Taal en Letteren. Jaargang 7

[p. 352]

Ouders en meesters in de xvii^e eeuw.
Uit Richard Dafforne's Leez-leerlings Steunsel, Amsterdam 1627.

Een merkwaardig boek en een man die hoort genoemd te worden! In het Lofdicht heet hij ‘Boek-houder’ en ‘Liever van de Tel-konst’; uit het boek blijkt dat hij in vroeger jaren schoolmeester was geweest en toen wat wij nu zouden noemen een goede schoolmàn. Er zou over z'n ‘Grammatica ofte Leez'leerlings Steunsel’, in verband met al de andere grammatiese arbeid in 't laatst van de XVI^e en 't begin van de XVII^e eeuw heel wat te zeggen vallen, maar wij willen nu alleen maar de gelegenheid waarnemen om de aandacht van hen, die zich bezig houden met de geschiedenis van het volksonderwijs en de volksontwikkeling op man en boek te vestigen. Terloops delen we noch even mee, om het nu actuele van de kwestie, hoe Dafforne (van origine was hij een praktiese Engelsman en, uitdagend naar 't schijnt, merkt hij zelf et op, géén Latinist) hoe hij denkt over de spelling. Men kan spellen, zegt hij: water, halen, daghen, lopen, kopen, boden, duren, kuren, muren; men kan even goed spellen waater, haalen, loopen, duuren etc.; ook beziden, ontgliden, beliden, zinen, minen, zwigten zoowel als bezijden, ontglijden, mijnen, met het dubbele teken. Wat is nu best? ‘Het Wit daar ik naar Doel is, dat men overal met dobbel, of lang vocalen behoorden af te beelden alle sillaben die langh behoorden te klinken. Ook: tweede, meede, veeghen, weeghen, leeden, beveele, ghegheeven, zeeghenen, verleeghene, beedelen; net als koopen, looten, bekooren, opspooren. Waarom? ‘Wil men zeggen, dat denghenen die wel leezen konnen, de korte end' lange sillaben ghenoeghzaem weeten, zonder de stellinghe van zo veel dobbel letteren, - ik stemme met hun-lieder: de ghe-oeffende zoude de zake met veel minder letteren af-veerdighen konnen. Doch ik en arbeyde niet tot bevoorderinghe van de wyzen, noch waen-wyzen, maer om den eerst-kruypende beghinner op den gank te helpen.’ Is dit niet een zuiver beginsel: dat de spelling voor allen zijn moet en daarop ingericht dat het leren lezen (altijd van de klank uit) minst tijd in beslag neemt?

Wat ik uit het boek wou laten lezen aan belangstellenden is het volgende:

‘Wy moeten zien of d' oorzake van den traghen voort-gank [in 't leren lezen] in de Ouders end' Kinders zelfs niet grootelyks en schuilt: Cornelis Dirksz. van Niervaert in zyn oprecht Onder-wys van de Letter-konst [een schoolboek toen] fol. 29, ghevoelt van ja! schryvende aldus:

‘Tis wel een droevighe end' beklaghelyke zake,
Dat de jeughd' alhier, ja ook meest in alle quartieren
Zoo ongheregheld', end' Godloos is (het welke ik lake)
Datse hare Tucht-meesters, noch Ouders, niet vieren.
Zy loopen onghebonden als wilde Stieren,
End' noch zegghen d' Ouders, teghen recht, end' reden,
Meesters en slaet myn Kint niet, of ick zal 't elders besteden.

[p. 353]

 

Daer naer:

 

Veel Vaders end' Moeders zyn so mal met haer kinderen,

 

Hoort toe watse teghen de School-meesters ghewaghen:

 

Meester, en bekyft myn Kint niet, het mocht hem hinderen,

 

'Tis noch jong, en teer, 't en kan gheen woorden verdraghen:

 

'Theeft noch om te leeren veel jaren end' daghen,

 

Gheeft myn kindeken doch zyn willeken, zegghen zy expres,

 

Datse in een jaer niet en leeren, dat leeren sy in zes.

Ziet! hier bespeurt uw'-l. [= uwer liefden = u,] eens-deels wat hinderbalken datter zyn. Ten eersten, dat de Meester niet toe-ghelaten wert, de Kinderen in bequame tucht te houden: end' van hun zelfs en zynze niet wys ghenoegt: daer om loopen de Verkens in 't kooren, end' bederven 't al.

