Taal en Letteren. Jaargang 6

[p. 311]

Boekaankondiging.
Vervolg van blz. 269 (slot).

6^a. De Limburgsche Sermoenen, uitgegeven door Dr. J.H. Kern Hz. - Groningen, Wolters, 1895. - f 7.50.
[Bibliotheek van Middel-Nederlandsche Letterkunde, Afl. 46-49, 50-54].

Er is veel dat deze Sermoenen aantrekkelik maakt voor velen. 't Zijn geen strafprediekasies - al hebben ook deze vaak hun bekoorliks. Ze zijn in ‘zachte en vriendelijke toon’ geschreven, ‘weinige middelnederlandsche prozastukken laten zich zoo gemakkelijk en aangenaam lezen’ ook.

Wel om 'et lettertiepe dateert Dr. Kern ons handschrift in 't end van de XIV^e eeuw. De kolleksie zelf is 'en afschrift van 'en vroegere hs. dat vertaald was uit 'et mhd. Wanneer? Er staat 'en tijdsbepaling in, die iets kan aangeven.

‘Enne hebbentene dog walna derteenhondert jaer in sinre menscheit ane gesien ende sintene nog dagelics alse begerlike ane alse daden op den ersten dag due hi een gast was.’¹⁾

De oudste tekst²⁾ was dus in de XIII^e eeuw noch geschreven.³⁾ De onze altijd later vertaald.

In deze uitgave heeft Dr. Kern 'et handschrift zorgvuldig weergegeven. Scherp ging hij 't na, en noteerde nauwkeurig de biezonderheden⁴⁾ -: 'en voorbeeld om natevolgen door konsjensjeuze uitgevers.

1) Limb. Serm., blz. 353.

2) 't Is mogelik dat de schrijver van de hier ‘ondste’ genoemde tekst de getallen gewijzigd heeft: wat meer gebenrt! Dan zon deze ‘oudste tekst’ noch weer 'en oudere ‘Vorlage’ hebben!

3) Niet in 1333 ongeveer. Dat de mhd. tekst na hi: da inlast, geeft geen verschil. Dit ‘dne hi (da) een gast was’ betekent toch niet, zoals Kern in navolging van Riegen aanneemt: ‘toen hij daarginds (in den hemel) pas was aangekomen’; want dit da op ‘den himel’ (zie Kern, Inleiding, blz. 9) te laten slaan, gaat niet aan; sedert bijna 1300 jaar hebben de engelen hem ín zijn ménsheid gezien; en noch bewonderen ze hem als ‘toen hij hier op aarde, “in sinre menscheit” kwam; - híer was hij 'en pas aangekomene, 'en “gast”, niet in de hemel.’

4) Vgl. blz. 232, 1; - 368, 22; - 369, 28; - 419, 11. -

[p. 312]

De lezing van 't handschrift is bijna overal gehandhaafd.¹⁾

'En paar keer maar is er verbeterd, meer malen evenwel in de noot 'en andere lezing voorgeslagen.²⁾ Meestentijds is de reden hiervan dat in de mhd. teksten iets anders staat als in de mndl.

Dit komt mij on-metodies voor.

Al heeft toch in casu, de mhd. tekst naar ons iedee beter lezing, dat geeft m.i. geen recht om de mndl. in 'en uitgaaf die wetenschappelik goed mag heten, daarnaar te wijzigen. Immers, 't doel is toch niet om 'en nieuwe betere vertaling te geven, maar 't is ons om de mndl. tekst te doen. En nu zijn deze Sermoenen niet eens bewerkt naar de mhd. teksten die ons bekend zijn. Mogelik ook las onze vertaler in zìjn ‘Vorlage’ wat wij in hem nu met onze hoge wijsheid afkeuren.

Dr. Kern erkent dit trouwens: b.v. waar de òns bekènde mhd. tekst heeft: ‘lernen vnde merken’, en de L.S. ‘mercken ende leren’³⁾, of ‘din stap vnd din ruota’ tegenover ‘din rude ende din staf’⁴⁾: voegt hij er bij: ‘de volgorde van twee door ende (unde, enz.) verbonden woorden... is vaak verschillend. Waarom onze vertaler (of zijn bron?) heeft veranderd, is mij een raadsel’. En Dr. Kern laat de tekst ongeschonden. 'En blijk van grote omzichtigheid en skeptiese zin.⁵⁾ Meer hiervan evenwel als van metode!

Om die reden acht ik dan ook lang niet altijd de veranderingen of voorslagen daartoe, van Dr. Kern nodig, enkele malen zelfs onjuist; hoe scherpzinnig ze vaak ook zijn.

Volgens de middeleeuwse simboliek doet de geestelike mens vaak als een zwaluw, die

‘har spise vligende nemt. Also duet der gestelic mensche: hi nemt die spise der selen al vligende. Dese vloch (vlucht) es begerde dar die sele mede vligt in dat himclsche lant. In desen vloge, dats met derre begerden, werd die sele gespitst; die spise vutse also dasse op ertrike trost nog tuverlaet en nemt in engenen danger dan in den himelschen troest allene: dar suecse troest en werter mede gespitst. Also sprict S. Augustin: Gi sult allen tegancliken troest versmaden ende sult v herte op richten in din hemelschen troest allene.’⁶⁾

Wat is hier onjuist in? Toch niet de herhaling van ‘troest’?! En ‘dar suecse troest’ is toch goed? 't Geeft 'en goeie zin, al staat er iets anders als

1) Vgl. blz. 227, 9; - ook 467, 6. -

2) Aftekeuren is 't wijzigen van XII, VI, X, enz. in twelf, ses (185), teen (198) enz. - Dit is nergens ook voor nodig. Anders dan om 'en onzuivere indruk van middeleeuwse schrijverij te geven.

3) Blz. 346, 11; vgl. 372, 1611 -

4) Blz. 294, 5.

5) Vgl. ook 448, 12; - 449, 4; - vooral 410, 1. - 520, 4.

6) L.S. 451, 14-452, 3.

[p. 313]

in de tot noch toe bekende mhd. teksten.¹⁾ Maar daarvan is de onze toch geen dierekte vertaling. Waarom zal men hier nu veranderen?

Ook ben ik tegen 't stilzwijgend veranderen van de interpunksie. Dit is gevaarlik doen. Zo moet Dr. Kern toegeven dat verscheiden plaatsen anders kunnen opgevat; dat b.v. Wie vri sinse? evengoed voor 'en uitroep kan gehouden.²⁾ Zelfs stemt de handschrift-interpunksie soms met die van de Vulgaat, waar de uitgever verandert - alweer om de mhd. tekst!³⁾ Wel geeft hij hier, als elders, hoe 'et handschrift 'et heeft, in de noot aan, wààr er verschil van mening kon wezen. Maar dat verdedigt z'n verandering niet. Bovendien, hij deelt dit wel mee, maar altijd alleen waar hijzelf twijfelde. Dit acht ik toch noch te subjektieve willekeur, al erken ik graag de grote skeptiese zin van Dr. Kern. Waar hij zelf nu niet twijfelde, de tekst las naar zijn mening; daar zijn de anderen die wel twijfelen, weer genoodzaakt 'et handschrift zelf te gaan raadplegen.⁴⁾

En de uitgever erkent - dit spreekt vanzelf - dat de middeleeuwse interpunksie enige waarde heeft.⁵⁾ Hij wil evenwel de lezer geen ‘raadseltjes voor zetten;’⁶⁾ dit ‘zij’ zo, laat hij die dan in 'en noot oplossen, door dáár zíjn interpuksie meetedelen; - niet in de tekst.

Trouwens, voor wie geeft men zulke mndl. stukken uit? Allereerst toch voor vak-lui. Maar zijn deze op de hoogte van hun vak, dan willen ze in casu kunnen zien hóe 't handschrift 'et heeft; geef daarom de aantekeningen om 't anderen gemakkelik te maken, dan in 'en noot!

Die nu op deze uitgaaf de middeleeuwse interpunksie gaat bestudéren - komt verkéérd uit!

