Taal en Letteren. Jaargang 6

[p. 65]

Cornput's profeetsij.
4 Febr.-24 Febr. 1581.
(Potgieter.)

Potgieter heeft de herinnering aan den bekenden verdediger van Steenwijk in een gedichtje willen verlevendigen. Laten we dat vers eens nader bekijken. Maar eerst willen we ons op de hoogte stellen van de omstandigheden, die we voor het juiste begrip van den inhoud noodig of wenschelijk achten. Daartoe geven we een Historische Inleiding.

Cornput is de man geweest, die de kloeke verdediging van Steenwijk geleid heeft tegen Rennenberg, den afvalligen stadhouder van het Noorden. Deze twee mannen hadden nog kort te voren, bij een ander beleg, elkander gesteund tegen een gemeenschappelijken vijand. Toen Rennenberg, in 1576 voorloopig, in '77 definitief aangesteld als stadhouder van Friesland en Groningen (in de plaats van Robles), het volgende jaar belast werd met de landvoogdij van Lingen en Overijsel, haastte hij zich, om dit gewest, dat nog voor een groot deel in handen der Spaanschen was, geheel aan de zijde der Staatschen te brengen, en had daartoe zijn beschikbare troepen om Deventer gelegerd. Hier nu was het, dat Cornput, op last der Staten, het Grafelijk leger kwam versterken. En die hulp was niet gering, want hij stond bekend als ‘een schrander vernuft, ook ervaaren in de krijgsbouwkunst en zeer welkoom derhalven.’ - Hij was toen Hopman en bleef dit onder Rennenberg. Tot diens afval, natuurlijk. Want toen de Graaf, na Groningens overgang tot den Koning, en 't bevestigen van zijn gezag door het verzetten der Wet, met vleiende brieven ook de Ommelanden en de Hoplieden der bezettingen aldaar voor de Spaansche zaak zocht te winnen, stond Cornput op den avond van den eigensten dag met eenige vendels voor de stad, om tegen zijn afvalligen Heer het beleg te beginnen, de overige Hoplieden waarschuwende, om metterhaast met hun vendels de zijne te versterken. En waarschijnlijk zou door hun aller kloeke trouw het verraad zich alleen tot de hoofdstad hebben beperkt, indien Hohenlohe zoo gelukkig was geweest, van de troepeu

[p. 66]

te verslaan, die Parma tot ontzet van de stad had gezonden¹⁾. Maar Hohenlohe werd tusschen Koevorden en Hardenberg door Maarten Schenk totaal verslagen; Schenk trok eerst op Koevorden los, rukte van daar naar Groningen, ontzette de stad en deed er een luisterrijken intocht. Veertien dagen later viel Delfzijl en gingen de Ommelanden verloren.

Niettemin, - een oponthoud van 15 weken had de Friezen gelegenheid gegeven, zich te beschansen. Ook de overijselsche steden werden van Holland uit door Oranje - die thàns het stadhouderschap bekleedde - van bezetting voorzien. Vooral werd Kampen versterkt, dat den IJsel beheerschte en voor Holland de poort was van Overijsel. Evenzoo Zwartsluis, dat de waterwegen naar Zwolle en Meppel afsloot. Maar vooral werd Steenwijk voorzien, dat den weg naar Friesland beheerschte, en dat tot op 't laatst van Juni slechts één vendel onder Olthof binnen de wallen had. Bovendien lag het dag aan dag bloot voor een overval der Spaanschen, die na Hohenlohe's nederlaag hunne zwerftochten van de Boertagne tot aan 't land van Vollenhove uitstrekten, en hoopten op de koningsgezindheid der Steenwijkers. En niet te vergeefs. Maar juist op het oogenblik, dat een 100-tal Walen, die zich voor de Oostpoort hadden vertoond, door de Spaanschgezinden stonden binnengelaten te worden, kwamen door bemiddeling en op aandrang van een der burgemeesters en den secretaris, Zeger ter Stege, twee vendels Unie-troepen, onder Hendrik van den Berg en Dooruik, door de Woudpoort binnen en verzekerden de stad voor Oranje.

Na zijn zaken in Groningen geregeld, en de Boertagne, waar Hohenlohe zich genesteld had, van den vijand te hebben gezuiverd, trok Renneuberg naar 't Zuiden om het werk van den afval te voltooien. Eerst nam hij Koevorden, dat verloren was gegaan, bij verdrag, - daarop Oldenzaal, welks bezetting een storm afsloeg, maar waar de burgerij hem de stad in handen speelde; beproefde toen Zwol, dat,

1) Rennenberg was een weifelaar. Door zijn besluiteloosheid en zijn talmen kreeg men argwaan, hier overal en in 't Zuiden ook Parina. Vandaar dat dadelijk-bij-de-hand-zijn van iemand als Cornput, die hèm kende en ook de stad. Maar vandaar ook de totale afwezigheid van hulptroepen, en die onnoozele insluiting. - Trosée (Verraad van Rennenburg, 's Hertogenbosch, 1894) beweert, dat R. geprovoceerd is door een voorgenomen Calvinistische omwenteling, met plan tot inlating van Geuzenvendels. Zie echter 't gebrek aan bescheiden en zijn zwakke argumentatie. Is Mepsche alléén geloofwaardig? Zat R. al buiten dat niet in de brand? Was Oranje niet op komst met zijn lijfwacht? Was R. het trocpenbevel al niet ontuomen? Sloten de Staten al niet de heerwegen af, en sloopten Sonoy en de Friezen al niet de kasteelen? M.i. moet dit er vooral bij in acht genomen worden.

[p. 67]

hoewel Spaanschgezind, de poorten gesloten hield, trok daarop naar Gelderland, waar hij te veel tegenstand vond, en sloeg ten slotte, 18 Oct. 1580, zich neer voor de wallen van Steenwijk.

Juist den vorigen dag was het vendel van Cornput - hij zelf was met de post van Kampen gekomen - de bezetting komen versterken. Zeer tot leedwezen der ingezetenen, die de poorten voor de hulptroepen gesloten hielden. Maar het krachtig optreden van Olthof, een der hoplieden van de bezetting en die er zoo goed als thuis was, maakte, dat door geweld verkregen werd, wat door overreding niet was te winnen. Cornput's vendel kwam binnen Steenwijk. Was het niet gebeurd, de geschiedenis van Steenwijks beleg had allerwaarschijnlijkst anders geluid.

Op den dag der insluiting zelf kwamen nog twee pas aangeworven vendels Hoogduitschers, onder Hopman Plaat en Joh. v. Berenbroeck, schout van Gelder, door de Woudpoort binnen de wallen, terwijl zich de Rennenburgers voor de Onniuger-poort lieten zien.

In 't algemeen hebben wij er nog maar een flauw begrip van, wat de 80-jarige oorlog eigenlijk voor een strijd geweest is. Van het belangwekkende der vele kleinere feiten in onze eigen geschiedenis wordt veelal onze aandacht afgeleid, om gevestigd te worden op het verbazende der volkerenhistorie. Hier immers geen Zama's, Hasting's of Waterloo's, die over het lot van Vorsten en Rijken beslissen. Integendeel. Zoo op het eerste gezicht, schijnt de oorlog hier te hebben bestaan in het wederzijdsch afhandig maken van steden en sterkten. 't Is alsof beide partijen zich inspannen voor het nemen van sterke positiën tot een basis voor de eene of andere militaire operatie, welke operatie dan zelf steeds achterwege blijft. Het groote schijnt zich te versnipperen in het kleine; een dreigende wolk laat zich vervloeien langs onschuldige koperen spitsen: een beslissende slag lost zich op in een lange rij van overrompelingen, schermutselingen, strooptochten, belegeringen, uitvallen, pogingen tot ontzet, enz.