De Tucht is nu zo gantsch verachtelyk by veelen, dat de jeught zegt, end' doet, wat hen wel-behaghelykst is: jae zy werden van veel ouders in Onguur spreeken voor-ghegaan! zo dat (jong zynde) zy de Ouders All' ontwassen zyn! end' d' ouders moeten zelfs smeeken, willen zy van hare kinderen yets te weege ghebracht hebben!

Dit on-kruyt aldus inde jonghe plant inghewortelt zynde, end' dat daar gheen Raat by d' Ouders meer is, door haren Aepsche Liefde, dan zeyt men, Het boefken is zo stout, ick moet hem ter School besteeden!

Hier wil-men dat den Naam van 't Schoole, Deughden inde Kinderen brenghen! zal, zonder de Middelen te gebruyken om d' ondeughden te Reynighen!

Hier wil-men dat den Medicus het Kint van 't verghift gheneezen zal zonder Purgeeren, ofte zuyveringhe!

Hier wil-men dat den Meester (zonder behoorlyke middelen te ghebruyken) in twee tyden des daeghs meer deughden inde Kinderen planten zal, dan d' Ouders ondeughden in zaeyen konnen, door hun drie tyden des daeghs onstichtelyke ommeghank!

De Deughden die inden Schoolen hen-lieder ingheplant werden Voor, end' Na-middagh, werden door d' Ouders uyt-gheroyt inden Morghen, Middagh, end' Avontsche verkeeringhen!

Wat middelen zal-men dan in zulken gheval ghebruyken? Een daar van spreekende zegt aldus: dat den leer-meester allerley middel ghebruyken zal, om de jeught tot leeringhe te brenghen: als door looven, belooven etc., door straffe woorden: end' lestelyk met roeden.

Doch in't straffen moet maet ghehouden zyn! men en moet niet straffen uyt Gramschap, maar castyden tot beterschap!

Den vermaerden Poëet Jeronimus Vida verhaelt, dat op een Tyd een Schoolmeester ghevende aan een van zyn leerjonghens etlyke Verssen, om van buyten te leeren: dese leerling door het tyd-kortinghe van zyn meede Schoolmaets, was van zyn leeringhe ontrokken!

Den Meester in-komende, end' bevonde dat de Verssen niet gheleert en waren, vergramde hem boven-maten! end' haalde veel Roeden te zamen. Deweyle den Meester zyne leerling zeer scheldede, end' dreyghde, wert dien leerlingh

[p. 354]

uyt der maten verschrikt, alzo dat hy in een zware ziekte viele, end' korts daar-na bestierf hy 't!

Dies moet een School-meester op den Aard van zyne kinderen letten, ghelyk een Medicus op zyne kranken.

Want

Hoe beeter een Kint is ghe-aardt
Hoe meer de schaemt hem drukket hart:
Hoe Boozer Boeve van Natuur
Hoe quader zeeden, end' onguur.

Mach de Roede niet helpen, wat zal-men dan anrichten? Een schryver van zulke voor-valligheeden handelende zegt: Indien een Osse, ofte Ezel ter Schoole quaam, wat zoude-men daar meede doen? moeste men hem niet weeder uyt dryven?

Alzo ook! als ghy een onghebonden ghezelle voorhanden hebt, die hem niet en wil leeren laaten: so laat hem van den Schoole gaan, end' schikt hem den Vader weederom naer huys: op dat den Vader hem aenden Ploeghe zette, ofte een andere Hanteeringhe leeren laate: want daer moeten Hand-werks-lieden, end' ook Akker-lieden zyn, zoo wel als gheleerde.

Dus veel noopende de eerste hinder-balk!

De tweede verhinderinghe is, door dien (zeyt Martinum Wenselaum, inden Voorreden op zyn Cyfer-boek) dat de Schoolen als Duyve-kotten zyn, lichtelyk toe ghenomen, end' lichtelyker tot niet wordende: door dien de Duyven niet en weeten waar zy het lekkerste spyze vinden zullen: dies zynze heeden in d'eene Schoole, morghen op een ander.

Doch zy vlieghen vrye toe! bevindende nochtans hun zelver dikmaals bedrooghen! want zy meenen alle Maenden hier beter ghe-aerdt te zyn, als daer: maer door haren wispel-tuurigheyt en konnen zy nerghens te rechte ghezet werden, of zy zyn dadelyk weeder op de vluchte: end' daer-om en brenghenze niets goets voort, zonder veel-Jarighe loopens.

Een ander Schryver verhalende een Spreuk van Erasmus, daer Erasmus zegt: Ick hebbe zelfs een Leerling ghezien, end' ghekent, die by Viertien Schoolmeesters gheleert hadden: end' nadat hy twaalf Jaren te School ghegaen hadde, en heeft hy niet ver-richt, - ick en kan ook niet bevinden (zeydt hy) dat zulke ver-ande-ringhe van School-meesters, eenigh-sins voorderlyk (maer in het teghen-deel) zyn kan.