Ook vind ik niet goed dat de splitsing en 't aaneenschrijven van de woorden is gewijzigd. Er is evenwel ‘geen spoor van konsekwensie in 't handschrift.’

1) Voor 't eerste ‘in den himelschen troest allene’ hebben die: an himilschen dingen. Voor dar: dar an. -
Vgl. ook 402, 24? 428, 22? - 324, 25; - 368, 12; - 396, 20. -

2) L.S., blz. 325, 19/20: 't bs. heeft sinse. NB.
Vgl. ook 370, 19; - 315, 14; - 318, 23. - 580, 31, 33. - 613, 91 -

3) L.S., blz. 303, 26. 't Mhd. wijkt hier van de Vulgaat af.
Deze L.S. hebben meer ‘woordelijk naar de...Vulgaat’, b.v. blz. 205, 19; 518, 21. Ja, zelfs komt ‘de vertaling van 't Latijn overeen met den tekst der Vulgaat’; terwijl het latijnse sietaat in de L.S. anders lnidt. Vgl. blz. 620, 1. - Reden te meer om niet de tekst eigenmachtig te wijzigen.

4) Vgl. ook vroeger v.d. Bosch, Taal en Letteren III, 31/2, 42, 159 vooral, 164/5, hoe nodig dit kan wezen. - En Nom. Geogr. Neerl. IV, blz. 9, noot 3; 11.

5) Voorrede (blz. 2 midden). Kan men niet uitmaken of die van de schrijver of van de kopieïst is; welnu, te eerder ‘in dubiis abstine’! Met deze tekst kan niemand 't ooit uitmaken.
't Zelfde is van de hoofdletters te zeggen die dikwels de dienst van leestekens doen.

6) Alleen zijn me de zinnen op bl. 500 en 501 minder duidelik met zijn interpnnksie als ze met die van 't hs. wel zouen wezen. Zijn verklaring in de noot helpt 'et meest tot recht verstand.

[p. 314]

Zou 't aksentuéren ook één oorzaak daarvan wezen? Kern zelf maakt de mooie opmerking bij blz. 546, vs. 1: ‘de scheiding der twee woordjes in 't hs. is hier niet zonder beteekenis’, er blijkt uit dat er níet also, maar al so moet gelezen. En men schreef veel meer volgens de ‘zin’, volgens de uitspraak van klankgroepen, als volgens zogenoemde konsekwente spelregeltjes.¹⁾ Konsekwensie in dezen? Mag men dit onjuiste begrip - dat ook al weer z'n oorzaak heeft in 't uitgaan van ‘Taal is Schrift!’ - wel als eis stellen?

Samenstellingen worden meest in twee woorden gescheiden, maar ook vaak aaneen. En toch - meende de uitgever scheidbaar samengestelde verba in tweeën te moeten schrijven. Doet hij dit ook als ze aan één geschreven in 't hs. stonden? Ik vermoed van wel, om de konsekwensie-manie, maar ik weet 'et niet.

Alweer: die studie wil maken van die scheiding en aaneenschrijving van de woorden, staat met deze tekst dus verlegen.

En - mocht 'et nu voor de talrijke XIX^e-eeuwse lezers uit 'et Grote Publiek misschien zo wenselik wezen dit toch te verregelmatigen - dan kon dit hier zo eenvoudig gedaan met 'en verbindingsstreepje (-); - zoals Dr Kern zelf doet - maar in zijn (lang niet alles inhoudende) woordelijst.

Wat ik tegen deze wijze van uitgeven aanvoer, raakt - zoals men begrijpen kan - veel-veel-meer noch hoe anderen uitgeven. Vergeleken toch met teksten, zoals die meest in Nederland,²⁾ en ook daarbuiten noch gedrukt worden, is dit 'en model-uitgave, die ik zelfs stel boven de Spieghel Historiael van de Vries-Verwijs; en naast de Brandaen van Bonebakker.

De bewerker gaf in 'en Inleiding 'en grammatica op deze Sermoeuen; tegelijk 'en bijdrage tot de mndl. limburgse spraakleer, door 't aanhalen van vele andere teksten. 't Is nauwkeurig bewerkt, fijn geschift; de konkluzies met biezondere voorzichtigheid gegeven. Van grammatiekale studies overtreft dit de meeste.

Hier is de nieuwe wetenschappelike metode ten volle toegepast: feiten konstaterend, zo nauwkeurig mogelik, die dan verklarend, en niet die met de ‘grammaire raisonnée’ veroordelend. Maar 'en heel enkele keer komt 'et ouwe taalbegrip noch eventjes uit. Zo heet, als de sing. en de plur. in vorm gelijk zijn op 'en paar plaatsen, dit ‘willekeur’³⁾: - ‘ce n'est pas le mot’!

1) Vgl. allumbe veet, L.S. 219, 4.

2) Lees ook van den Bosch, Taal en Letteren III: Hoe men uitgeeft en verklaart.

3) Vgl. blz. 338, 10; - ook 617, 6? - in verband met 402, 27, slot van de noot, en Inleiding, § 122, 2.
Ook lijkt me vooralsnoch onzeker 468, 28: gelofde[n] Heren (n voor de H-?) en 449, 10: ontlixen(t) (valt de t na n nooit af? vgl. daartegen 'et tegenwoordig maastrichts, maar zijn de L.S. wel maastrichts? hoe hebben 't nu andere limburgse diealekten?)

[p. 315]

Zo wordt en móet gesproken als men van 't vroegere tot nú gaat¹⁾, en als dat vroegere als beter wordt gekwaliefieseerd.

Dat verraadt ook de termienologie in § 149 (blz. 103). - En - al worden overal de hedendaagse diealekten geraadpleegd, en zijn ze meest maatgevend - toch komt 'etzelfde weer uit in sommige beweringen, b.v. op blz. 43 en 49 omtrent de e(e) en ei, en o(o) en ou die naast elkaar voorkomen. Bewijst de schrijfwijs van de L.S. niet veel eerder 'en uitspraak van êⁱ, ê^e; - en ô^u, ô^o dan dat de schrijver vormen uit de mndl. schrijftaal gebruikte, waarvan men niet eens zeker is dat-die bestond?²⁾ Of is 't verschil alleen in oudere en jongere schrijfwijs?³⁾

Zelfs 'en opmerking als: ‘smake moet hier wel mannelijk wezen; waarschijnlijk moet men dus “edelen” lezen’⁴⁾, maakt 'et openbaar. Misschien is 't ook te merken in de vraag bij 422, 16: der bernenden minnen, Sic. bernender?⁵⁾

Maar - dit zijn uitzonderingen op 't overige naar goeie metode bewerkt.

Daar deze Inleiding bewerkt is op 'et handschrift, en de uitgever later bij 't drukken van de tekst zich zelf korriegeerde, moet naar opmerkingen in de noten hier en daar in de spraakleer iets gewijzigd. Zo blz. 9, vgl. 288, 24. - 26, vgl. 409, 20. - 39, r. 8., vgl. 405, 22. - 42, vgl. 515, 22. - 47, vgl. 242, 8. - 65, vgl. 223, 9. - 73, r. 2., vgl. 375, 24. - 80, r. 3., vgl. 570, 21. - 83, r. 4., vgl. 471, 28. - 87, vgl. 314, 30. - 101, vgl. 313, 30. - 105, vgl. 604, 5. - 139, vgl. 314, 30. -

Ook de noten bevatten veel belangrijks; daarnaast moet evenwel geregeld de woordelijst geraadpleegd.⁶⁾ Te meer daar 't me toelijkt dat Dr. Kern in deze woordelijst en zelfs hoe meer hij van de tekst afdrukte, in zijn konkluzies al skeptieser en voorzichtiger werd.

Die woordelijst - 'en belangrijke bijdrage voor 't mndl. - bevat ‘de

1) En niet - zoals Kern veelal wel doet - van 't nú uit, 't vróegere opheldert. Zie Taal en Letteren V, 42: Over naamvallen.

2) Vgl. vooral Kern zelf, blz. 163: ‘gect en geit kunnen ook één tijdje in één dialect beide hebben bestaan!’

3) Vgl. 'enzèlfde geval met ow, uw en ouw, Kern zelf, blz. 50.

