brink schijnen het verhaal van Boccaccio en het middelnederlandsche verward te hebben; beide spreken, waar ze den inhoud van onze boerde vertellen, van een getrouwde vrouw die door haar echtgenoot van de buitenwereld wordt afgesloten. Zie Te Winkel, Gesch. der Ned. Letterk., bl. 458, en Ten Brink, Gesch. der Ned. Letterk., bl. 106.

[p. 285]

door Lafontaine in zijn Contes (V, 3) onder den titel La confidente sans le savoir ou Le stratagème; ook werd een trek er uit gevolgd door Lopez de Vega en door Molière in zijn Ecole des maris.

Landau, Die Quellen der Decameron, geeft als eenige parallel van Boccaccio's novelle een middeleeuwschduitsch vertelsel Der Schüler zu Paris, te vinden in Von der Hagen's Gesammtabenteuer (I, bl. 277.)

Evenals in 't mnl. is daar sprake van een jongmeisje; maar overigens verschilt het verhaal, vooral het tragische slot te veel van ons gedicht om als bron er van te kunnen gelden.¹⁾

Van het wèl-gevondene is dus het verhaal van Boccaccio het eenige dat voorbeeld van het middelnederlandsche kan geweest zijn. De afwijkingen zijn weinige en onbelangrijk; ook wat betreft de tijd waarin het mnl. ontstaan is, is Boccaccio als bron niet onmogelijk.

In de slotregels van ons gedicht wordt de naam van Peter van Iersele genoemd; maar uit die slotregels blijkt ook voldoende dat Peter van Iersele niet de dichter is van het verhaal zóó als we het nu hebben:

Niet meer en willicker af segghen
Maer Peter van Iersele die sede enz.²⁾

Eén van beide dus: de dichter, wiens naam we niet weten, werkte naar een voorbeeld in dicht of in proza òf - en dit lijkt wel het waarschijnlijkst - naar een mondeling verhaal van Pieter van Iersele (P.v.I. die sede). En als we dit mogen aannemen, dan is het heel mogelijk dat, ondanks de verschilpunten, de novelle van Boccaccio de bron is van onze boerde: die kleine verschilpunten zijn bij een bewerking naar een mondeling verhaal licht te verklaren.

H.

A. Brants.

1) Verscheidene van vorenstaande mededeelingen dank ik aan de welwillende inlichtingen van prof. A.G. van Hamel.

2) Vgl. ook het begin:

Ghi hebt ghehoert te meneger stonden,
Dat vrouwen wisen raet vonden
Te Haerlem oft in anderen steden.

Wijst dit niet op een dichter die in de buurt van Haarlem thuis hoorde? En P.v.I. zal toch wel te Iersele gewoond hebben.