Maar daarmee oordeelen wij evenwel onbillijk. De oorlogen van dien tijd werden niet anders gevoerd. Die van Filips tegen Frankrijk was - behoudens een paar slagen - van gelijken aard geweest: een voortdurend stroopen en brandschatten der grensprovinciën, met het belegeren en ontzetten der sterkten.

De 30-jarige oorlog grootendeels evenzeer. Met Napoleon eerst krijgen de oorlogen een ander karakter: één veldtocht, wel beraamd, en snel uitgevoerd; lange militaire marschen met parallelle massaas, die bij hun samentrekking een beslissende slag slaan. Daardoor worden de oorlogen

[p. 68]

korter van duur; de overlast van troepen wordt door enkele provinciën gedragen; door de snelheid van beweging en de betere proviandeering van het leger wordt de druk voor een groot deel van de bevolking ontheven, terwijl het doel: het Gouvernement in het hart aan te tasten, - den vijand zoo min mogelijk bedacht doet zijn op 't verdeelen zijner krachten tot nevenbedoelingen.

Maar ook: een vestingoorlog, zooals wij tegen Spanje gevoerd hebben, behoeft juist niet altijd aanleiding tot de opvatting te geven, als zou zij niet de hoogste inspanning vergen van de oorlogvoerende partijen. Een belegerde vesting kan zelfs aan beide kanten de hulpbronnen der natiën uitputten. Aan 't behoud of 't verlies ligt dan de beslissing van den oorlog. Saragossa, Sebastopol en Plewna kunnen het getuigen; Ostende, in ònze geschiedenis, verslond schatten, hier en ginds; voor Antwerpen zette Parma alles op het spel; Sluis vroeg zijn hoogste inspanning; en wat heeft Holland niet gedaan, om Haarlem te redden, wat hebben zelfs niet de Hollandsche vrouwen aan kleinodiën geofferd om het geld bijeen te krijgen voor Leidens ontzet! En evenzoo werd thans op Steenwijk heel de kracht van Holland geconcentreerd, om de belangrijke vesting voor de Staten-partij te behouden.

Zooveel te meer verbaast ons die ongewone krachtsinspanning, als wij nagaan, wat voor geldelijke opofferingen en welk een onvermoeide waakzaamheid jaar op jaar reeds van de Staten durft vergen. Van Januari 1580 b.v. tot aan St. Sylvester toe, trachten Staatschen en Spaanschen langs een lange lijn, die van Delfzijl tot aan Kamerijk loopt, elkanders vestingen te winnen door verrassing en openlijk beleg. Het aantal krijgsbedrijven van één enkelen veldtocht ontgaat ons door de opeenstapeling der feitvolle jaren.¹⁾ Een zelfde eentonig gevoel overvalt ons alreeds

1) Een staaltje in 1580. Van Maart tot October in 't N.: Beleg v. Groniugen. Versterking der Friesche en Overijs. steden. Slag bij den Hardenberg. Groningen ontzet. Delfzijl verloren. Schermutselingen in de Ommelanden. Koevorden hernomen (hier werd Will. Lod. gekwetst). Hohenlohe uit 't Oldambt verdreven en geslagen. De Friezen overvallen de Rennenbergers bij Aduard. Koevorden verloren. Oldenzaal bestormd en verloren. Kort beleg van Zwol. Tocht van Rennenberg in 't Zutfensche. Groenloo verloren. Renneuberg verdreven. Steenwijk berend.
Nu in 't Z.: Daar werden Nivelles, Avennes, Ninove, Mechelen, Diest, Sichem en Aarschot gewonnen, en gingen Montagne (bij Doornik), St. Amand, Antoiny, Kortrijk en Bouchaiu (nadat hier een aanslag mislukt was) verloren. Een aanslag der Spaanschen op Brussel mislukt.
Alleen 't voornaamste is genoemd. Ik spreek niet eens van de genomen en opgeworpen schansen; van de strooptochten der Spaanschen in Artois en Henegouwen; van de boerenopstanden, onderdrukt door Hohenlohe, der Overijselschen; uoch van soldatenoproeren. Men ziet: van Artois tot in 't N. leefden ingezetenen en troepen op voet van oorlog. En. dat ging nog tal van jaren zoo door.

[p. 69]

wanneer wij ons bij de geschiedenis van een zelfde vesting bepalen.¹⁾ Vooral geldt dit de steden aan den IJsel, in Gelder, 't Limburgsche en in Brabant.

Het begint ons thans duidelijk te worden, waarom wij de inwoners der steden, het wisselen der heeren van een jaar en een dag allengs met een onverschillig oog aanziende, - voor hun welvaart en hun leven zien opkomen; en wij begrijpen, waarom zij alles te vermijden zoeken, wat tot den ondergang van hun bestaan en hun stad moet leiden. Was het platteland onveilig omdat het weerloos was, - de steden waren door hunne militaire bestemming evenzeer blootgesteld aan de rampen van den oorlog. De inwoners zelf, levende van nering en bedrijf, wenschten hunne muren en grachten alleen als een waarborg tegen de rooverijen van het zwervend geboefte, en niet als een uitdaging tot vijandelijkheden tegen hen zelven beschouwd te zien. En dit karakter kregen zij, zoodra zich van den toren een bepaalde vlag vertoonde, een bepaalde bezetting de muren bezette, de grachten diepte en voorwerken opwierp. Dan werd de stad sterkte, en het lot der bevolking werd krijgslot. Achtte men 't leven verbeurd, zooals te Haarlem en Alkmaar, dan was de burger mede-soldaat; was er hoop op verzoening, dan was hij dikwijls het militair beleid tegen, zooals te Leiden. Een scherpe onderscheiding is niet overal mogelijk. Rust en veiligheid ging echter boven alles.²⁾ Vandaar dat vele weigeren van garnizoen, 't zij Staatsch of Spaansch; of - dat verzoeken om ontheffing met aanbod eener geldsom; of - het uitdrijven der bezettelingen bij 't naderen der tegenpartij, om alle aanstoot en wrok weg te nemen; of het onderhandelen met den vijand, vóór dat het belegeringswerk wordt aangevangen, vóór de berenning, ja, voor de opeisching. Zelden of nooit was er in zulk een geval sprake van plundering of geweld. Alleen werd de Wet verzet; werden nieuwe ambtenaren gekozen, en het Kerkelijk regime gewijzigd. Dingen, die van zelf spraken, en die men van te voren wist.

Rennenberg sloot Steenwijk in met 600 man voetvolk en 1200 ruiters. Later werd zijn macht veel grooter. Blijkbaar heeft hij zich in dit beleg vergist, en gerekend op een directe overgaaf, hoogstens op een korte tegenweer. Het tijdstip, waarop hij het beleg aanving, doet dit

1) Van Steenwijk b.v.: (1523): Verwoesting door de Gelderschen; (1580-'81) Beleg door Rennenberg; (1582) Verovering door Taxis; (1591) Korte insluiting door Maurits; (1592) Herovering door Maurits.