4) L.S., blz. 418, 19. Er kan uit blijken dat de -n toen al wegbleef; sporadies; - zelfs mogelik algemeen, maar dan bleef men 'em schrijven in de geschreven taal: 't geval staat in dat geval met -uw, -ow, -ouw gelijk.
Vgl. ook 494, 5. -
Van 'en ander ‘genre’ is de opmerking bij ‘adame’, blz. 207, 27, - en bij alwereg, 378, 10 (zie woordelijst i.v.).
Jammer genoeg, vind ik deze vorm zonder n niet in de Inleiding genoteerd.

5) Vgl. er bij Inleiding, blz. 106, midden.

6) Vgl. de noten bij r. 9 en 14, blz. 297, en de woordelijst i.v. scrinen. - 339, 22, en i.v. wandelike. - verder 227, 19, - 259, 24, - 387, 16, - 419, 17, - 421, 12, - 427, 3. -

[p. 316]

woorden die alleen in de Serm. of buitendien alleen in ander limb. teksten... voorkomen’... Zo ook, maar ‘bij uitzondering woorden die ook een enkele maal in 't Wmnl. voorkomen, maar in de woordenboeken ontbreken of verkeerd zijn verklaard.’ Zo worden van 't grote mndl. Woordeboek verbeterd: adere, 210, 4. - alten, 518, 4. - ane dien dat, 523, 15, 16. - an sin, 467, 30. - archwenich, 235, 2. - bescemen, 400, 20. - bestrickt, 211, 22. - billik, 224, 18, 20. - bouen getrect, 574, 20. - cypren, 543, 19. - bruden, 217, 5. - brudelen, 393, 7. - dan, 361, 10 (vgl. Verdam II, 1735 i.v. getemen). - derue, 480, 18 ('t artiekel in Verdam vervalt). - dirgeliker, 509, 13 (vgl. Verdam II, 138). - dor trech, 541, 34. - edelike, 554, 32. - eenke, 73, (346, 3) - entwee, 515, 22. - erleggen, 389, 6. - gebloeyd, 137. - geborsten, 221, 1. - gecleet, 582, 27. - gelikerwise, 100. - gesaten, gestillen (niet refleksief), 573, 25. Vgl. Stoett, Synt. § 161. - getempt, 148. - gewerren, 604, 16. - gewoege, 75. - griet, Woordelijst, i.v. - hamerslach, 504, 3. - here, 543, 26 (vgl. Verdam i.v. hare). - hermaken, 508, 19. - huden, 622, 5. - invloot, 225, 26. - isop, 399, 27. - iagehont, 348, 29. - iameregheide, 317, 13 (vgl. Verdam III, 1016). - caneel, 242, 8. - clotere, 605, 15. - *vus (utfuseg), 330, 21. -

Verder zijn er opgenomen de ‘woorden die in een bepaalde betekenis alleen in de Serm. of buitendien alleen in andere limb. geschriften voorkomen.’ In dezen kon hij kompleter wezen, dunkt me. Zo mocht m.i. eersamen¹⁾, minne²⁾, inger³⁾, op sig = in nobismet ipsis⁴⁾, te | empt⁵⁾, ‘an die noet gaen’⁶⁾, teren⁷⁾ wel opgenomen zijn. En zo ook had moeten vermeld sechte spele, in: ‘hi sag.. comen Heren Danite ende andere herlegen met harpen ende met anderen sechten spele’⁸⁾, waar ‘secht’ wel ‘liefelik’ beduidt; vgl. ‘segten herte’⁹⁾: liefdevol hart, en beter noch 'et sienonieme ‘tedre,’ Hooft's Granida, 754. - Zo mis ik er ook in heil'¹⁰⁾, dat Dr. Kern in de tekst als heilech drukt, m.i. ten onrechte. Er komt voor ‘van der heiler selen’¹¹⁾; maar ook ‘die heile gotheit’¹²⁾; en ‘der heilegest’ (subjekt)¹³⁾. Verdam heeft uit andere werken ook heil(e)¹⁴⁾ gevonden; in de XVII^e eeuw

1) L.S. 495, 6, 10.

2) L.S. 412, 26.

3) L.S. 233, 28.

4) L.S. 209, 28.

5) L.S. 590, 1.

6) L.S. 504, 33.

7) L.S. 576, 10.

8) L.S. 263, 18.

9) L.S. 445, 10.

10) B.v. L.S., blz. 234, 20; - 238, 3; - 239, 15; - 244, 9, 10, 26; - 300, 23, 28; - 301, 1; - 303, 24, 27; enz., enz., enz. -

11) L.S. 439, 6. Staat in de Wdl.

12) L.S. 295, 25. Ontbreekt in de Wdl.

13) L.S. 244, 10; dat Kern samengetrokken acht uit heilĕg(ĕe)gt. Vgl. ook Inleiding, blz. 106. 't Ontbreekt in de Wdl. -

14) Mndl. Wdb. III, 262. Ook noch Melis Stoke en Ferguut.

[p. 317]

gebruikt Hooft en anderen 't noch¹⁾. Waarom ook zou naast ‘heilig’ geen adj. ‘heil(e)’ bestaan kunnen?

Waarom schrijft Kern trouwens: ‘heil' d.i. heilech’? De' voor -e komt vaak voor:²⁾ in de L.S. schijnt het echter van niet; staat de' wel echter ooit als afkorting van -eg-e? waarom dan ook niet heil' als heile opgenomen.

Zo zijn er noch enkele opmerkingen te maken. Maar alweer: 't zijn uitzonderingen. En wie bereikt 'et volmaakte?

Juist doordat 'et handschrift zo nauwkeurig is weergegeven, valt er iets biezonders in optemerken; zeker zal dat ook wel in andere handschriften voorkomen, maar 't werd door die ze uitgaven, niet genoteerd: natuurlik!

Ziehier hoe de woorden ‘afgebroken’ zijn:

wa | ars³⁾ 444, 17. - openba | er 54a, (290, 17.)⁴⁾ - cla | er 234, 31. - gema | elte 366, 26. - gema | elde 367, 9. - gema | et 284, 20⁵⁾. - ha | estelike 589, 16; 575, 2. - wa || entstu 301, 24. - be | edden 473, 30. - we | enwoers 605, 20, vgl. Tijdschr. XIV, 36. - ombe ve | het 218, 21, vgl. Inl. § 102. - ge | ert 474, 16⁶⁾. - onderde | elt 459, 15⁷⁾. - bere ‖ et 640, 15. - vle | eschs (blz. 583, 6)⁸⁾. - li | efliker 319, 12. - uli | igt 445, 26. - tfi ‖ ir 425, 17. - ti | in 581, 26. - scri | ift 466, 17. - wi | est 241, 32. - sci | ent 237, 15⁹⁾. - ro | esen 641, 33. - bro | et 354, 19. - no ‖ et 640, 30. - ho | estsonde 285, 22. - wo | ert 357, 33. - wo | erden 526, 27. - to | enden 252, 13. - du ‖ et 291, 30. - wisdu | em 135a. - gewa | er 301, 19. -

1) Hooft, Psalm 113, zie Oudemans. - In een van de antwoorden op de ‘Akademievraag’ staat: Jehov' op zijnen Throon gheseten ‖ Versmaet al d'onheyle Poëten, | .... vgl. Unger, Vondel 1630 tot 1636, blz. 247.

2) Evengoed in oude drukken, zo b.v. de ‘Inkunabel’, de Oude Friese Wetten, s.l.e.a., - vgl. Germania XXXV, 2, vv.
Maar de uitgevers hebben dit geregeld genegeerd! -
Is de schrijving van m^artele ook wel ‘marrtele’, L.S. 532, 1? Staat er niet het aanhalingsteken tussen m en r? - Of is de r later op 't end van de lienie erbij geschreven? vgl. drane, drop, draf, hier blz. 15 onderaan.

3) ‘â wordt in de Serm. nooit aa geschreven’, Kern.

4) Is evenwel in de noot niet aangegeven als afgebroken.

5) Vgl. ‘De verbetering gemaect of gemact ligt voor de hand, maar de lezing is best te verdedigen: men vatte gemaet op als part. p(raet). van maten,’ Kern.