Der-halven dienen d'Ouders inden eersten beginne wel toe te zien, dat zy een gheoeffende Meester kiezen, end' dan hare jeught daer by te laten blyven.

Want wat schade dat de jonghe-boomen kryghen, door dik-mael verzet te zyn, leert ons de Ervarentheyt: door den traghen vruchtbaerheyt.

Een kranken die veel medicynen in-neemt, zonder elk appart tyt te gheven om te werken, doet meer schade, als voordeel: alzo heeft een yeder Leermeester een by-zondere wyze van onder-wyzinghe, end' een yeder meent de zake beter te maken, dan zyne voorgangher: der-halven begint hy menigh-mael

[p. 355]

weder van Nieus an: end' alzo is des Ouders voorighe onkosten, end' des leerlings zware moeyten gheheelyk te ver-gheefs ofte t'en minste tot weynigh nut.

De derde verhinderinghe is, dat de Ouders, end' de Over-heeren, in veel Dorpen, end' Steden, den School-meester zulken schraelen loon toe leggen, dat den tyd niet betaeld en wert! ja de Ouders door haer nau-dinghen koopen de Meesters uyt! zoo datze gheen lust noch gheneghentheit hebben om vlyt aen haer kinderen te legghen, zy-lieden meenen als den Meester maer van weynigh ghelt praet dat zy't dan ghewonnen hebben! maer 'tis verre van lachen! zy vergheten 'toude spreeck-woord, Koperen loon Koperen ziel-mis: Hier van klaeght Co: D: Niervaert fol. 32. zegghende:

Zal dees edele Penne-konst noch lang om brood‘gaen?
Zal-men de jeught noch lang in't wild' laten leven?
Zal liefd' tot leering noch lang naekt en bloot‘staen?
Zal-men de Tucht-meesters noch lang koperen loon gheven?
Zal konst end' wetenschap noch lang zyn verdreven?
Zal-men Minervam noch lang verstooten, end' verjaghen?
Zal dit noch lang duren, dat is te beklaghen.

Doch insonderheit mach dit van de School-meesters op de Dorpen beklaeght zyn: die, als zy uyt de zorgh-kamer, ja trek-molen, of slacht-huys (zegt Erasmus in zyn Moria fol. 112.) komen, van onder de kudde der Kinderen, zynde oud gheworden door den arbeyd, doof door't roepen, end' verswackt door den stanck, end' veesten: datse als dan van Dierick Adriaensz. Valkoogh in zyn Reghel der duytsche School-meesters letter B. 8 verzonden werden naar't Weef-ghetouw, Schoen-lappen, Kloote-drayen, end' der-ghelycken: O schande School-meesters (zegt Niervaert fol. 55) die noch, als ghy u hooft den meesten deel van den dagh ghebroken hebt onder de Kinderen (of om beter te segghen, in uwe Dul-kamer) moet gaen weeven, naeyen, kloote-draeyen, of schoen-lappen: het waer veel beter, dat de ghemeynte u lieden alzulken loon gave, dat ghy na uwe ghedaene dienst u oeffenen mochte in die dinghen daer ghy u lieden onvast in vonde: het ware dan in't Cyferen, ofte Schryven, tot groot voordeel end' bevoorderinghe van uwe Ghemeente, end' hare Kinderen.

De Hebreen waren van een ander ghevoelen (als Dierick Adriaensz. Valk-oogh) weeghen de neerstighe zorghe die zy wilden dat de Meester over hare Kinderen pleeghen souden. Een Gheleerde verhael doende van de Joodsche Schoolreeghels uyt haren Thalmudische Reghels, verhaelt: Dat den School-meester die uyt gaet, latende de Kinderen leedigh zitten end' rusten: ofte, Nota: daer-onder eenigh ander werck doet, ofte luy is, zulk een is gheheelyk vervloeckt: doende het werck des Heeren onachtzaemlyk. Myn ghevoelen is, dat de Jooden groote reden hadden, om gheen ander werck onder ghedaen te willen hebben: want zoo de Meester yets doet, dat met zyn leer-ampt strydigh is, zoo is het lichaem wel by de Kinderen, maer de ghedachten loopen op de andere dinghen, dewyle de Huys-zorgh die ont-trecken: doch zo de Schole hem rykelyk voeden wil, dan zyn zyne ghepeynsen op de Konsten ghegrond-vest. - fol. 17-23.