2) Zie, wat Friesland betreft, vooral de Bijlagen bij Trosée.

[p. 70]

ook vermoeden. Zoo hij een ernstigen tegenstand had vermoed, had hij in die streken ziju troepen niet blootgesteld aan een winterbeleg. Ook mag tot zijn verontschuldiging dienen, dat de stad destijds weinig meer was dan een hooge schans, daar zij slechts van een aarden wal, met 4 of 5 voet dikke borstwering, en een gracht omgeven was, aan de noordzij heel smal en ondiep, elders wat dieper, maar nergens meer dan 50 voet breed. De poorten waren buitenwaarts op de grachtdammen gebouwd, met hooge enge torens en zwakke muren vol schietgaten, met slechte deuren en daar buiten hameien, doch zonder kam, valpoort en brug, en dus zeer vatbaar voor bressen en verrassing. Er was voorts geenerlei grof geschut en geen andere paarden, dan de 12 of 14 der hoplieden.

Van de 600 man bezetting waren twee vendels pas gemonsterde, ongeregelde en ongeoefende Duitschers, en van de 300 weerbare burgers nauw 50 volkomen betrouwbaar. Ook was er geen opperbevelhebber aangesteld.

Niettemin bleef de vesting behouden. Het belangrijke beleg kan hier niet uitvoerig medegedeeld worden. Genoeg zij het te zeggen, dat de geheele zaak heeft gehangen aan de kloekheid van Cornput. Door zijn persoonlijkheid werd hij onbewust de ziel van den tegenstand. Hopman evenals de anderen, was hij inderdaad de bevelhebber, en die anderen voelden hun minderheid. Waar dit de ontevredenen en betweters prikkelde tot tegenwerking, bleef hij zichzelf en hun meerdere. Al aanstonds had hij met de mismoedige stemming der burgerij te kampen. Een dag of vier na de insluiting werd reeds bij de Unie op ontzet aangedrongen, en in den nacht van den 23^sten werden een burger en een soldaat met brieven, door drie hoplieden, de Overheid en een invloedrijk burger onderteekend, naar Kampen gezonden om bij den Prins en de Staten hulp te verzoeken. Zeer tot verdriet van Cornput, die het een schaude, ja, strafbaar vond, de Staten met dergelijke praatjes aan de ooren te komen. Vestingen toch waren niet gebouwd om bij de eerste opeisching of bij den eersten aanval outruimd te worden, maar om den loop van 's vijands zaken te stremmen, en alzoo tijd te winnen tot het verzamelen van eigen krachten. Juist de overhaasting, waartoe men de Staten noopte, zou het werk bederven en het land in last brengen. - Doch 't was vergeefs betoogd. Na het troostend antwoord der Staten zond men weer, en nog eens om hulp. Maar toen ook was 't geduld van Cornput op; hij zelf nam de pen en schreef aan de Staten, dat zij zich niet behoefden te haasten om den krijgsvoorraad, aangezien er nog wel voor zes maanden genoeg was; dat zij echter het bevrijdingswerk niet moesten nalaten, doch dat dit alleen noodig was om het ongeduld van

[p. 71]

burgers en bezetting en om geen andere redenen. - Dit schrijven lekte uit, doch Cornput was er niet de man naar om er zich om te bekommeren. Andere hoplieden vielen hem allengs bij. Als ervaren vestingbouwkundige gaf hij vele goede wenken, die traag - doch niet te laat - werden opgevolgd. Maar vooral nadat de Rennenbergers te Vollenhove zes vendels Staatsche troepen, die tot ontzet waren gezonden,¹⁾ hadden vernietigd; den zelfden dag de huizen der stad met gloeiende kogels hadden beschoten, waardoor 70 huizen waren vernield; en terstond daarop eene nieuwe opeisching deden, - waarbij nog het loos gerucht zich verspreidde, dat men op geen ontzet had te hopen, - had Cornput al zijn kloekmoedigheid noodig om de stad te bewaren. 't Scheelde weinig of men raakte aan 't muiten; doch de onverschrokken Cornput wist, door Berenbroek en anderen gesteund, door zijn tegenstand allen in bedwang te houden.²⁾ Met woord en hand bevorderde hij het blusschingswerk, en stelde er voortaan zulk een orde op, dat men weinig schade meer te duchten had.

Ondertusschen zond Reunenberg, die wel wist dat Cornput doof was voor vleiende of hooge woorden ter overreding of tot deemoediging, hem den volgenden spotbrief:

‘Erentfeste manhaftige. Alzoo gij, vermits dezen tegenwoordigen vorst, in de schansen u niet oefenen en kunt, noch den tijd niet kleinkrijgen met den rink aan uw vinger te verdraayen, omdat gij hem tot betaling der soldaten gegeven hebt; en omdat gij bovendien niets hebt, waarmeê u de tanden te wrijven of de maag te schuren, en gij nochtans iets moet hebben, om u den tijd te korten, zendt ik u ingelegde brieven, om u daarmede bezig te houden.³⁾ Uit 's Konings veldleger voor Steenwijk, 15 Januarij 1581.’ - Cornput liet door zijn schrijver op gelijken toon antwoorden, zijn tevredenheid betuigende, dat men uit zijn werken zijn tegenwoordigheid in de stad bespeurd had, dat hij echter noch tijdverdrijf noodig, noch zijn ring te betalen gegeven had, daar hij, na 's Graven afval, zoo goed door Prins en Staten onderhouden was, dat hij zijn ringen en ketens niet had behoeven te verzetten, en 't minst wel voor zijn soldaten, die hij door trouwhartigheid en liefde aan zich verbonden hield. Willig was hij anders genoeg, al wat hij

1) 17 Nov. 1580.

2) Een vleeschhouwer, die zich het langst tegen hem verzette, en eindelijk hem met de vraag op 't lijf kwam. ‘wat zal 't zijn, als wij niet meer te eten hebben?’ antwoordde hij: ‘als 't zoover komt, zullen wij dij en dijnsgelijke eerst nog opvreten.’

3) Die ingelegde brieven waren een schimpschrift, door Assonleville tegen den Prins van Oranje opgesteld.

[p. 72]

in de wereld had, uitgenomen zijn eer, te verzetten, om den Graaf uit den nood te helpen, waarin hij thans scheen te verkeeren, enz.

Inmiddels vorderde het ontzet. In December had Norrits zich met Staatsche troepen te Zwartsluis gelegerd, den vijand uit Giethoorn verdreven en Meppel bereikt. Sonoy bracht troepen en krijgsvoorraad uit Holland en verschanste zich te Blokzijl. Beide legerhoofden vereenigden zich bij Steenwijkerwold en naderden al schansende Rennenbergs legerplaats. Zij zonden de vesting leeftocht en buskruit, en onderhielden door middel van holle kogels briefwisseling met de bezetting. En toen eindelijk omstrecks half Februari de dooi inviel, kon Rennenberg zich niet meer staande houden. Nadat hij den 22^sten zich gedwongen had gezien, de stad opnieuw leeftocht te zien toevoeren, brak hij den volgenden nacht in alle stilte op, zoodat er bij 't aanbreken van den dag geen vijand meer te bespeuren viel. Den 24^sten, op Sinte Matthijs, haalde men, den ganschen dag, de proviand naar binnen, die door de ontzettingstroepen was meegebracht, en was dit juist de laatste dag der drie weken, binnen welke Cornput aan de mismoedige burgers laatstelijk ontzet had aangezegd.