6) ‘Dit bewijst echter nog niets vóór een uitspraak geêrt,’ Kern. Vgl. blz. 138.

7) Vgl. eenech 559, 16.

8) Is evenwel in de noot niet aangegeven als afgebroken.

9) Vgl. beschiint 400, 20.

[p. 318]

verke | efst¹⁾ 436, 9. - he | eft 470, 31; 475, 6; 605, 19. - erhe | eft 487, 21. - spre | ec 478, 7, vgl. Inleid. § 205. - ve | egt 478, 22. - ne | em(p)t 635, 33; 212, 2; 360, 8. - le | est 267, 9. - le | ende 221, 17. - he | er 421, 18. - se | er 212d. - enwe | eg 304, 13. - gebe | ets 319, 32. - geue | ert 484, 33 [vgl. diealekties veer = ver.] - tsappe | el 642, 2. -

ma | ect 204, 21²⁾. - ma | ecde 439, 6; 413, 11. - er ma | ecde 514, 22. - gema | ect 515, 4. - ma | egt 437, 14³⁾. - sca | emden 527, 1. - sc(h)e | emde 332, 17; 506, 5. - ada | ems 249, 31. - do | egt 433, 21. - bro | esheit 539, 2. - co | empt 589, 21. - wo | ents 614, 21. - wo | ent 390, 20. - sto | ect 204, 29; 207, 15⁴⁾. -

su | elt 318, 5; 436, 5⁵⁾.

ga ‖ eft 56d. - bega | eft 520, 26 (dedit id). - wa ‖ est 120a. - dor sta | ec 535, 8. - gesa | et 588, 25. - sa | etheit 597, 23. - sa | et 354, 25⁶⁾. - na | et 504, 12. - bra | echte 165b; 524, 7. - su | echte 151^c (496, 21) (is niet aangegeven als afgebroken). - volbra | agt 319, 10. - kersta | el 414, 8. -

ma | ech 183, 1; 219, 7; 561, 10; 623, 11. - ma | eg(tu) 211, 6. - pla | echse 515, 18. -

swa | erde 531, 19 (cutis). - sta | erc 352, 9; 398, 29. - sta | erf 509, 9. - sca | erp 568, 22; 622, 23. - wa | erp 623, 22. - notdo | erfte 447, 14. - bedo | erfte 410, 24. - ho | ern 604, 2. - do | enct 410, 18. - du | enct 234, 9⁷⁾. - do | egter 394, 22⁸⁾. - geco | egt 516, 18. - cra ‖ egtger 358, 30⁹⁾. - sna | echts 529, 18. -

getre | ect¹⁰⁾ 450, 18. - scre | eft 366, 19¹¹⁾. - bere | epts 566, 15! - onre | egt 194, 27. - re | egt 286, 20; 396, 2; 432, 18. - te | empt 590, 1 (temmen). - gele | enct 414, 25¹²⁾. - be | etste 229, 3¹³⁾. - beri | igt 587, 28. - li | igt 353, 8. - ongeri | icht 429, 14¹⁴⁾. - li | egt (= ligt) 377, 3. - dibi | ilde 587, 34. - brudego | em 595, 7. -

1) ‘De e was gerekt, maar de spelling met ee komt anders niet voor’, Kern, in de noot [Voor ‘heeft’ vgl. de Verbeteringen, blz. 695.] Vgl. ‘geensteren’ 454, 22.

2) mact 413, 14, - makt 332, 3 (t op ratuur, van et?)

3) Vgl. magt 437, 21.

4) Vgl. stoect 207, 16.

5) sael 599, 27 noot.

6) ‘saet’ ook 410, 7; 598, 1. - gesaet 598, 3. - sat 598, 9.

7) anders ‘donct’, ‘dunct’.

8) Gewoonlik ‘dogter’.

9) Onmiddellik er voor: cragteger.

10) In de Tekst: getre[e]ct. - ‘De spelling “getreect” komt niet voor; de e was dan ook kort’, Kern. -

11) In de tekst scre[e]ft

12) Tekst: gele[e]nct (= verlengd!)

13) ‘is geen onmogelijke vorm, maar in de Serm. wordt't woord nergens zoo gespeld,’ Kern.

14) Tekst: ongeri[i]cht.

[p. 319]

Zelfs:

gewå | ut 231, 18. - toentfermeche | ide 251, 31 (vgl.? o | etmudegse 336, 20). - pala ‖ is 399, 18. - na | uwelike 583, 2. - arbe ‖ it 462, 4. - ble ‖ ift 358, 14. - si ‖ e 588, 15. - he ‖ it 588, 30. - he ‖ it 588, 30. -

En:

erua | remt 473, 2. - erstar | ef 469, 23. - bedar | efs 610, 23. - tel | eg 440, 2. -

Zelfs:

sele | eg 442, 16. - hime | els 377, 11. - hime | elsch 199, 10. - beteke | ent 444, 8. - besige ‖ elt 634, 3. -

sprec | ken 202, 6. - sprec | kic 637, 6. - hebbic | kene 498, 2. - dōc | kelheit 424, 15. - buc | ke 524, 19. - scelic | ke 302, 25. - werc ‖ ken 396, 1. -

dat | tsien 555, 7. - dast | tut 611, 28. - ent | trowen 465, 16. - (? ont | trect 624, 26.) - (? ōt | toit 619, 23.) - ont | teganclic 447, 10. - louent | tene 325, 16. - hegt | tinge 229, 14. - sut | techeit 463, 18. - lut ‖ ter 192, 16. - tit | tel 642, 12, 14. - verblit | ter 629, 23. - verget ‖ ten. -

blis | scap 430, 30. - gerus | sche 575, 7. - sus | schedane 630, 17, vgl. blz. 58. - bes | schedenheit 488, 6. - ans | schin 480, 14. - hoefs | schelic 594, 5. -

als | sene (sicut eum) 411, 15¹⁾. -

heil | let²⁾ 251, 29. -

him | melsc(h)e(n) 196, 16. - 420, 3. -

gon | nert § 73, 1. c. - segen | ninge 295, 8. - gebruken ‖ nisse 556, 9. - wesē | ne 581, 22. -

luter | re 594, 33. -

berigt | de³⁾ 243, 20. - gewerget | de 592, 13. - vrit | dage 473, 4. - (? met | den 459, 5.) -

1) Kern, § 111: ‘men verwacht alsene, d.i. alzene.’ -
In de tekst staat niet de afbreking van de woorden genoteerd.

2) ‘Tweede l op ratuur van d (cop.). Een 2 pers. pl. p(rae)t op -det komt in de Serm. niet voor.’ Kern.

3) Volgens Kern, Inleid. 58, ontstond deze konsonanten-kombienasie aldus: ‘bij de splitsing in lettergrepen schreef men op 't einde der eerste het teeken dat ook aan 't slot van een woord stond, aan 't begin der tweede syllabe het teeken, dat aan 't begin van een woord werd geschreven.’
Maar hoe dan Jacob | pe?
Dit is net het omgekeerde; natuurlik ook wel te verklaren. De vraag is: wat stemt meer met ándere gegevens, en is natuurliker en eenvoudiger.

[p. 320]

iunc | geren 315, 14. - dine | gen 478, 32. - sonc | gen 502, 28. -

nech | gelen 186, 29. -

lich | hame 498, 4. -

Jacob | pe 525, 34. -

Blijkt hier niet duidelik dat men ook naar 'et afbreken van de woorden de spelling regelde? Zodat, waar geregeld noch de vokaal noch de konsonant verlengd of verdubbeld werd, men dit wèl deed

bij vokalen - zelfs met 'en korte klinker - om de regel niet te beginnen of te eindigen met 'en konsonant of konsonantengroep, als gebeuren zou bij: scre | ft, wa | rs, dbi | lde, uli | gt, hime | ls, sele | g, arbe | it;

bij konsonanten - zelfs met de twede van 'en medeklinker-kombienasie en na 'en lange vokaal - om aantegeven dat de uitgedrukte klank zowel tot 'et end van de vorige silbe als tot 'et begin van de volgende behoorde die 'en regel lager begon¹⁾, zoals: als | sene, luter | re, gebruken | nisse, enz. enz.