In een der eerste dagen van de maand toch - zegt Fresinga, - waren er drie patrijzen in de stad komen vliegen en met de hand gevangen, van welke er Cornput, Olthof en Berenbroek ieder een kregen. Cornput, - ‘oft willende zich van d'oovergeloovigheit des menschelyken aards in kommer, tot heilzaame styving der gemoeden dienen, oft laatende (gelyk hy zeeker somtyds zeldzaame vlaaghen had) zich, in der daadt, yets van heemelsche inspraak voorstaan,’¹⁾ - betoogde op staanden voet, dat dit een werk der drievuldige Godheid was, die reeds de wankelmoedige Israëlieten in de woestijn soortgelijke spijs gezonden had, en ook deze stad spijzigen zou, doch, gelijk het drietal vogels uitwees, eerst over drie weken.²⁾ Het geval zelf dat als een wonder geloofd werd, moest na het uitkomen van Coruput's voorspelling, wel als een beschikking der Goddelijke Voorzienigheid beschouwd worden.

1) Hooft, Ned. Hist. XVIII, p. 769.

2) Met het volgende kluppelrijm werd dan ook de blijde verlossing herdacht:

Sinte Matthijs, die breekt het ijs;
Na verloop van 't derde patrijs,
Doen bracht men binnen Steenwijk spijs;
Des haalden Staten-knechten prijs
Daarom, die God betrouwt, is wijs.

[p. 73]

De legende zelf is door Potgieter in zijn dichtstukje gewijzigd. Niet drie hoplieden - zooals Hooft zegt - vangen er de vogels, maar een ‘jongske.’ Dat jongske is vaderloos; zijn moeder lijdt gebrek; beide door 't beleg. De knaap heeft hart: hij wil den vijand te lijf om zijn vaders dood te wreken; hij weet zich te verloochenen: liever brengt hij zijn vondst naar den Hopman, dan 't zich zelf toe te eigenen. 't Landsbelang gaat voor eigen behoeften. - Op die wijze heeft Potgieter, door er een model-17^eeeuwsch figuurtje in op te nemen in de plaats van twee, hier ‘onnutte’ hoplieden, - het verhaal geïdealiseerd.

Laten we nu het stukje eens doorloopen.

Inhoud.

We zien nu niet alleen aan den titel: Cornput's Profeetsij, - maar ook aan de daaronder geplaatste data: 4 Feb.-24 Feb. 1581, wat we in dit stukje te lezen zullen krijgen. Luister maar:

Drie hoenders streken uit de lucht
Op 't veege Steenwijk neder.
En gierden, in al lager vlugt,
Langs 't marktplein heen en weder;

Die patrijzen waren bepaald verkleumd van de kou. Wat deden ze anders in 'en stad, en nog wel op de markt! Het zou ons niets verwonderen, dat die anders zoo schuwe vogels ten buit vielen van de eerste de beste, die er zijn handen maar naar uitstak. Een kind kon ze vangen! Dat gebeurde dan ook:

Daar greep een jongske er naar, en zie
Hij had de schuwerts één, twee, drie;

Wat zal dat kereltje blij zijn geweest! Je kon het hem aanzien, dat hij gebrek had geleden! Maar dat scheen nu vergeten. Zijn koontjes werden rood van plezier:

Hoe bloosden onder 't vangen
Zijn bleeke, mag're wangen!

Zonder twijfel is hij dadelijk naar zijn moeder geloopen met zijn gelukkige vangst. Beiden konden zich nu eens te goed doen. Hij wist wel, - de knaap - dat zijn moeder het brood uit haar mond spaarde, om het hem te geven; maar dat zij toch schreien moest, als ze zijn

[p. 74]

bleekheid zag, en hem niet meer kon geven dan 't weinige dat haar bedeeld was; en dat ze hem vroeg in den avond te bed bracht, opdat met het verzwakte lichaam ook de honger in slaap mocht worden gesust. - Maar wat? gaat hij nu niet naar zijn moeder?

Maar schoon hij aan zijn moeder dacht,
Die 's avonds bitter schreide,
Als zij maar vroeg te bed hem bragt,
Wijl bier noch brood hen beidde,
En snikte: ‘Schaap! de spinde is leêg,
Ik gaf u alles wat ik kreeg!’
Toch maakte hij zijn voeten
Niet vlug om haar te ontmoeten.

Maar dan zal hij zeker naar zijn vader zijn gegaan, die misschien wel aan de wallen werkte met zooveel anderen! Toch niet. Een vader hàd hij niet meer:

Hij zag, sints zeven weken,
Zijn vader voor zich in zijn slaap,
Van Spaansch rapier doorsteken, -

Arme jongen! Zoo nacht aan nacht zoo in zijn droom, het lijk van zijn vader te zien! Wat moet hij van hem hebben gehouden, om zóó zijn gedachten er van vol te hebben! Wat zal hij zijn vuist tegen de Rennenbergschen hebben gebald, en wat zal hij 't betreurd hebben, dat hij, nog zoo jong, nog te min was, om zijn vaders dood te gaan wreken:

En telkens als de nare nacht
Het lijk weêr tot zijn kribbe bragt,
Sprong om zijn onvermogen
Hem 't vier des spijts uit de oogen.

Als dat jongske een man mocht worden, dan zou Prins Maurits later een flinke soldaat aan hem hebben!

Er school een krijgsman in den knaap:

Ah zoo! dan zal het hart ook meer bij den Hopman dan bij den haard geweest zijn! Dan zal elke nieuwe inval, die hij krijgt, wel gericht worden op 't behoud van de vesting! En nu die patrijzen.... Zie, als 't de gewone boden waren met een briefje van de Staten, of van Norrits, over 't naderend ontzet, misschien?.... Of zouden die beestjes ook.... Maar wacht!

[p. 75]

 

‘Een duif brengt kondschap in 't beleg,

 

Wat deze?’ dacht de jongen,

 

En was al met zijn vangst op weg,

 

Den wal al op gesprongen;

Natuurlijk: naar Cornput, een man die wou als hij: nooit opgeven! Maar wat was dat? Een hoop menschen voor 't verblijf van den Hopman? ‘Komaan, mannen, ruimte!’ 'k Heb hier ‘nieuws!’ Dat hielp:

Hij maakte er fluks den toegang ruim
Door 't blijd gewuif met wiek en pluim,
Al had zich heel een menigt'
Voor 's hopmans tent vereenigd.

Maar wat moesten al die menschen daar! Dat was hun holle wangen wel aan te zien: honger is een scherp zwaard:

Het was een uitgevaste schaar,
Die 't stedeke op wou geven,
Wier rauwe kreet, wier woest misbaar
Den koenste mogt doen beven, -

Want, heusch! men had al zoo lang gewacht, zich zoo lang met beloften laten paaien. Nu zou men toch eens laten voelen, waar 't op stond! - En moest die knaap daar nu midden door die woeste menigte? Hij zou het toch wel laten.... Integendeel!

Toch stoof de knaap naar Cornput voort

Maar toen hij eenmaal bij dien kranigen Hopman was toegelaten, toen zal hij wel verlegen hebben gestaan!... Toch niet! Hij -

(En) deed zoo vroed als vroom zijn woord,

‘Komaan, hopman!’ zal hij gezegd hebben, - ‘laat die lui daar buiten, die zoo bang zijn, dat ze te kort zullen komen, laat die eens kijken, dat er nog is!’ En waarlijk, hij -

(En) liet de drie patrijzen

Den hongerenden wijzen.