Er zal tegen mijn eerste konkluzie ingebracht worden: en go | ts²⁾ dan, daar toch -ts aan 't begin van 'en regel?! Alleen: -ts staat op 'en wegkrassen van iets anders - wel van eds? in elk geval stond voor de t(d?)s noch 'en letter. Zo komt ook dat | s³⁾ voor, verbeterd uit dat | es, en dit | s⁴⁾, waar de s is geschreven op ratuur van es (?); en het | es⁵⁾, waar door de kopieïst es werd geschrapt, en 'en s bij het werd bijgevoegd. Deze verbeterde vaker: zo krabde híj wel bij he | ues⁶⁾ de ues uit, en schreef op de ratuur, maar onduidelik: efs, of fs; evenzo deed hij bij he | ft⁷⁾, waar de ft op ratuur van drie letters, waarschijnlik -uet is geschreven.

Analoog daarmee is t | ons⁸⁾, waar na de t de e is weggekrabd; en s | war⁹⁾, waar na de s 'en e(?) is geradeerd; en d | water¹⁰⁾ waar na de d zelfs at schijnt weggemaakt; en dr | ane¹¹⁾, dr | op¹²⁾, dr ‖ af¹³⁾, waar de r later is bijgeschreven, en ‘en komma boven-rechts’ uitgekrast is.

Dit uitgekrab komt ook in de tekst voor: vaak staat dats op ratuur van dates¹⁴⁾; merkte de schrijver dat hij letterlik 'en dat | es had gekopieëerd;

1) Vgl. Kern, Inleid., blz. 58 midden-in.

2) L.S. 343, 11; - 434, 2; - vgl. 520, 20; - 492, 4: waar des schijnt uitgekrabd. -

3) L.S. 467, 29: ‘voor -s is ratuur van e, na de -t staat 'en verbindingstreepje’; - 511, 20; - 479, 9: ‘voor s ratuur van e’; - 498, 28; - 645, 8; - 607, 7, 13. -

4) L.S. 427, 4, 27.

5) L.S. 340, 15.

6) L.S. 553, 10.

7) L.S. 544, 21.

8) L.S. 505, 16. -

9) L.S. 200, 1.

10) L.S. 208, 15; 16 (bis).

11) L.S. 378. 2.

12) L.S. 420, 8.

13) L.S. 488, 27; vgl. 318, 20: d'r | af.

14) L.S. 285, 12; 297, 3. - Ook zou kunnen beweerd: van dat es in twee woorden wou hij dats maken. Maar hoe dan 't verbindingsteken bij dat- | es, vgl. 67, 29? - En blijkt wát ik stel, niet duidelik uit de veranderingen bij 340, 15?:
hets | ‘s bijgevoegd. Vóór aan den volgenden regel es geschrapt (cop.).’ Kern.

[p. 321]

welke letter-kombienasie hij in de tekst terecht verkeerd vond? Veranderde hij daarom ook maket - overgenomen van mak | et? - in makt¹⁾ en minnet in mint²⁾ - uit min | net? - doget in dogt³⁾ - uit dog | et? Daarom wel schreef hij dier⁴⁾, naar 'en door hem gelezen di | er.

De afschrijver vond wel in z'n Vorlage die spelmanier. Daaruit verklaart zich, dunkt me, 'en kenegte⁵⁾, dat afgeschreven zal wezen van 'en vroeger ke | negte;⁶⁾ en swefet⁷⁾ en rechet⁸⁾ uit 'en ouder swef | et en rech | et; 'en scrinne⁹⁾ of gecrudde¹⁰⁾ naar 'en vroeger scrin | ne en gecrud | de.

Ook hoe boven lit¹¹⁾ en ogen¹²⁾ 'en i en 'en e bijgeschreven werd: in de Vorlage zal li | it en o | egen gestaan hebben.

Maar verklaren zich uit die afkortingsmanier ook niet al die zogenoemde ‘ongemotiveerde verdubbeling(en) van korte konsonanten na een lange syllabe’¹³⁾. B.v.: geruckinge 510, 28. - vorsmackinge 258, 31. - spreckic 282, 25. - suttecheit 258, 34¹⁴⁾. - vtterster 344, 17. - bedde 473, 28. - kussche. - ville (viel). - bewillen (onderwijl). - dinne (die ne)¹⁵⁾. - wonnende 538, 33. - wonninge 486, 34. - werre (ware) 76c Kern, Inleid. -

dencken. - drencken. - datten (dat en). - kennentten (Statutenboek van Maastr. 324). - bennden (binden) 503, 35. - opperstendenisse. - lesschen. - stormmelike 575, 6. - onnere. -

gewuchge 531, 31¹⁶⁾. - dencge(n) 386, 7; - 486, 35; - 490, 80; - 503, 34. - iuncgeren 423, 25¹⁷⁾. -

1) L.S. 332, 3.

2) L.S. 278, 8. - Mischien ook hebt, 357, 7 (uit heb-et??); -

3) L.S. 356, 19. -

4) L.S. 428, 5. - de punt onder de e duidt aan: moet weg!

5) L.S. 316, 26. -

6) Ik neem daarmee noch niet aan dat de afschrijver zín hs. in ongeveer even groot formaat nam als zijn Vorlage was: waardoor 'en ‘afgebroken’ woord in dit laatste óók in 't zijne zou moeten ‘afgebroken’ wezen; evenmin hou ik 't schrift voor ongeveer 'tzelfde tiepe!
Al kan dit natuurlik voorkomen.
Mogelik is er iets aangaande de ‘Vorlage’ toch uit te vinden uit deze afbrekingen, en de korreksie van ‘dezelve’!

7) L.S. 218, 6. ‘Beter: sweuet of sweft, Kern.

8) L.S. 279, 13. In de tekst: rechte.

9) L.S. 344, 23. ‘nn kan eenvoudig een andere spelling zijn voor n, maar misschien ook is scrinne uit scrinene ontstaan’.... Kern.

10) L.S. 402, 8(bis). ‘Verkeerde spelling voor gecrude, ontstaan door de gedachte aan 't gewone afleidsel -de’, Kern.

11) L.S. 352, 25.

12) L.S. 195, 30.

13) Kern, Inleiding, blz. 57, onderaan.

14) Vgl. sutecheit 258, 33.

15) ‘di ne’ 224, 28: ‘gewone spelling voor dine (quae eum), Kern, ald. noot.

16) Vgl. Inleid., bl. 75, noot.

17) Overigens altijd ng, Kern, Inleid. Vgl. iunc | geren, sonc | gen, enz.

[p. 322]

sechge 286, 31. -

hnuelechge 282, 30. - ernstachge 539, 27. - ernstaggen 625, 25. -

beetde 374, 78. - dogtden 592, 19. -

geknochtden 503, 33. -

wereltde 192, 30. -

Ja, hebben we in deze manier van afbreken mogelik niet de oorsprong te zoeken van de dubbele vokaal- en konsonantschrijving?

Dit begint al vroeger, maar komt in 't oudnederfrankies, oudfries, oudsaksies, angelsaksies, oudhoogduits en goties, alleen noch sporadies voor¹⁾.

In-'t-begin spelt men met enkel letterteken. Vinden we daarvan sporen over in de schrijfwijs he | ben 255, 13; - 593, 15. - he | bie 483, 28. - ha | den 427, 1; - 491, 17²⁾ - (? ne | mer 257, 1.) - ha | d 492, 13³⁾. - ma | ch 349, 2; - 353, 13. - betu | gic 225, 3. - En zo verder: laghen (ridere) 569, 14⁴⁾. - lighame (‘een 180 maal’, Kern, Inleid.) - hefen 186, 23⁵⁾. - mereden 490, 27⁶⁾. - temerman 302, 12⁷⁾. -

Is dit overoude tradiesjonele ‘spelling’⁸⁾, die men noch aanhield in Limburg, sedert de VI^e eeuw al 'en bloeiende streek, en waar ook veel geschreven werd?

Of - wijst 'et mischien met he | bben⁹⁾ er op dat de afschrijver niet meer die afbrekingsmanier in zijn tijd konsekwent toepastte?

Nader onderzoek zal uitwijzen of 't niet met algemene verdubbeling van de konsonant en vokaal begon; vermoedelik kwam de e veel voor (statistiek zal dit moeten aangeven) waardoor de volgende e tot algemene ‘verdubbelaar’ werd, ook bij de a, u en andere vokalen.

Met de gegevens die we nu noch maar hebben, kan ik niet meer als vragen stellen. Talloze handschriften, vooral oudere, zijn nategaan; waar mogelik,

1) Zie Paul-Braune, Beiträge I, 433, 423; II, 138. - Sievers, Tatian, Einleitung passim. -
Vgl. Cosijn, Oudnederl. Psalmen, Taal- en Letterb. IV, 170, 171. - Van Helten, Altostfr. Gramm., § 14. - Nom. Geogr. Neerl. IV, blz. 22. - Gallée, Altsächs. Gramm., § 5. - Sievers, Angels. Gramm., § 8, 230. - Branne, Ahd. Gramm., § 8, a. 1; 94, a. 1. - Braune, Got. Gramm. § 47, 48; maar ook § 49, 51, 46.

2) Vgl. Kern, Inleid., § 73, 1, b, - en blz. 157.

3) Na d ratuur van e.

4) Vgl. gelachden praet.

5) Na f ratuur van t of f. -
ontefē, 561, 1, zal onteren (?) moeten zijn.

6) ‘Voor merreden (zie Inl., blz. 17, noot)’, Kern. - Of uit mer | eden? Dan hoort 'et hiervoor, bij blz. 321.

7) Of uit tem | erman.

8) Vgl. ouderwetse spelling bij Kern, Inleiding 64. -
Uit de glossen zal men ook hiervoor veel biezonderheden kunnen halen.

9) L.S. 449, 12; 507, 7.

[p. 323]

zijn met name afschriften en ‘Vorlagen’ met elkaar te vergelijken: hadden we in casu¹⁾ nu die van deze Sermoenen maar, we zouen meer met zekerheid kunnen aantonen. En zo zal 'et met andere handschriften eveneens wezen.

Maar wat er mettertijd ook blijken zal omtrent de spelwijs in de middeleeuwen, en zijn naar scholen mogelik of ook naar indievieduele eigenaardigheden te onderscheiden prinsiepes²⁾: deze konklnzies kan men nu alvast opschrijven:

1^o. de schrijfwijs saelt, siet, doenct, snaechts, kerstael, staref, staerf, beriigt; vergetten, blisschap, himmelsch, enz. bewijst niets voor 'en uitspraak sâlt, sît, dónct, snâchts, kerstûl, stârf, berígt; vergëten (ĕ als in met), blĭischap, himmelsch (i als in zitten, klimmen), enz.³⁾;

2^o. evenmin blijkt dit echter door 't aanhalen van de zogenoemde verwante diealekten: het westelik middelnederlands e.a.;

want ook daar zijn die bewijzen gehaald uit soortgelijk geschreven materieëel; ook daar hebben we dezelfde kansen dat vaetten, saelt, waest, dorstoec, saet,

1) Als er 'en kopie van genomen is, wat ik niet kan aanwijzen; maar de mogelikheid is er. Ook hier de aansporing: laten velen mee gaan werken.
Dit alles te doen is niet 'et werk van één man.
Ook daarom al moet weer geëist de teksten niet anders uit te geven dan zoals ze in de handschriften te lezen zijn, met alle aanwijzingen, en geen neuswijze verbeteringen; voor krietiese, d.z. zogenaamde mooie unieforme teksten is 't lang noch niet - indien ooit! - de tijd.

2) Uit 'et vergelijken van vele vroegere drukken - vooral van éénzelfde stuk - bleek me dat in de XVII^e eeuw, en ook vroeger, de ‘tiepografiese mooiheid’ - (: om de regel te vullen, of te dunnen, - om de woordspasies niet onder elkaar te krijgen) - vaak 'et enkelof dubbel-schrijven veroorzaakte; spelling van aa, ae, e, ee, g, gh, enz. is ook daar dus geen criterinm voor de uitspraak.
Om deze reden zijn mee de resultaten van de heer Opprel in 'et Tijdschr. Ned. Lett. XIV (1895), omtrent de e en o bij Cats, onbetrouwbaar.
Weinig krediet zal men aan dat onderzoek vooral hierom toekennen omdat hij niet opgeeft òf hij wel de oudste, d.i. de zuivere onvervalste drukken vergeleek: hij ekserpeerde de uitgaaf van - Hofdijk. Vgl. voorál v.d. Bosch, Taal en Letteren III, 33/4.
Gelukkig kan ik nú de lezer deze toelichting geven: ‘voor mijn doel’ - zo schreef-ie me, (ik citeer letterlik,) - was ‘elke bestaande uitgaaf van Cats even goed. Wilt gij het bewijs. In de aanvang heb ik drie andere uitg. vergeleken: Wolterink voor 't Houwelyck, Uwe van Sp. Heid. en de vijf of zes eerste stukjes van Van Vlotens Pantheon-uitg. De uitkomst was overal dezelfde. Natuurlijk’!
Kommentaar geef ik niet bij deze woorden; maar ik ben noch niet voldaan: geen oude tekst is dus geraadpleegd. Voor mijn tekstje in 't Sp. Heid. sta ik in - natuurlik s.e.e.o. - Maar wat geeft deze ‘Stichprobe’? Die van Vlotens Pantheons kent, had zéker de oudste drukken geraadpleegd.
Trouwens al had hij dit gedaan - de bovengenoemde spellingsmetode schijnt 'em geheel ontgaan te wezen [zie die al in Taal en Letteren II (1892), 204 noot. - Vgl. vooral ook noch Huydecoper, Proeve I, 287.] Z'n resultaten worden daar niet mee betrouwbaarder.

3) Kern zegt: ‘de herhaling mag niet als bewijs voor de lengte worden aangevoerd, en dat is hier dan ook niet geschied.’ Vgl. vooral bl. 19.
Maar hij doet dit wel met 'et westelik Mndl. (vgl. § 16, 1. 2. o.a.) - en 't nederrijns! -

[p. 324]

braechte, enz. overgenomen werd naar 'en ouder va | etten, sa | elt, enz. En zo verder. Zelfs aangenomen dat b.v. 'en indogermaanse â wel aan ô beantwoordt in teorie, zo is deze vaak verkort, ook al in vrij vroege tijd¹⁾. Alleen als in de nu-diealekten die ô voorkomt²⁾, kán in diezelfde tongval ook vróegere léngte aangenomen. Daarom is

3^o. als eis al weer te stellen: van 't nú uit beginnen; dan heeft men zekerder gegevens als ergens ooit te krijgen zijn.

Waar dus in casu 't nieuwlimburgs ā, a^e algemeen heeft, daar kán - zéker is 't noch niet - de vroegere schrijfwijs ae op ā wijzen.³⁾.

Van 't nú alleen uitgaande, zal zeker rezultaat geven. Dit wordt noch veel te weinig gedaan⁴⁾. Geen wonder: de diealekten van 't nú zijn veel te weinig bekend: worden veel te veel ‘en bagatel’ behandeld, veel te veel genegeerd⁵⁾.

En toch die allen moeten eerst onderzocht. Dan zal blijken hoeveel er zeker was van de oude studie - maar vooral: hoe machtig veel onzeker wordt wat nú als muurvast wordt aangenomen.

Of men dáárom nu niet vaak tegenspraak vindt bij vele ‘geleerden’?

Noch 'en opmerking. Is 't niet opvallend dat zowel in deze Limburgse Sermoenen als in 't zogenoemde Berner Glossarium, - die beide zoveel van elkaar weg hebben,⁶⁾ - ‘smemmet’ (L.S. 277, 16), voor swemmet voorkomt? Mischien moet ook gelet op 'en ‘gedorden’ en ‘verbert’, L.S. 537, 20; 576, 2, naast ‘en slange gehort’ uit 'et zelfde Glossarium; hoewel r(r) voor rn vaker voorkomt, vgl. van Helten, Mndl. Spr. § 126, n.; zie ook de ‘verhoorden cloet’ in de Reynaert.