Maar de Hopman ziet er iets anders in, en bedacht om met al 't geen het lot hem heden mocht bieden, de hoop op de toekomst te voeden, -

Daar klonk de stemme van den held,
In 't harnas op de wallen:

[p. 76]

‘Ziet,’ - zegt hij, en toont zich, als altijd, strijdvaardig, - ‘ziet, wat ons is geworden! Wat zoudt ge denken, dat dit in heeft? Is dat niet vreemd, die vogels, hier, in den winter, in onzen nood, en juist dat drietal?’

‘Dit wonder kwam van boven:
Een teeken die gelooven!

Want, ik zeg U, dit is een teeken des Hemels om, trots de overmacht en den waan van den vijand, niet te versagen. Zijt dan niet bevreesd en sterkt uw hart:

Grijpt moed, al leg'ren ginds in 't veld
Des vijands duizendtallen,
Grijpt moed, al acht zich Rennenbergh
Den Staten en den Prinse te erg,

Hoe vaak toch heeft in den nood de Heer geen uitkomst gegeven! Ook daar, waar de mensch bij 't flauwen van zijn geloofsmoed den Goddelijken zegen verbeurde! Aanziet het Jodenvolk, uit ballingschap verlost, terwijl 't van Elim trekt naar Sinaï! Hoe vaak had God al niet hun vertrouwen, bij teeken op teeken, versterkt! En toch, - alweder murmureerden zij tegen Hem. Maar wat Hij deed, -

Toen 't wankelmoedig Israël,
In Sin's woestijne doolde,
Ontstok de Heere gram noch fel,
Schoon 't last'rend samenschoolde,

Wat? Nam hij overdag de rookkolom en 's nachts de vuurzuil vóór hun oogen weg en plaatste hij die in 't West, opdat ze 't eerst bevrijde volk den weg weer naar het dienstbaar Egypteland zouden wijzen? Neen:

De zuil van vier, de wolkkolom,
Zij zwenkten niet ten diensthuis om:
Maar manne en kwakkels daalden,
Zoo ver hun tenten paalden.

Hij straft hen niet; integendeel: in zijn grenzenlooze goedertierenheid geeft hij huu nogmaals, door hun spijs te verstrekken, een klemmend bewijs van Zijn Goddelijke Genade.

Zoo ook wij. We leven in oorlogsnood; doch feller dan 's vijands zwaard en 't vuur zijner kogels, woedt in ons ingewand een vreeslijker vijand:’

[p. 77]

 

Ons is de honger scherper plaag

 

Dan 't zwaard van legerdrommen

 

‘Dan vierig-roode kogelvlaag;

En zie, ook wij stonden op tegen ons lot, dat God ons beschikt, en zonden ons klagend gebed ten hemel.’

‘Ook onze klagten klommen!

Maar, - let wel! Evenmin als Israël, heeft Gods goedheid òns vergeten. Doch aan ons, die Christenen zijn, behaagde 't Hem, zich ook Drievuldig 't openbaren. Zie hier 't bewijs!’

‘Drievuldig weet gij is de Heer:
En ziet, drie hoenders daalden neêr,

En wat spelt nu dit getal, dat met het Ware Wezen ook Zijn meest uitdrukkelijken wil moet vertolken?’

Drie weken nog van lijden,
Dan zal ons God bevrijden!

Past het ons dus het Goddelijk beleid te misprijzen, omdat het menschelijk oog Zijn wegen niet kan doorgronden? Komt tot inkeer en toont uw berouw!

Ai, schaamt u dies het ongeduld,
Dat donk're wegen lastert;

Geloof mij, wij zijn meer dan schuldig. En zoo wij minder verdorven waren geweest, gewis! God zou ons ook minder zwaar hebben beproefd.

Onze aller beê waar' reeds vervuld,
Was niet ons hart verbasterd:

Maar - wenden wij ons weer tot hem! Immers, - voor allen is er vergeving. Aan allen, - wie ook, - die Hem zoeken, leent Hij gunstig het oor!

(Maar) Hij is in alle eeuwigheid

Dezelfde voor wie Hem verbeidt!

“De Hemel,” - zoo wilde hij zeggen, ‘staat voor allen open!’

Toen zweeg hij en sloeg de oogen
Eerbiedig naar den hoogen¹⁾.

1) Ondanks Hooft's sceptische opmerking, is Cornput volmaakt nationaal-type, en daarom Potgieter's stukje volmaakt genre. Het voorbeeld, dat Israëls geschiedenis gaf, heeft onze vaderen bovenmatig gesterkt in den worstelstrijd. Men voelde zich dat volk verwant, als uitverkoren tot een Godswerk. Ik hoop daarop nog eens terug te komen.

[p. 78]

Natuurlijk: over 't geen de Hopman gezegd had, dachten de menschen niet eender. Maar die 't minst aanstond, durfden er toch niets op terug zeggen. Ja, ze wilden maar liever ongemerkt weg zien te komen:

De helft der schaar droop langzaam af
Om, onder 't gaan, te momp'len

Ja, wat? Van overgaaf durfden ze onder mekaar niet meer den mond open te doen. Alleen bromden ze zoo wat, dat het wel eens anders kon uitpakken dan hij had voorspeld; dat die van buiten, - en dan kreeg hij eigenlijk niets meer, dan zijn hoogen moed toekwam, - hem wel eens vóór konden wezen; dat

.... 's vijands heir, zijn waan ten straf,

Hem dra zou ovcrromp'len;

En waren er nu ook die bij zijn woorden tot zelfkennis kwamen, en hem in hun verdeemoediging den stillen dank betaalden voor wat zij van hem, die als een Profeet - zóó'n vuur - hen vermaand en vertroost had, met een erkent'lijk hart aanvaardden? Zeker

Doch de aêre helfte boog het hoofd,
Als werd door haar zijn woord geloofd,
Als was hij bij het teeken
In zienergloed ontsteken.

Maar toch was er één, die nog meer dan dank, die zijn leven zelfs veil voor hem had, n.l. het knaapje, dat we in die menigte uit 't oog verloren. - De hopman nu wilde heengaan, -

Maar, eer hij in zijn tente ging
Blonk 't edelste vertrouwen
In 't knaapje dat het drietal ving
En geen er wou behoûen:

Die patrijzen kwamen ongetwijfeld dat jongske toe. Maar hij wou ze niet terug. ‘Wel neen,’ zei het, ‘dat maal is niet voor òns gerekend! Thuis, - ziet u,’

‘'t Is waar, wij leden honger, heer!
Maar gij ook, en aan u hangt meer!’

[p. 79]

‘Aan òns is niets verbeurd! Maar met U staat en valt de vesting!’ Zou er ooit door een gever, zelfs in 't rijkste geschenk, meer eer zijn gelegd, dan hier in deze armzalige patrijzen door dit jonske?

Hoe streelend was die hulde!
Schoon.....

Ja, want hoe was het mogelijk, om het van zulke behoeftigen aan te nemen:

Schoon haar de held niet duldde,
‘Beware God mij dat ik 't brood
Van weêuw en wees zou eten!

Maar wat dan? Die hulde versmaden, ging ook niet. Maar de Hopman wist raad. De knaap zou er brood, en er een goeden ruil aan hebben. 't Zoù er komen, al neep het. Auderen waren er goed voor:

U zullen rijkaards trots den nood
Er schepels koorn voor meten.