B.H.

1) Vgl. ook de a in bracht(e). -
In 't Mlimb. ‘bra | echte’: waarvan de a ‘twijfelachtig’, Kern.

2) Vgl. môder, moeder, daarnaast engl. mother.

3) Vgl. dag, enz. Kern, L.S. blz. 19. - Verder blz. 70, 73, 81, enz.

4) Men begint: Prof. Gallée gaf 'en Wdb. van 't Gelders-Overijsels. - Dr. W. de Vries promoveerde op de Tongval van Nordhorn. - Boekenogen op 't Zaanlands. - Opprell op 't Zuidhollands. - W. Draaijer schrijft over 't Deventers. - 't Fries spreek ik later over.

5) 'Et Tijdschrift Onze Volkstaal moest men, na 'en jaar of drie slepend te hebben gehouën, opgeven, bij gebrek aan abonnees. Dit volstaat als bewijs!

6) Zie 't Nederduits Glossarium van Bern, Mndl. Bibl., afl. 43, Inleiding, blz. xxii/iii.

De wereld in begrip.

7. Zaak en Woord. Taal- en Steloefeningen voor de Lagere School, door

J.A. Vermeulen, hoofd der 1^ste openbare school te Oud-Gastel. - Onder ons Bereik. Leesboek voor de Lagere School, behoorende bij Zaak en Woord, door dezelfde. P. Stokvis - Waterreus, 's Hertogenbosch.

Aan den Uitgever komt een woord van lof toe over 't net uiterlijk van de boekjes. De letter is flink en 't papier degelijk. Hier en daar een plaatje is ook wel aardig.

[p. 325]

Maar ter zake. Over de ‘taal’-oefeningen nù niet. Wel over het ‘stellen.’

De eerste ‘stel’-oefening is deze:

Beantwoord de volgende vragen: (Splits de woorden in lettergrepen en plaats tusschen de lettergrepen streepjes. N.B. De antwoorden moeten beginnen met het cursief gedrukte woord.)

Waarin wonen wij? Waarin staat onze woning? Waar leeren wij? Waarin staat ook dit gebouw? Wat staat aan beide zijden der straat? Wat vinden wij hier en daar tusschen de huizen? Staan de huizen in een rechte lijn? Hoe staan zij dan? (Het eene - -, het andere -) Wat vinden wij ook nog tusschen sommige huizen? Waarheen voeren deze?

Daar konden de leerlingen wel eens moeite mee krijgen, denken we. Niet ieder kan weten, b.v. wat er aan beide zijden van de straat moet staan, wat we hier en daar tusschen de huizen moeten vinden, en wat wij bovendien nog tusschen sommige huizen moeten vinden.

Wij schuiven nog eens wat naderbij, en willen er wat dieper op ingaan.

N^o. 2 is wat anders. Die is Ter invulling. Op die manier b.v.:

De meeste huizen bestaan slechts uit ééne verdieping. Dit is - -. Daarboven bevindt zich dan - - Daarop is nog meestal een - - afgetimmerd, dat met een - op de straat - -.

Sommige huizen hebben meer dan - -. Enz.

N^o. 3 willen we zelf eens maken. Asjeblieft dan!

1.	Is er vaak drukte op straat? - Dat is er naar!
2.	Wanneer kan het wel eens zeer levendig zijn? - 's Zondags? Door de week?.... 'k Weet niet!
3.	Wie zijn dan op straat? - Dat is er naar!.... 'k Weet niet!
4.	Wie ziet men anders op straat?.... 'k Weet niet.
5.	Wat rijdt er soms over de straat? - Een fiets? een aschkar?.... 'k Weet niet!
6.	Wat komt er ook wel eens voorbij gereden? - 'k Weet niet!
7.	Hoe is het des avonds en vooral des nachts op straat? - Stil misschien? Maar toch niet overal! - Donker? Toch òòk niet overal?.... 'k Weet niet!
8.	Wat verlicht des avonds de straat? - Het licht van de winkels en straatlantaarns? Misschien ook niet!.... 'k Weet niet!
9.	Wie steekt die aan? - Dat is er naar!.... 'k Weet niet!
10.	Hoeveel lantaarns staan er in uwe straat?^1).... 'k Weet niet!
11.	Hoe staan deze geplaatst? - Kruislings? Op d'r kop?.... 'k Weet niet!
12.	Wanneer worden zij uitgedaan? - 's Avonds? 's Morgens?.... 'k Weet niet!

1) Deze en soortgelijke vragen dienen natuurlijk, om de opmerkzaamheid te scherpen! Als de kinderen nu zoo'n boekje gehad hebben, gaan ze er in 't vervolg op letten! Dit spreekt van zelf!

[p. 326]

13.	Worden de lantarens des zomers ook aangestoken? - Als 't noodig is, zeker wèl! Misschien ook niet..... 'k Weet niet!
14.	Waarom niet? - Neem me niet kwalijk!.... 'k Weet niet! Enz.

N^o. 4 is net eender.

Waar zijn we, wanneer wij de straat uitgaan, waarin wij wonen? ('k Weet niet!) - Wat is onze markt? (Een plein, een breede straat misschien.... 'k Weet niet!). Wat staat er midden op onze markt? (Een pomp misschien?.... 'k Weet niet!). - Wat is het voor een boom? (O zoo! Neem me niet kwalijk!.... 'k Weet niet!). - Wat weet gij van zijn ouderdom? - Hoe weet gij dat?¹⁾ - Wat staat er om den boom? (Een ijzeren hek misschien of houten koker?.... 'k Weet niet!). - Wie zitten daar des zomermiddags? - (De straatjongens misschien?.... 'k Weet niet!). - Waarom gaan zij daar zitten? ('k Weet niet!). - Wat doen zij er? (De menschen vervelen misschien?.... 'k Weet niet!)

Maar, denken we, - zou hier niet een bepààlde markt bedoeld kunnen zijn? De schrijver woont te Oud-Gastel? Maar is daar wel een markt met een boom? Wat wil dan eigenlijk deze man? Want dat er boven zoo'n reeks vragen staat: Ter Bespreking: Grootte en vorm, de boom op de markt, kermis; enz. - dat verplààtst toch immers maar de vraag? Waarom toch moet de onderwijzer de markt zòò en zòò zien, en niet anders? Waarom moet het kind het òòk zoo zien, en waarom moet er op die vragen juist zòò en zòò geantwoord, en niet ànders? Waarom mag er geen àndere markt zijn, met een ànderen vorm, zònder boom en zònder kerk en toren?

Wij raadplegen de Voorrede en lezen daar o.a.: ‘De steloefeningen loopen vrij getrouw evenwijdig met de lessen uit “Onder ons Bereik”, zoodat de leesboekjes daarbij gebruikt kunnen worden, zooals in de voorrede van die boekjes is medegedeeld’. -²⁾

We nemen de voorrede der leesboekjes en vinden: ‘De lesjes zijn een résumé van het behandelde bij het Zaakonderwijs (1^e deeltje: de Omgeving) dat de steloefeningen uit “Zaak en Woord” moet voorafgaan .... De leerlingen kunnen³⁾ in deze boekjes lezen, wat zij bij het Zaakonderwijs geleerd hebben⁴⁾ en waarover zij straks zullen⁵⁾ schrijven. Eindelijk kan⁶⁾ “Onder ons Bereik” dienst doen als partie du maître bij het nazien der steloefeningen’.

Maar nu vraag ik nog èèns: Wat voor een ‘Omgeving’ is het, waarover moet worden gesproken, gehandeld, gevraagd, geantwoord en nagekeken? Wat

1) Is het niet voor de kinderen om er wanhopig onder te worden?

2) M.i. is dit glad verkeerd. De leesboekjes hooren niet bij de vragen, maar de vragen dienen gedaan ter reprodnctie van het gelezene. 't Dient andersom gezegd!

3) lees: moeten.

4) lees: hebben moeten leeren.

5) lees: moeten.

6) lees: moet?

[p. 327]

voor een wereld is het dan toch, die daar vastgesnoerd ligt in dit ‘Wetboek’: punt van uitgang voor den meester, doelwit van den leerling, toets en toevlucht voor beiden? Een ommuurde ruimte, geestlijke gevangenis, handenmaaksel en hersenspinsel van menschen?

Wat is dat voor een Wereld? - Dat is de Wereld in Begrip!

En de straat, waarin de schrijver zijn leerlingen rondleidt, is niet de straat vàn die leerlingen, noch die van Biesdorp, Zandhoek of Heiduin, - maar een straat in abstractie.

En de ‘markt met den boom’ is niet zijn markt, noch de markt van Rijndam of Tweeburg, maar een markt in abstractie.

En al wat door deze ‘methode’ ‘Onder het Bereik’ van den leerling.... niet is, maar kòmt, natuurlijk ook door ‘schoolwandelingen en andere’ ‘middelen tot directe aanschouwing’,¹⁾ - dat is niet zijne Omgeving, maar een in 't begrip!

Het volle kinderleven met Vader en Moeder, zijn boomen en bloemen, zijn huizen en straten, - wordt genegeerd, gesmoord! Binnen de muren van steen eindigt het Werk'lijke Leven. En tusschen het Kind en zijn Wereld schuift hier de School een Vreemde, Vermeende Wereld, een Wereld van Kunst, van Papier,.... ja, ik wèèt niet wat voor een raar Ding!....

Het spreekt van zelf: in die and're wereld komen ook een vader en moeder, òòk huizen en straten; 't komt alles, netjes naar de ‘methode’ het voorschrijft, successievelijk in de kinderhersens; van àlles komt er ook in: - ('t wordt àlgemeen ontwikkeld!) - zelfs blijdschap, droefheid, dood en ranen, - van zelf: in 't begrip! - maar.... de Waarheid en 't Leven ontbreken alleen!

Een ‘methode’ als deze: het voeren van het Individu uit zìn Gods-Wereld in een met poppetjes en dingetjes opgevulde Menschen-Schepping, als De Wereld in 't Algemeen, abstractie voor àlle scholen voor 't heele land, - is een onding. Ze mist elk' paedagogischen grondslag. Ze hangt in de lucht.

Voor 't Zaak- en Stel-Onderwijs heeft alleen een Handleiding recht van bestaan;²⁾ d.i. een ontvouwing van den juisten leergang in 't algemeen, (en daarvoor zijn niet veel woorden noodig!) en in details: de toepassing van dien gang voor één of meer centra (niet tot navolging, maar tot verklaring voor den onderwijzer!) om aan te toonen, hoe van het lokale, d.i.

1) Zie de Inleiding op 't Eerste Leesboekje.

2) ‘Geen papieren brug tusschen het onderwijs en het kind!’ - ‘We moeten het pad der zelfstandigheid op, maar kunnen de handleidingen nog niet ontberen’. - ‘Elke stelmethode is kunstmatig, ook die, ontworpen voor één school’. - Woorden van den heer K. Doornbosch. (Zie 't Verslag van de vergadering der afd. Rotterdam I van het N.O.G. op 5 Sept. in de ‘Schoolwereld’ van 10 Sept. 1896, n^o. 46.) De heer Doornbosch, die zelf een Handleiding en een ‘Stelmethode’ schreef voor alle scholen, heeft te Rotterdam zich zelf overtroffen. (Zie mijn critiek in de vorige afl.)

[p. 328]

het bekende uit, de kennis der zaken (d.i. de Taal) in telkens wijder kringen moet worden uitgebreid, wil men komen tot de algemeene taal.

Maar - wat doet men gemeenlijk?

Men volgt den omgekeerden weg.

Men werpt alvast de ‘taal’ als algemeen begrip, de jonge kinderen in de eerste leerjaren reeds voor de voeten, - in plaats van steunend op de eerste, levende taal, (d.i. de kennis der dingen, binnen hun eersten kring,) - geleidelijk terrein veroverend, voort te gaan.

En hier? In plaats van met de zaken zelf om het kind heen, - zìn zaken bepaald behoorend bij hèm, individueel,¹⁾ - te beginnen, en dààrop steunend, 't omliggend terrein te verov'ren, - negeert men de kinderwereld en kuntselt er een in de plaats voor hen en voor 't heele land, als surrogaat voor Natuur.

Zoo vervreemdt men door de ‘School’ een Volk van zijn Ziele-Leven!

Wat er bij zulken van de ‘taal’ terecht komt, laat zich gevoelen.

En wat het ‘stel’-onderwijs beteekent bij zulken, dat zagen we in 't bekende specimen van ‘de markt met den boom’.

De lesjes zijn heel naïf. De auteur toont, dat hij als kind met het kind mee weet te leven.

Nemen we b.v.: De Postbode. ‘....... De brievengaarder is de directeur van het postkantoor. Op groote postkantoren in steden en voorname dorpen spreekt men van directeur. Aan het hoofd van kleine postkantoren staan brievengaarders...... Op een dorp ziet men den postbode altijd met ongeduld verschijnen. In een stad komt de post zoo dikwijls per dag, dat men aan den brievenbesteller nog niet denkt. Doch, in een dorp is dat anders. Daar ziet men met genoegen het uur aanbreken, waarop men zijn couranten kan lezen, waarop de brieven van familieleden of kennissen aankomen. De winkelier, de koopman, de dokter, de burgemeester, de secretaris, allen hebben iets te verwachten. De winkeliers en kooplieden drijven handel, zij koopen en verkoopen, zij hebben waren te bestellen enz. Dat alles kan gemakkelijk per post geschieden. Zij zien met ongeduld de brieven te gemoet, die hun belangrijke tijdingen moeten(!) brengen. De dokter verlangt naar zijn tijdschriften en couranten. De burgemeester en de secretaris hebben brieven te verwachten over gemeentezaken(!!). En wie leest er tegenwoordig niet een courant? Wie wil niet weten, wat er in andere plaatsen gebeurt? Soms brengt de postbode ook droeve tijdingen. Hij brengt b.v. een brief met een zwarten rand, een rouwbrief, die ons den dood meldt van iemand, die ons dierbaar is. Dan ware hij beter weggebleven. Doch, daar kan de man niets aan doen’. -

Is dat nu niet aardig?

1) in casu: de straten en markt(?) van Oud-Gastel, met kerk(?) en toren(?) en boom(?)!

[p. 329]

8. Handleiding voor het onderwijs in de Vaderlandsche Geschiedenis door D. Kanon en A. Mout, hoofden van Scholen te 's-Gravenhage. - Leesboekjes behoorend bij de Handleiding enz. door dezelfden. Deventer, Kluwer en C^o.

't Idee is heel goed. Langs den weg der aanschouwing, door grepen uit de omgeving van 't kind, tot algemeene begrippen te komen van Regeering, Wet, enz., - zal niemand afkeuren. Maar welke omgeving?

Nemen we het Voorbericht van 't Eerste Deeltje. Wat lezen we daar?

‘Ten overvloede wordt er hier nog eens aan herinnerd, dat bij de behandeling van al de onderwerpen niet de denkbeeldige omgeving, zooals die in dit boekje geteekend is, moet beschouwd worden, maar de werkelijke omgeving waarin de kinderen der klasse leven’.

Dus: in de boekjes staat de denkbeeldige omgeving. Maar ‘behandeld’ moet worden: de werkelijke omgeving, waarin de kinderen der klasse leven. Goed zoo.

Maar hebben de auteurs hiermee niet zelf hun maaksel veroordeeld, zooals de boekjes het geven? d.i. de wereld in begrip?

En willen ze nu werkelijk de boekjes met die abstracte wereld, die niet mag worden behandeld, hun leerlingen in handen geven?

Zoo niet? Waarvoor dan de boekjes?

Zoo ja? Waartoe dan dat uitdrukkelijk, ‘nog eens’ herhaald verbod?

Overigens zijn de lesjes lief; de toon is allereenvoudigst: groote verdiensten zeker.

Ook papier en letter maken een gunstigen indruk.

Dubbeldam.

J. Koopmans.