Dat was dan 't loon voor 't wild. Maar wordt die zelfopofferende eerbiedige liefde, die ook met de dierste spijs niet te loonen is, wordt die ook gewaardeerd? Wat zoudt ge dan denken van Cornput! De knaap wil al weg,

Doch, eer gij huiswaarts n gaat spoên,
Ik heb een legerknaap van doen
Wilt gij uw moeder vragen,
Of gij mijn zwaard moogt dragen?’

zoo vraagt hij.

Dat was iets!

Een blos van vreugd was 't wederwoord,
De borst kon schier niet spreken:

Maar hij moest toch iets zeggen. De Hopman moest toch weten, hoe graag hij met hem mee wou doen, omdat - ja, wij weten 't wel - immers:

‘Mijn vader..... hebben zij..... vermoord,
Och, of ik hem mocht wreken!’

Zoo was dan zijn hartewensch vervuld. Dat moest zijn moeder weten!

Weg vloog hij, -

En, zeker, hij bracht dubbele vreugde. Er was spijs en drank voor vele dagen,

[p. 80]

 

...... maar viel bier en meel

 

Voor 't wild, der weêuw ook ruim ten deel,

dáárover verheugde hij zich niet het meest; de Hopman was het, die hem thuis geen rust liet; ook de moeder werd door dank gedrongen, en ofschoon zij hem voerde, waar zij - heldhaftige vrouw! - haar man had verloren, -

Eer de avond was gevallen
Bragt zij hem op de wallen.

Maar toch, ondanks zijn blijdschap, was er iets dat hem bezorgde en de dagen deed tellen. Zou, - vergeven we hem zijn twijfel - zou het mogelijk zijn, dat wat zijn Hopman voorspeld had, kon falen?

(En) hij gedacht der profeetsij
In twintig bange dagen, -

Langzaam verliep de tijd in hopen en vreezen, vooral in 't laatst, toen hij de dagen wel rekken wilde, zoo lang mogelijk, opdat die van buiten zich eer zouden vervelen dan de uren. En ziedaar!

De derde week kroop niet voorbij
Eer juichen volgde op klagen:
Bij 't een en twintigst uchtendrood
Zag hij dat 's nachts de vijand vlood,
En Steenwijk hoorde psalmen
Van lof en dank weêrgalmen!

Een enkel woord tot slot. Niet alleen te Steenwijk, maar overal in 't Staatsgezinde Nederland was een onuitsprekelijke blijdschap over dit ontzet; in alle kerken werden dankstonden gehouden, overal werden vreugdeschoten gelost en vele dagen lang vroolijke waardschappen gehouden. Tot loon voor haar volharding werd de stad voor ettelijke jaren vrijdom van accijns, en voorts eenige andere vrijheden en voorrechten geschonken, waaronder de afschaffing der weekmarkt te Oldemarkt, als zijnde een nieuwigheid ten nadeele der stad.¹⁾

Hier volgen nog eenige

1) Zeer uitvoerig beschrijft Hooft dit merkwaardig beleg en ontzet (Ned. Hist. XVII:718-'25; XVIII:765-'72). Zie ook Fresinga, die als vrijwilliger 't beleg bijwooude, in zijn Memoriën (in Dumbars Analecta, III blz. 290-456). Ook: de Aanteekeningen van Mr. Zeger ter Stege, meêgedeeld door F.A. Ebbinge Wubben (Meppel, 1859). Ook: Norrits' eigen verslag aan den Prins in de Doc. hist. inéd. II. Uit deze bronnen put v. Vloten, Volksopstand II, waaraan hier en daar is ontleend.

Aanteekeningen.

Profeetsij. Vele uitheemsche woorden werden door de uitgang ij verhollandscht: poëzij, melodij, tirannij, galerij, bastaardij, malvezij. Daarom

[p. 81]

	schrijft ook Potgieter op z'n hollandsch, niet profecie, maar profeetsij. Voor de c schrijft hij ts, waarschijnlijk naar analogie met de t in 't woord profeet.
vs. 1.	hoenders = veldhoenders of patrijzen. 't Zijn òòk ‘hoenderachtigen.’ streken van strijken; ov.w. in: het zeil, de vlag, de mast, een boom strijken; onov. gebruikt bij een vlucht vogels, een zwerm bijen, en zwervende volken; eig.: schuins, met een zwaai neerkomen; uit de lucht ziet op het onbestemde: ‘men weet niet vanwaar’, en verhoogt dus het wonderlijke van het geval.
vs. 2.	veeg = stervende, op 't punt van te bezwijken. Gieren = een schuine richting, een zwaai nemen; bijvorm van geeren, d.i. een geer nemen: schuins liggen of loopen. Zoo zegt men: kijk hij eens een geer nemen, zóó waait het! Ook: de spoorlijn loopt eerst recht langs de vliet; maar bij die molen neemt hij een geer! Nu geer = zwaai, draai. Ook zegt men: doordat de lijn afdraait, komt er een geer. Nu geer = drieh. ruimte, ontstaan dòòr de afwijking. De uiterste punt land heet dan ook geertje. B.v. op dat geertje kunnen geen paarden ploegen; dat moet gespit. Verg. ook bocht in: de kust maakt daar een bocht (= buiging) en: er kunnen wel 20 schepen in de bocht manoeuvreeren (bocht = de door 't afbuigen ontstane ruimte). Het zwaaiende in gieren wordt nog versterkt door: langs het marktplein, heen en weder, en ook door al, dat moet uitdrukken, hoe het laag vliegen bij voortduring toeneemt.
vs. 6.	schuwerts van schuw. Erd is het toonlooze aard. Meestal met ongunstige beteekenis: lafferd, blufferd, flauwerd, leelijkerd, stouterd. De t-spelling is volgens de uitspraak; de minachting laadt de volle toon op 't stamwoord, verdoft de vocaal van den uitgang en verscherpt den slot-consonant (psychologische invloed?). - had = had te pakken. De heele zin beteekent: toen hij drie geteld had, hàd hij ze. - Wil men bij 't lezen laten hooren, dat het jongske er bij elke tel één pakte, dan is er tusschen de woordjes: één, twee en drie een korte rust noodig (zie ook de komma's). Samen, behooren de drie woordjes met de beteekenis: in een ommezien bij 't werkw. had, als een bijw. bep. Na schuwerts komt geen rust. Achter drie zon een uitroepteeken juister den toon weergeven.
vs. 8.	zijn bleeke, mag're wangen. P. weet met zoo hier en daar een toets aan te geven, den hoorder op de hoogte te brengen van de omstandigheden. Zie veeg in vs. 2. Hier ook moeten bleek en mager breed van toon worden uitgesproken. Zie ook vs. 10-14 en vs. 33.

[p. 82]

vs. 11.	als zij maar vroeg te bed hem bragt. Een groot verschil, als men dit vers mèt of zònder maar leest. Maar laat hooren, dat er bij de moeder strijd is geweest over wat te doen: hem àl of nìet ter ruste leggen. Eindelijk doet zij het: ze weet geen andre weg; maar ze doet het bitter schreiende (vs. 10) en snikkende (vs. 13). Dat en breed uitspreken, omdat snikte bij vs. 10, en niet bij 12 hoort. - Voor de gramm. benoeming van maar, - let op zinnen als: Kom! Kom toch! (waarin toch het gebod verschèrpt) en: Kom dan maar! (wat veel zachter is!). Zoo ook: Ik doe 't niet, en: Doe 't maar! Ik zal 't maar doen, enz.
vs. 12.	bier en brood voor drank en spijs. Het voornaamste uit de soort in plaats van de soort. Bier en brood waren destijds de spijs en drank bij uitnemendheid. De mindere burger had geen andere drank. (Zie Schotel, Maatsch. Leven, p. 13 en bijna al onze kluchten. Ook: Oude Tijd, 1872, p. 65 vgg.)
vs. 13.	Schaap! Verg. ook: arme schapen van kinderen! - drukt de weerloosheid uit. Hier is 't jongske weerloos tegenover de rampen van den oorlog, zooals 't gebrek. Spinde = spijskast. In oude huizen vindt men nog wel spinden als hoekkasten getimmerd.
vs. 17.	Er school een krijgsman in den knaap. Dit geeft een verklaring op vs. 15 en 16: waarom hij geen haast maakte, om naar zijn moeder te gaan. De verklaring, waaruit moet blíjken, dat hij een krijgsman moet zijn, komt in de volgende verzen. Let op het teeken achter knaap.
vs. 20.	rapier van 't Fr. rapière. Zonder lidwoord beteekent Spaansch, dat het doodend rapier van den Spaanschen kant kwam. Mèt het bep. lidwoord zon Spaansch het kenmerkende van 't rapier in het Spaansch-zijn, d.i. alleen bij de Spaanschen in gebruik, kunnen uitdrukken.
vs. 21.	telkens met elisie van de toonlooze e, en met de bijw. 8 uit te elken (male). Zie ook insgelijks, vanouds, opeens, waar waarschijnlijk ook een subst. is weggelaten. - nare nacht. Een mooi voorbeeld van allitteratie. In het woord nacht zelf ligt wegens de duisternis, de stilte en de beangstigende droomen, iets sombers en huiveringwekkends, iets naars, zoodat nare reeds de nacht inleidt, en nacht weer het nare versterkt. De gelijkheid van klank draagt eveneens het begrip van het eene woord op het andere over. De éénheid van klank zoekt de éénheid van begrip.
vs. 24.	't vier des spijts enz. d.i. uit spijt springt hem 't vier uit de oogen: de oogen vlammen, fonkelen of schitteren. Omdat de spijt het vier verwekt, kan deze gen. een van afkomst zijn. Veelal is er bloot vergeleken: ‘Maar de vlam der ouderlijke liefde ontstak terstond het moederlijk hart,’ (Brandt, Lev. v. De Ruiter). Dan is de metaphora uitgewerkt, en de genitief: appositioneel.
vs. 25.	kondschap van 't adj. kond. Evenzoo: blijdschap en gramschap. Hierin wordt een toestand uitgedrukt. Vroedschap werd collectief (zelfs

[p. 83]

	persoonsnaam: vrocdschapslid). Een zelfde verloop hadden priesterschap, rijkdom, geestelijkheid, adel en nog meer. Kondschap werd van toestand ook collectief (= nieuws; verg. wetenschap.) Vb.: Op kondschap uitgaan. Ook hier.
vs. 29.	fluks, met de k uit g en adverbiale s.
vs. 32.	hopman (Duitsche Hauptmann) was de chef van een vendel (vgl. kapitein = chef, ook volgens de afleiding, van een compagnie). Een vendel telde ± 100 man, soms 150, ook wel 80. De hopman had een luitenant en een vaandrig. Een vendel was tactische eenheid. Zes of meer vendels vormden een regiment. Aan 't hoofd stond een Kornel (nog onze kolonel) met een luitenant.
vs. 33.	uitgevast = door vasten uitgeteerd. Particip. adj. Voorbeelden als: uitgenaste schaar; opgedrongen menigte; uitgewoede buien; losgebroken boeven.
vs. 36.	mogt voor zou. Niet onoverg., maar modaal, ter uitdrukking van de voorw. wijs. De bijzin: als hij er bij geweest was, is verzwegen. (Zie b.v. Terwey^9: § 290, 2^o). Mogen en zullen doen dikwijls denzelfden dienst in 't omschrijven van den modaliteitsvorm van 't w.w.; 1^o. in bijzinnen: Haast u, eer hij verdwenen mag (zal) zijn voor zij (potentialis); 2^o. in hoofdzinnen: Lang moge (eig. mag, ook zal) hij leven voor lere (optatief). Wij plaatsen het omschrijvend w.w. mogen zelf in den optatief-vorm; iets, dat b.v. bij Vondel niet voorkomt. In hoofdzinnen, niet-optatief, drukken mogen en zullen resp. de modaliteit der mogelijkheid en der waarschijnlijkheid uit: verg.: Het mag er nog wel staan en Het zal er nog wel staan. De modus laat zich toetsen aan de modale bijw. mogelijk, enz. en waarschijnlijk.
vs. 38.	zoo vroed als vroom. Beide woorden worden veelal naast elkander gebruikt, vooral om onze vaderen te teckenen. Vroed = wijs door ervaring; vroom = dapper, vol deugd (deugd werd ook veelal voor dapperheid gebezigd; door Vondel b.v., zie zijn Jefta). De beteekenis heeft zich sterk gewijzigd^1).
vs. 41.	held ziet op de onversaagdheid van den hopman, zooals harnas in het volg. vers op voortdurende waakzaamheid.
vs. 46.	erg. Hier eer in de beteekenis van slim, listig, dan die van kwaadaardig op te vatten.
vs. 48.	Een teeken die gelooven, bep. v. doel bij de vorige regel; dus (voor)

1) Hier volgen eenige gramm. vragen tot zelfcontrole: Eén, twee, drie; (6), wat voor zindeel? Evenzoo: onder 't vangen (7), moeder (9), toch (15), om haar te ontmoeten (16). Welke beteekenissen kan vlugt (3) hebben? Woordsoort van al (3), hoe (7), maar (9), maar (11) en wat (14). Welke tijd wordt door den onv. verl. tijd gaf (14) en kreeg (14) vervangen? Ontbind in zinnen: 9-16, en benoem ze. Ontleed in zindeelen: 18, 19 en 20. Welk zindeel is onvermogen (23), hem (24), opgeven (34), koenste (36) en beven (36); ontleed ook in zindeelen: 29 en 30; 39 en 40; woordsoort van als (21), was in 27 (pas opl), al, op en ruim in 28, al (31), het (33), toch (37), als (38), liet (39).

[p. 84]

	die gelooven (d.i. den geloovigen) tot een teeken (van Gods bescherming). De volgende drie strofen bevatten de verklaring, wat of dit wonder mag inhouden.
vs. 49.	wankelmoedig, d.i. een wankelen = onvasten moed hebbende. Het achtervoegsel ig bewerkt samenstelling, vooral met moed: twijfel-, klein-, zacht-, kloek-, groot-, hoog-, vrij- en mismoedig. Niet overmoedig. Hoogmoed schijnt later gevormd.
vs. 50.	Sin's woestijne. Zie Exod. XVI, vs. 1: Toen zij van Elim gereisd waren, zoo kwam de gansche vergadering der kinderen Israëls in de woestijn Sin, welke is tusschen Elim en tusschen Sinaï, enz.
vs. 51.	ontstak. Hier subj.-onoverg. Meestal met een bep.: ontsteken in toorn, woede, in gloed (vs. 80). Beteekenis hier: boos worden. Gemoedsbewegingen worden bij 't vuur vergeleken; dus eigenlijk: ontbranden. Zie 't w.w. eveneens zonder nadere bepaling in Gen. IV vs. 5: Toen ontstak Kaïn zeer, en zijn aangezicht verviel.
vs. 53.	De vuurzuil wees de Israëlieten 's nachts, de wolkkolom overdag den weg.
vs. 55.	Manne en kwakkels daalden. Zie Exod. XVI vs. 31. Kwakkels zijn kwartels. diensthuis ziet op Egypte, waar de Israëlieten een dienstbaar volk waren.
vs. 56.	paalden = reiken, zich uitstrekken. Eig. palen = grenzen.
vs. 57.	plaag = bezoeking van Hooger hand. Verg. de plagen van Egypteland. Gewestelijk nog gebruikt.
vs. 59.	vierig-roode ziet op de gloeiende kogels, waardoor 70 huizen in brand werden geschoten. Kogelvlaag naar regen- en windvlaag; ziet op het snel, aaneengesloten bewegen eener breede laag; verg.: een vlucht vogels.
vs. 60.	klommen t.w. naar den hemel. De zin is: ook wij klaagden den Heer, evenals Israël. Let op, dat reeds in de vorige strofe Cornput zijn hoorders heeft voorbereid op wat er nu komt. Israël was wankelmoedig, het schoolde samen en lasterde, d.i. sprak afkeurend van Gods beleid. En zoo deden immers ook de burgers van Steenwijk! Ja, zij waren nog zwaarder beproefd; de honger was nog scherper plaag dan 't vuur en 't zwaard (vs. 57 en 58), en daarom hadden ze zooveel te meer vertrouwen moeten hebben op een Goddelijke uitredding. Zie nu ook vs. 65-68.
vs. 65.	dies bijwoord v. reden. De bijw., die het nevenschikkend oorz. zinsverband aanwijzen staan in de plaats van bijw. bepalingen. Daardoor kan de zaak niet anders dan door een voornw. worden uitgedrukt: dientengevolge, deswege, derhalve. Of: - nog onbepaalder - niet eens door 't aanw. voornw., maar door de plaats van de zaak vóór de zaak zelf: hierdoor, daarom, enz. (zoogenaamde voornw. bijw.) In dies zonder voorzetsel, is de genitief absoluut. donk're = verborgen, alleen aan God bekend. wegen = beschikkingen; last'ren = afkeurend oordeelen.

[p. 85]

vs. 67.	onze aller beê. Ongewone vorm, waar wij ons aller beê schrijven, en ons aller als een genitief van wij allen (misschien beter: van den acc. ons allen) beschouwd willen hebben. In elk geval is dan ons persoonlijk vnw. dat geen genitief-vorm heeft aangenomen. Let ook op: Koning Willems verjaardag, waarin Koning geen s aanneemt. Potgieter wil zeker onze als poss. schrijven.
vs. 68.	verbasteren, denom. van basterd, fr. bâtard.
vs. 69.	Cornput doet niets half. Na de burgers berispt te hebben over hun gebrek aan vertrouwen, wijst hij er op, dat God ook voor hem, die zwak was, dezelfde goedertieren Vader blijft.
vs. 72.	^1) Een zeldzaam voorkomende vorm uit den tijd, toen 't zelfst. gebruikte adj. nog geen vaste verbuiging had, en veelal de vormen aannam van 't bijv. gebruikte. Hier dan een datief-vorm.
vs. 73.	afdruipen = zich stilletjes wegmaken. Met bijgedachte aan het langzame, ongemerkte afscheiden der droppels, die van een nat voorwerp afvallen.
vs. 74.	onder 't gaan wijst óók op dat niets durven zeggen op de plaats zelf, evenals afdruipen. Het momp'len ook wijst er op, dat ze zich maar liever niet willen laten hooren. Feitelijk kunnen ze er niets tegen inbrengen.
vs. 80.	ontsteken 't vroegere verl. deelw. en = ontstoken. Zie ook vs. 20 zienergloed = 't profetisch vuur. Door de warmte waarmee hij Gods hulp profeteerde, werd hij door de anderen geloofd.
vs. 81.	tente, evenals Prinse (46) en helfte (77) zijn ouderwets geschreven. Potgieter hield van ouderwetsche taal. (Zie ook profeetsij. Ook: Taal en Lett. III, p. 9, 23 vg.) De uitgangen e zijn nog overblijfsels van oudere, doch worden in den regel geapocopeerd.
vs. 94.	van doen = noodig.

1) Ontleed in zindeelen 45 en 46; wat voor zindeel is gram (51), last'rend (52), diensthuis (54), plaag (57), lijden (63), ongeduld (65), in alle eeuwigheid (69), eerbiedig (72), naar den hoogen (72); woordsoort van te (46), boven en toen (49), niet in 54 (wat ontkent het?), maar in 55 (hèèlemaal zeggen!), zoo en ver (56), dan (58), ook en weet (60), dan en zal (64), u (65), aller (67), waar' (67), was (68) en wie (70); welk zindeel is onder 't gaan (74), zijn waan ten straf (75), waan alléén (75), teeken (79), behoûen (84), meer (86); ontleed in zindeelen: 89 en 90; ook: 91 en 92; wat is de hoofdzin bij: eer gij huiswaarts u gaat spoén? (93); welk zindeel is: van doen (96), spreken (98), weêuw (102), ruim (102), profeetsij (105), klagen (108) en uchtendrood (109); ontleed in zindeelen: 111 en 112; voor welken tijd staat vlood (110)? woordsoort van ten (75), als (79), maar in 81 (precies zeggen!), eer (81), geen en er (84), 't (85), Maar en ook (86), hoe (88), zou (90), zullen (91), gaat (93), of (96), koor en schier (97), of (100), ook (102); hoe komt uchtend aan de slotletter? Let op de functies van als, ook en dan; van 't laatste woordje zijn er nog veel meer!
Wie hulp behoeft, klopt maar aan!

[p. 86]

vs. 96.	wederwoord = antwoord. Waarom?
vs. 98.	borst = knaap, jongeling. Dit borst heeft niets met borst als lichaamsdeel te maken. Zie o.a. Terwey^9, § 373.
vs. 100.	Och, of ik hem mocht wreken. Een wenschende zin, 't zij hoofdzin. (Het ga hem wel!) of bijzin (Ik hoop, dat het hem welga!) staat in de wenschelijkheids-wijs (optatief). Wordt nu de vervulling van die wensch onmogelijk, of althans zoo goed als onmogelijk geacht, - dan zoekt de taal dit uit te drukken in den verl. tijd, als om de kans van vervulling af te snijden. B.v.: Och, of ik hem nog eens zag (omschreven: mocht zien)! De zin blijft dan wenschend. Toch wordt de modaliteit nog voorwaardelijk genoemd (zie Terwey 9, § 209, 3^o). Anderen doen dit niet.
vs. 107.	De derde week, enz. De bijzin met eer kan ook door of worden ingeleid. (Zie Terwey^9, § 91, 3^o en vooral Taal en Letteren II, blz. 76 vgg.) Men kan den zin verduidelijken, door vs. 107 met wilde en vs. 108 met moest aanvullen.

Dubbeldam.

J. Koopmans.